MD hám PQJ / I.Yusupov poemalarında folklorlıq dástúrler (Máńgi bulaq hám Búlbil uyası shıǵarmaları mısalında)

Álbette, bunday folklorlıq kórkem sıpatlar yamasa ondaǵı ayırım bóleksheler menen basqa da sıpatlar sırttan qaraǵanda birden kórinip turǵan bolsa da, al onı sol kórkem dóretpeniń syujetlik–kompoziciyalıq qurılısında orınlı isletiw, yaǵnıy qaysı ertek yamasa dastanlıq sıpattı, yaki qanday da bir ápsana menen joqarıdaǵı sıyaqlı terme–tolǵawlardı qaysı orınlarda beriw kerekligi eki adamnıń qolınan kele beretuǵın júdá ańsat is emes. Bunıń ushın, birinshiden, bul formalıq sıpatlar menen kórkem dátúrler sol qálem iyesiniń pútkil naturasına sińgen bolıwı, yaǵnıy, olardı sóz sheberi tereń iyelep, jaqsı meńgergen bolıwı kerek bolsa, ekinshiden, olardı tvorchestvolıq túrde paydalanıw ushıe sheberlik, talant zárúr. Bularsız sol folklorlıq datúrlerden paydalanıw ónimsiz yamasa stixiyalı, tásirsiz, yaki sxemalı turde de qalıp qoyıwı múmkin. Al, biz I.Yusupovtıń dóretpelerin folklorlıq dastúrlerdi paydalanıwda bunday unamsız nárselerdi ushıratpaymız. Shayır poeziyasında folklorlı dóretiwshilikti paydalanıwda sol uzaq ásirlerdegi milliy kórkemlik dástúrlerimiz qayta jańǵarıp, qaytadan tuwılǵan yańlı sáwlelenedi. Sol baǵıttan Onesiyanıń patsha aldındaǵı mınaday sózlerine dıqqat awdarayıq;

Azamatım, essiz dáwjúrek yarım! Házir

ǵana meniń qolımnan kelse, Janıńnıń ornına jan berer edim, Jawırnıńa tósep qalıń shashımdı, Aq tósimdi dastıq etip basına, Kábap bolǵan bawrımdı suwırıp,

Tartar edim qańsıraǵan jaranı… (186-bet).

Mine, usı qatarlar arqalı ataqlı «Alpamıs» dastanındaǵı Gúlparshınnıń

Bayshubarǵa qarata aytqan «Tórt ayaǵıń, aq seyneme basılǵay»…–degen qatarlardı esletip turǵanday sıyaqlı. Álbette, bul atqa qarata aytılsa da, onda Gúlparshınnıń Alpamıstı eslep turǵanlıǵın túsiniw onsha qıyın e mes shıǵar. Sonlıqtan, bul jerde folklordı isletiw

hám olarǵa kórkem poetikalıq anologiyadaǵı sap–sarras sáykeslik emes, al olar arasındaǵı kórkemlik poetikalıq princip (bul jerde giperbolalıq) uqsaslıǵı hám olardıń belgili bir sóz sheberleri tarepinen, tvorchestvolıq túrde paydalanıw máselesi birinshi orında turadı.

Patshanıń áskerleri Onesiyanıń súyiklisi tawdan tas qashap musin soǵıp atırǵan Asqardı da zorlap alıp keledi. Bundaǵı baslı maqset, álbette, patsha ushın abixayat suwın tawıp beriw bolıp esaplanadı. Sondaǵı Asqardıń aytqan dáslepki sózleri mınaday:

Samaldı samal terbeter, Samal bulttı terbeter, Bul jamǵırdı terbeter,

Jamǵır kok shópti terbeter, Kók shóp biyeni terbeter, Biye qımızdı terbeter.

Jigit sulıwdı terbeter,

Sulıw besikti terbeter,

Besik balanı terbeter,

Bala … dúnyanı terbeter (196-bet).

Usı sozlerdi esitkende patsha: «O, ne degen qúdiretli sóz, táńirim!» (196-bet) degenin bidmey–aq qalıp, ornınan túrgelip te ketedi.

Bul sózlerdiń tórkininde haqıyqıy folklorlıq dástúrlerdegi, terme– tolǵawlardaǵı danalıq penen berilgen pikirden ómirlik turmıslıq qubılıslardı salıstırıp súwretlew usıllarınıń baylıǵı hám tereńligi ayqın kózge taslanadı.

Sonday–aq, patsha Asqar menen Erastu arasındaǵı tómendegi dialoglarda da folklorlıq aforistlik tereń oylılıq, danıshpanlıq jatır.

Patsha

Qorqasań ba, jigit, máńgi jasawdan?

Asqar Abixayat–máńgi

tirishilik suwı

Insan ushın emes…

Patsha

Kim ushın onda?...

Erastu

Adam máńgi emes tábiyat máńgi… Bul suw eleksiri sol máńgiliktiń…

Patsha Insan–tábiyattıń perzenti, ustaz… Anası menen máńgi jasawǵa haqlı…

Erastu

Tuwılıw, jańarıw, tınbay ózgeriw Tábiyat ananıń máńgilik isi

Al, máńgilik degeniń–bul sheksiz waqıt

Ol kosmos, janı joq biymáni boslıq… (197-bet).

Mine, bular shınıda da naǵız folklorlıq motivtegi tereń danıshpanlıq penen aytılǵan aforistlik, frazeologiyalıq qatarlar ekenligi dálillewdi talap etpese kerek. Sonday–aq, usı orınlarda patshanıń sózlerindegi pikirlerge de qulaq túrmew ushıe emes. Óytkeni, máńgi jasawdı kim qálemeydi, ómirden shiyrin nárse joq. Usınıń ushın da, házir dúnya alımları insannıń máńgi jasaw ushın múmkinshiliklerin de izertlep atırǵanlıǵı shınlıq. Al, shayır bolsa, bir tutas poema ideyasında patshanıń máńgi suwdı izlewin sınap súwretlew bul insannıń máńgi jasawdı qálewin biykarlawı emes. Bul sınshıl súwretlew insandı nápsi–qanaatqa, paraxatshılıq, gumanistlik qásiyetlerge shaqırıw bolıp esaplanatuǵınlıǵın durıs túsiniwimz kerek.

Shayır Asqardı patshanıń aldına alıp keliwge baylanıslı syujet bólekshesinde de folklorlıq motivdegi fantastikalıq, qıyalıy giporbolalıq qásiyetti durıs isletedi. Asqar patshanıń aldında qaqpan balıqtı máńgilik suwın salıp tiriltip kórsetedi.

Álbette, bul qıyalıy fantastikalıq oy ekenligi anıq.

tábiyǵıylıq realistlik qubılıs bolıp, olar oqıwshılar arasında úlken isenimge iye bolatuǵınlıǵı sózsiz.

Sonday–aq, usı orınlarda xalıqtıń ápiwayı qatlamınıń arasında da hár túrli minez–qulıqtaǵı: jaǵımpazdıń da, orınsız marapatgóyliktiń de, maqtanshaqlardıń, dańq mártebe kúsewshilerdiń, hámeldarlardıń hám olarǵa qarsı haqıyqatshıl,

hadalıylıqtıń jaqlawshıları, ápiwayı kishipeyil hám kemtaranalardıń bolıwın

súwretlewi–bul shayırdıń folklorlıq dástúrlerdegi unamlı qaharman, ulıwma

orınlarda tazsha patshaǵa

«máńgi suw»dı tawıp berip, kúyew bala bolıwdı árman etedi, al temirshi usta bolsa

«máńgilik suw»dan abaysızdan iship alıp máńgilik túrde kórik basıp ot jalın

ústinde turǵısı kelmeytuǵınlıǵın bildiredi. (Júzimdi jalap otlı kórik háwiri. Máńgi shókkish urıp turǵım kelmeydi (191-bet). Sonday–aq, qara saqallı bir adam bolsa;

«Teńiz qurdımında shek bar, biraq ta, insapsız patshanıń páminde shek joq…»

(192-bet), -dep haqıyqatlıqtı basıp aytadı.

Bular haqıyqatında da, ómir shınlıǵınan alınǵan qıyalıy dóretiwshilik jemisleri bolıp esaplanadı. Biraq, qalay degende de jáne bir mártebe shayırdıń folklorlıq dástúrlerden paydalanıwı qanday da formalarda, qaysı bir obrazlarda kórinip kete beredi. Atap aytqanda, shayır biz aytqan tazsha obrazın isletiwde de xalıq dástanlarındaǵı Jurın taz, Eshim kál sıyaqlı obrazlardı eske alıp dóretkeni sezilip turadı. Bizińshe, bul da sxematikalıq, shablonlıq emes, al onı usı poemanıń poetikalıq sıpatı, onıń negizgi syujetlik kompoziciyalıq qurılısınıń fantastikalıq jaqınlaǵı talap etip turǵanlıqtan usılay blǵan dep esaplawǵa tuwra keledi.

Poemadaǵı syujetlik rawajlanıwdıń usı momentlerinde shayır tárepinen Asqarǵa patshanıń aldında óz atasın júz jasqa tolǵanı ushın ólim oypatlıǵına aparıp taslaǵanlıǵın aytqızıwı hám bul dástúrdi

patshanıń biykar e tiwi de realistlik shınlıqqa sáykes isenimli hám ulıwma gumanistlik baǵdarda alınǵan.

Asqar

Men sorlı aqlıǵı onı arqalap, Ájel oypatına aparıp tasladım…

Erastu

Zamanlar aǵımı bir pátli dárya, Túrli dástúrlerdiń urıǵı onda, Íǵıp óter zamanlardan zamanǵa, Ajırıqtan ósken jerinde óser Hátte, zańlar bar básekeleser…

Patsha

Joq, men bul dástúrdi biykar etemen!

Adamiyzat keter bolsın dúnyadan Óz

ájeli hám de dasıǵınan.

Asqar

Bul pármanıńızda insanıylıq bar,

Ádalat sháshmesi sarqılmaǵay hesh! (200-bet).

Poemadaǵı usınday hadalıylıq ushın gúres, gumanistlik maqsetler ushın xızmet etiw, hadallıqtı ashıp aytıwǵa baylanıslı detallar meyli olar qıyalıy syujetler tiykarında aytılsa da, al olar óz isenimliligi menen de, problematikalıq ótkirligi menen búgingi zamanagóy turmısqa jaqınlastırılıp, reallastırıp alınǵanlıǵı bahalı qásiyetlerden bolıp esaplanadı. Olar yadtan, qıyaldan dórelse de, tap búgingi turmısta, biziń kóz aldımızda tap házir bolıp atırǵanday sıyaklı elesleydi. Solardıń bir suw probleması. Oguz dáryasınıń burılıp, Girkan teńizine qaray qashıp ketiwi edi. Bul biz joqarıda aytqanımızday, Ámiwdáryanıń burın bir tariyxıy dáwirlerde quyǵanlıǵı menen tıǵız baylanıslı. Ne tilegiń bar degen patshanıń sózine Asqar, usı jaǵdaylarǵa bola bılay deydi hám sol

Asqar Girkan teńizine qashqan dáryanı, Qaytarıp ber taqsır biziń jaǵısqa. Xalıq óz elatanınan ayra túspesin, Bul jerlerden el serpilip kóshpesin.

Patsha Buyıraman baydan jıqqan bógetti, Ákeliń qaytadan Oks dáryanı.

Erastu

Ǵaz ǵańqıldap, shaǵalalar sharq urıp, Jatsın shalqıp Oksiana teńizi! (200-bet).

Haqıyqatında da, bul burınǵı ham házirgi tariyxıy shınlıq penen tıǵız baylanıslı bolǵanlıqtan ol folklorlıq princip tiykarında yadtan tabılıp isletilgen syujet bolsa da, isenimli hám zamanagóy problematikalıq áhmiyeti menen de barlıq oqıwshılar qáwimin tańlandırıp ózine tartpay qoymaydı. Tap usı máhállerdegi Asqardıń ishki psixologiyalıq terbenisleri, quwanısh sezimleri de óz reallıǵı menen dıqqattı qaratadı. Sebebi, dárya suwı ózine kelmese, onıń qalıńlıǵı, xan qızı Onesiya darya boyında qurbanlıqqa shalınar aldında edi. Sonlıqtan, Asqar patsha hámiriniń quwanıshın bılaysha sırtqa shıǵaradı:

Patsha hámiri–quda hámiri degen bar…

Oguz dárya–asırawshı anamız,

Kel qaytadan bizge máńgi suw bolıp! Endi quwantaman men házir bolıp, Onesiya, esit, arzıwlı yarım!

Sen endi azatsań qurban bolıwdan,

Saǵan qustay ushıp baraman házir!... (200-bet).

Solay e tip, Asqar gúze menen alıp kelingen abixayat suwın patshaǵa

aparıp tapsıradı da óz súyiklisi Onesiya sulıwǵa ketedi.

I.2 Poemada qiyalıy-ápsánáwiy syujetlerdiń turmıs shınlıǵın kórkem

haqıyqatlıqqa aylandırıwdaǵı áhmiyeti

Poemadaǵı bir tutas syujetlik rawajlanıwdıń endigi basqıshları birotala qıyalıy fantastikalıq tús aladı. Abaylap qarasaq, dóretpedegi syujetlik kompoziciyalıq bir tutaslıq tap usı jerden baslap bólinip, ekinshi bir úlken bólimge bólinip turǵanın seziw múmkinshiligi bar. Óytkeni syujettiń rawajlanıwı usı orınlardan baslap aqırına shekem real turmıstıń ózinde olıp atırǵanınday emes, al qaharmanlardıń oy–pikirlerinde, qıyalında, tusinde, gá de qıyal elesinde, kóz aldına keltiriwleri menen ármanlarında bolıp atırǵanday sıyaqlı súwretlenedi. Biraq, bulardıń barlıǵınıń negizinde qıyalıy ápsanalıq waqıyalar, shayırdıń sharıqlaǵan ushqır qıyalı, fantaziyası jatadı. Usı qásiyetler mene de, bul ekinshi bólim sıpatındaǵı waqıyalar da folklorlıq motivtegi qıyalıy syujetler toqıwı menen folklorlıq kórkem dástúrlerge jaqın hám onı júdá sheberlik penen qayta jańǵırtqan dep esaplaw múmkinshiligi mol.

Eń birinshi ret Iskender patshanıń kóz aldına ol shatırında otırǵan waqtında Sulayman patshanıń quw gellesi eles beredi. Bul da qıyalıy bolǵanı menen isenimli, tábiyǵıy psixologiyalıq, gollyucinau\ciyalıq qubılıs ekenligi ilim menen turmısta moyınlanǵan nárse. Sonlıqtan, korkem ádebiyatta turmıs haqıykatlıǵın bılaysha súwretlew ersi emes hám ol burınnan bar kórkemlik usıllardıń biri bolıp tabıladı. Usınday principte shayır Sulayman patshanıń quw gellesin Iskender patshanıń aldında bılaysha túrde sóyletkizedi:

Insannıń peylinde toyımsız zat joq, Qánáát qılmadım máńgi suw ishtim. Mine, egimde janım bar,

Jumalap júrippen quw gálle bolıp. Tewip keter meni dúzde qulanlar, Miydiń shańaǵında jatar jılanlar Toyımsız kózimniń shańaqlarınan Jamǵır suwın quslar ishedi mudam. Olardı úrkiter shama joq bizde