MD hám PQJ / I.Yusupov poemalarında folklorlıq dástúrler (Máńgi bulaq hám Búlbil uyası shıǵarmaları mısalında)
.pdf
Ózbekstan Respublikası Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw ministirligi
Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti
Qaraqalpaq filologiyası fakulteti
Fakultet dekanı:
f.i.k, doc, Q. Turdıbaev
« |
|
» |
|
2012-jıl. |
5220100-filologiya hám tillerdi oqıtıw (Qaraqalpaq filologiyası) bakalavr baǵdarınıń 4-kurs student Seytmuratova J.
«I.Yusupov poemalarında folklorlıq dástúrler («Máńgi bulaq» hám
«Búlbil uyası» shıǵarmaları mısalında)» degen temasındaǵı
Pitkeriw qánigelik jumısı
|
«Jaqlawǵa ruqsat berildi» |
||
Qaraqalpaq ádebiyatı tariyxı hám |
|
|
|
folklorı kafedrası |
|
|
|
baslıǵı |
f.i.k.,doc. J.Nızamatdinov |
||
Ilimiy basshı: |
f.i.k. doc. Q.Turdıbaev |
||
|
|
|
iyun 2012-jıl |
Nókis-2012
Mámleketlik attestaciya komissiyasınıń qararı:
5220100-filologiya hám tillerdi oqıtıw (Qaraqalpaq filologiyası) bakalavr baǵdarınıń 4-kurs studenti Seytmuratova J.
«I.Yusupov poemalarında folklorlıq dástúrler («Máńgi bulaq» hám
«Búlbil uyası» shıǵarmaları mısalında)» degen temasındaǵı pitkeriw qánigelik jumısına
« |
|
» ball qoyılsın |
MAK baslıǵı:
MAK orınbasarı:
MAK aǵzaları:
Jobası
Kirisiw
I bap I.Yusupovtıń «Máńgi bulaq» poeması syujetiniń
rawajlanıwında folklorlıq dástúrlerdiń tutqan ornı
I.1 I.Yusupovtıń «Máńgi bulaq» poemasında fantastikalıq syujetler hám qaharman obrazınıń jasalıw ózgesheligi
I.2 Poemada qiyalıy-ápsánáwiy syujetlerdiń turmıs shınlıǵın kórkem haqıyqatlıqqa aylandırıwdaǵı áhmiyeti
II bap I.Yusupovtıń «Búlbil uyası» poemasındaǵı parallel obrazlar hám parallel syujetler folklorlıq hám jazba ádebiy dástúrlerdi birlestiriwdiń usılı
sıpatında
II.1 Parallel obrazlar folklorlıq hám jazba ádebiy dástúrlerdi birlestiriwdiń usılı sıpatında
II.2 «Búlbil uyası» poemasındaǵı parallel syujetler folklorlıq hám jazba
ádebiy dástúrlerdi birlestiriwdiń usılı sıpatında
Juwmaq
Paydalanılǵan ádebiyatlar
KIRISIW
Jumıstıń aktuallıǵı: Ǵárezsizliktiń ornawı menen ádebiyatımızdıń rawajlanıwında jańa ideyalıq-tematikalıq baǵdarlar qáliplese basladı. Ásirese bul nárse poeziyaǵa tiyisli. Óytkeni poeziya jámiyetimizde júz berip atırǵan ózgerislerge tez hám anıq, zaman talabına say juwap beriw múmkinshiligine iye. Usı kóz qarastan ádebiy miyrasımızdı ǵárezsizlik zamanı kózqarasınan qaytadan izertlew, olardaǵı ulıwma insaniylıq hám gumanistlik ideyalardan ósip kiyatırǵan jas áwladtı kámil insane sıpatında tárbiyalawǵa paydalanıw búgingi kúngi eń áhmiyetli máselelerdiń biri bolıp tabıladı.
XX ásir qaraqalpaq poeziyasında poema janrı úlken orınǵa iye. Bul janrdıń rawajlanıwında 1950-jıllardan soń J.Aymurzaev, I.Yusupov, Sh.Seytov, T.Seytjanov, M.Seytniyazov hám taǵı basqalardıń shıǵarmaları úlken orın iyeleydi.
Ásirese, usı shayırlar qatarında Ózbekstan qaharmanı, Qaraqalpaqstan hám
Ózbekstan xalıq shayırı Berdaq atındaǵı mámleketlik sıylıqtıń laureatı I.Yusupovtıń dóretiwshiligi úlken áhmiyetke iye. Usı sebepli biz óz jumısımızda I.Yusupovtıń poemalarında, sonıń ishinde «Máńgi bulaq» poemasında qaharman obrazın jasawda folklorlıq dástúrlerdiń tutqan ornın izertlewdi óz aldımızǵa maqset etip qoydıq. Bunıń úlken áhmiyeti bar. Óytkeni Prezidentimiz I.A.Karimovtıń aytqanınday: «Insandı, onıń ruwxıy dúnyasın ashatuǵın… bir qúdiretli qural bar, ol da bolsa sózdiń qúdireti, kórkem ádebiyat bolıp tabıladı. Ádebiyattıń insandı tanıwshılıq dep, shayır hám jazıwshılardıń bolsa, insan ruwxınıń injenerleri dep táriypleniwi biykarǵa emes, álbette. …Eger biz Ózbekstanımızdı dúnyaǵa tanıtpaqshı, onıń áyyemgi tariyxı hám jarqın keleshegin ulıǵlaw, onı áwladlar yadında máńgilik saqlamaqshı bolsaq, eń dáslep ullı jazıwshılardı, ullı shayırlardı, ullı dóretiwshilerdi tárbiyalawımız kerek. Nege degende, ullı jazıwshı Sholpannıń aytqanınday, «ádebiyat jasasa – millet jasaydı»1.
1 Karimov I. A. Joqarı mánawiyat – jeńilmes kúsh. Tashkent, «Manaviyat», 2008, 136, 139-140-bb.
Jumıstıń maqset hám wazıypaları: Biz bul bakalavr qánigelik jumısımızda I.Yusupovtıń poemalarında sonıń ishinde «Máńgi bulaq» poemasında qaharman obrazın jasawda, turmıs shınlıǵın kórkem haqıyqatlıqqa aylandırıwda folklorlıq
dástúrlerdiń tutqan ornın izertlewdi óz aldımızǵa maqset etip qoydıq.
Jumıstıń aldına qoyǵan maqsetinen tómendegi wazıypalar kelip shıǵadı:
- I.Yusupovtıń «Máńgi bulaq» poeması syujetiniń rawajlanıwında folklorlıq
dástúrlerdiń tutqan ornı;
-I.Yusupovtıń «Máńgi bulaq» poemasında fantastikalıq syujetler hám
qaharman obrazınıń jasalıw ózgesheligi;
-poemada qiyalıy-ápsánáwiy syujetlerdiń turmıs shınlıǵın kórkem haqıyqatlıqqa aylandırıwdaǵı áhmiyeti;
-shayırdıń «Búlbil uyası» poemasında parallel obrazlar folklorlıq hám jazba
ádebiy dástúrlerdi birlestiriwdiń usılı sıpatında;
- shayırdıń «Búlbil uyası» poemasında parallel syujetler folklorlıq hám jazba
ádebiy dástúrlerdi birlestiriwdiń usılı sıpatında;
Jumıstıń izertlew obyekti: Biz Ózbekstan qaharmanı, Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalıq shayırı, Berdaq atındaǵı mámleketlik sıylıqtıń laureatı I.Yusupovtıń «Tańlamalı shıǵarmalarınıń II tomlıǵı», «Búlbil uyası» atamasındaǵı lirikalıq, sonday-aq, liro-epikalıq poemalarınıń materialı tiykarında shayırdıń poemalarındaǵı qaharman obrazın jasawda, turmıs shınlıǵın kórkem haqıyqatlıqqa
aylandırıwda folklorlıq dástúrlerdiń tutqan ornın ashıp beriwge umtıldıq.
Jumıstıń teoriyalıq hám metodologiyalıq negizi: Biz izertlew barısında Prezident I.A.Karimovtıń ádebiyat hám kórkem ónerdi rawajlandırıw haqqındaǵı kórsetpelerin basshılıqqa aldıq. Soǵan qosımsha V.G.Belinskiy, M.Gorkiy, ózbek
alımları I.Sultan, N.Raximjanov, J.Kamal, qaraqalpaq |
ádebiyatshıları |
||
S.Axmetov, |
Á.Nasrullaev, |
Q.Sultanov, |
|
Q.Járimbetov, Z.Bekbergenova, Q.Mámbetov hám taǵı basqa ádebiyatshı alımlardıń miynetindegi ilimiy-teoriyalıq juwmaqlardı basshılıqqa aldıq.
Jumıstıń izertleniw dárejesi: I.Yusupov XX ásirdiń 50-jıllarınan baslap XXI
ásirdiń birinshi on jıllıǵı dawamında qaraqalpaq poeziyasında jemisli qálem terbetip, óziniń emoсianallıq-ekspressivlilik tásirliligi kúshli bir qansha lirikalıq qosıqları hám liro-epikalıq dóretpeleri menen poeziya ıqlasbentleriniń kewlinde tereń iz qaldırdı. Ásirese, ol qaraqalpaq poema janrın rawajlandıriwǵa da belgili
úles qostı. Onıń onnan aslam poemaları jarıq kórdi. Shayırdıń poemaları jóninde S.Axmetov, T.Mámbetniyazov, Q.Sultanov hám taǵı basqa alımlar ózleriniń pikirlerin bildirdi. Ulıwma poema janrı jóninde ádebiyatshı alımlar Á.Nasrullaev1 hám Q.Sultanovlardıń2 arnawlı izertlew jumısların alıp barıp, kandidatlıq dissertaciyaların jaqlaǵanı belgili. Olardıń bul miynetleri óz aldına kitap halında basılıp shıqtı3.
Ǵárezsizlik dáwirine kelip shayır dóretiwshiligi jańa zaman kózqarasınan izertlene basladı. Bul baǵdarda, T.Mambetniyazov4, J.Esenov5, P.Nurjanov6, Q.Turdıbaev7 hám jas izleniwshi G.Sayımovalardıń8 miynetleri jarıq kórdi.
1 Насруллаев А. Формирование и развитие жанра поэмы в каракалпакской советской литературе. Афтореф.
дисс…на соис. уч. степ. кан. филол. наук. Ташкент, 1963.
2 Султанов К. Современная каракалпакская поэма. Автореф. дисс…на соис. уч. степ. кан. филол. наук.
Ташкент, 1967.
3Nasrullaev Á. Zaman hám liro-epikalıq poeziya. Monografiya. Nókis, «Qaraqalpaqstan», 1965., Sultanov Q. Zamanlas janım menen… Nókis, «Qaraqalpaqstan», 1972.
4Mambetniyazov T. Jańa qaraqalpaq ádebiyatı hám dáwir talabı. Nókis, «Bilim», 1994. Usı avtor. Ashshı bolsa da haqıyqatlıq súwretlenedi// «Ámiwdárya», 1997, №11-12.
5Esenov J. Poeziya juldızi. Nókis, «Bilim», 2003.
6Nurjanov P, Sayımova G. I.Yusupovtıń «Máńgi bulaq» poemasınıń janrlıq ózgesheligi hám qaharman
obrazı//ÓzRIAQQB «Xabarshısı», 2009, №4
7 Turdıbaev Q. I.Yusupovtıń «Búlbil uyası» poemasında milliy epikalıq dástúrler hám qaharman obrazı// ÓzRIAQQB
«Xabarshısı», 2009, №3
8 Sayımova G. I.Yusupovtıń «Búlbil uyası» poemasında xarakter máselesi// ÓzRIAQQB «Xabarshısı»,
2007, №3
Demek joqarıdaǵı ilimiy miynetlerge qısqasha sholıw jasaǵanımızdıń ózi sonı kórsetedi, I.Yusupov poemalarında qaharman obrazın jasaw, ondaǵı folklorlıq dástúrlerdiń turmıs shınlıǵÍn kórkem haqıyqatlıqqa aylandırıwdaǵı áhmiyeti máseleleri ele arnawlı túrde izertlew obyektine aylanbaǵan. Bul nárse biziń jumısımızdıń ilimiy jańalıǵın hám áhmiyetin belgilep beredi.
Jumıstıń qurılısı: Biziń jumısımız «Kirisiw», eki bap, «Juwmaq» hám paydalanılǵan ádebiyatlar diziminen ibarat. I bap «I.Yusupovtıń
«Máńgi bulaq» poeması syujetiniń rawajlanıwında folklorlıq dástúrlerdiń tutqan ornı» dep atalıp, ol óz náwbetinde eki bólimnen turadı:
«I.Yusupovtıń «Máńgi bulaq» poemasında fantastikalıq syujetler hám qaharman obrazınıń jasalıw ózgesheligi », «Poemada qiyalıy-ápsánáwiy syujetlerdiń turmıs shınlıǵın kórkem haqıyqatlıqqa aylandırıwdaǵı áhmiyeti». II bap «I.Yusupovtıń «Búlbil uyası» poemasındaǵı parallel obrazlar hám parallel syujetler folklorlıq hám jazba ádebiy dástúrlerdi birlestiriwdiń usılı sıpatında» dep atalıp, ol da óz náwbetinde eki bólimnen turadı. 1-bólim «Parallel obrazlar folklorlıq hám jazba
ádebiy dástúrlerdi birlestiriwdiń usılı sıpatında» dep atalsa, 2-bólim «Búlbil uyası» poemasındaǵı parallel syujetler folklorlıq hám jazba ádebiy dástúrlerdi birlestiriwdiń usılı sıpatında» dep ataladı. «Juwmaq»ta biz ilimiy jumıs barısında kelgen ilimiy teoriyalıq pikirlerimiz cifrlar menen bólinip, ıqshamlastırılıp berildi. Paydalanılǵan ádebiyatlar jumıstıń aqırında házirgi bibliografiya iliminiń qádelerine muwapıq jaylastırıldı.
I bap I.Yusupovtıń «Máńgi bulaq» poeması syujetiniń rawajlanıwında folklorlıq dástúrlerdiń tutqan ornı
I.1 I.Yusupovtıń «Máńgi bulaq» poemasında fantastikalıq syujetler hám qaharman obrazınıń jasalıw ózgesheligi
I.Yusupovtıń kóplegen poemalarında qıyalıy syujetler menen qıyalıy waqıyalar sheberlik penen isletiledi. Álbette, dóretiwshilik hesh bir kórkem shıǵarma jazılıwı da tolıq múmkin emesligi de shınlıq. Eger, shayır yamasa jazıwshı tek ǵana bolǵan waqıyalar menen tariyxıy faktlerdi bayanlaw menen ǵana sheklense, onda olar shın mánisindegi naǵız kórkem dóretpe de bola almaytuǵınlıǵı túsinikli. Óytkeni, folklor menen jazba ádebiyatta haqıyqıy qıyalıy syujetlerdiń
áhmiyeti úlken. Bul baǵdardaǵı kórkem shıǵarmalar sońǵı ásirlerdegi dúnya
ádebiyatlarında fantastikalıq ádebiyatlar dástúri menen de tıǵız birigip ketedi. Mine, usıǵan usas baǵdarda I.Yusupovtıń «Máńgi bulaq» poemasınıń
qıyalıy syujetlik–kompoziciyalıq qurılısı júdá qospalı hám quramalı bolıp esaplanadı. Ol óz ishine shártli túrde aytqanday biziń eramızdan burınǵı 300jıllardaǵı hám biziń eramızdıń 3000jıllarındaǵı waqıyalardı óz ishine aladı. Usınıń ózi poemanı syujetlik kompoziciyalıq qurılısındaǵı oǵada ózine tánligi menen qospalılıǵın talap etse kerek. Sebebi, bunday uzaq ásirler waqıyaların real yaki haqıyqıy bolǵan waqıyalar syujetlerine sıyǵızıp beriwi múmkin emes. Al, buǵan shayırdıń tvorchestvolıq qıyalınan tısqarı shın mánisindegi ápsanáwiy syujetler ǵana dálimal aytıp, solar arqalı ǵana belgili bir dáwir problemaların ortaǵa taslap, qaharmanlar obrazın jetkilikli ashıp beriwge boladı dep oylaymız.
Poemada Asqar degen tas qashap músin soǵıwshı skulptor jigittiń júz jasqa tolǵan atasın Góhiqap tawında, ájel oypatlıǵına arqalap alıp baratırǵandaǵı waqıyasınan baslanadı. Bul waqıyanıń sebebi, sol waqıttaǵı dástúr boyınsha júz jasqa shıqqan ǵarrılar sol jıllarǵa shekem
óz ájelinen ólmese, olar ájel oypatlıǵına onıń miyrasqorları, perzenti yaki aqlıǵı taǵı basqalar tárepinen tiriley aparıp taslanar eken. Usınday sırlı sıpatları menen–aq syujettiń baslanıwı da oqıwshı menen teatr tamashagóyleriniń ózine birden–aq tartadı.
Solay etip, Asqar atasınıń júz jasqa azı kem jetpey qalıwınan tısqarı, onı
ájel oypatlıǵına qaldırıp ketedi. Óytkeni, Asqar úyine atasın qayta alıp ketpekshi bolsa da, ǵarrınıń qarsılıǵı menen onı sol jerge taslap ketedi. Mısalı,
«Aytıp bolǵan bolsań ertek sózińdi, Júr qaytayıq, min arqama, atajan!
Ǵarrı:
Yaq, bolmaydı balam, bul joldan qaytıw,
Ólimnen hesh júyrik qashıp qutılmas. Qamshısın umıtqan qonaqqa usap,
Izge qaytıw endi bizge jaraspas…
… Al sen usı jerden qalıńlıǵıńa, Xannıń qızı Oneseya sulıwǵa… Jolıǵısar waqtıń jaqınlap qaldı… Ol sonday aqıllı, sonday miyirman, Meniń shawlıqlarımdı da tuwadı, Quyash táńirim yar bolsın saǵan1».
Usı sózlerden soń Asqar «Dúnya qızıq deydi, qayaǵı qızıq? Iyt jesin iz beti ne degen buzıq?!» degen qıyal menen májbúriy túrde, óz súyiklisi Onesiya menen ushırasıw ushın qaytadı.
Demek, kórip otırǵanımızday, syujettiń negizgi ózekli waqıyaları, iri–iri hádiyseler menen is–háreketler qıyalıy–fantastikalıq túrde alınǵanlıǵı menen, al, qaharmanlardıń oy–sezimleri, pikirleri haqıyqıy
1 Yusupov I. Tańlawlı shıǵarmalarınıń eki tomlıǵı. Nókis, «Qaraqalpaqstan», 1992. T.II. 172-173-b
realistlik tús alıp, olar hár bir dáwir, búgingi ómir, ulıwma turmıslıq, ulıwma gumanistlik sıpat alıp otıradı.
Shayır qıyalıy–fantastikalıq syujetlerdi usılayınsha búgingi turmıslıq sıpatlar menen bezep, olarǵa haqıyqıy realistlik hám jazba ádebiyatlıq qásiyetler endiriwde ayrıqsha sheberlik kórsetkenligi anıq kózge taslanadı. Mısalı:
Asqar
… Baratqanday kempirińniń qına toyına, Párwayıń pálek seniń, atajan…!
Ǵarrı
Haw, Asqarjan, kempiri túspegir,
Baylasa bolar edi –aw, biziń eshekti,
Arqanlawlı jerde qaldı –aw, jániwar…
Asqar
Pax, ayttı dá! Ózin yaki kempirin Qoya berip, qayǵıradı eshegin.
Ólerde de adamǵa dúnya mal jaqın… (167-bet).
Biziń bul qatarlar shıǵarmala realistlik sıpatlardı kusheytiwde ayırıqsha xızmet atqarıwı menen birge, olar tek ǵana komediyalıq, satira– yumorlıq baǵıtta alınıp turǵan joq. Al, ol sóz sheberi tárepinen qaharmanlardıń oy–sezim pikirleriniń tereńligine xızmet etedi. Sonlıqtan, keltirilgen qatarlar jeńil kúlki ǵana tuwdırıp qoymay, qıyalıy syujetlerge haqıyqıy turmıslıq hám realistlik, jazba
ádebiyatlıq qásiyetler endiriw ushın isletilgen bolıp esaplanadı. Sonlıqtan, syujettiń baslanıwınan–aq berilgen mına qatarlardaǵı pikir hám oylarǵa qarań:
Asqar
Arqanlawlı qalǵan eshegińdi de… Ákelip
ózim úy qasına baylayman… Qanday quwanıshlı men ushın, Atamdı házir
úyge alıp qaytaman.