MD hám PQJ / XIX ásir qaraqalpaq lirikasında watan temasınıń sáwleleniwi

- 21 -

edi1. Ájiniyaz lirikasında alliteraciyanıń sheber úlgilerin shayırdıń «Ay álip», «Quba qush» qosıqlarında ushıratamız. Mısalı:

Qap – qapaq qashıń qaqarǵa qaqıshın súmbilleriń,

Kep – qara kózlerińdur, tiyǵı jáwhar tilleriń2.

Bul qosıq qatarlarında, ásirese, «q» sesi alliteraciyanıń sulıw úlgisin payda etken. Eń baslısı, onda súwretlenip atırǵan kórkem obyekttiń sırtqı hám ishki sulıwlıǵı usı seslik qaytalawlar arqalı berilgen. Bul poetikalıq mazmundı beriwde seslik qaytalawlar estetikalıq tásirsheńlikti támiyinlegen. Endi «Quba qush» qosıǵınan mısal keltireyik:

Kettiń kózden ǵayıp bolıp,

Kelha-ha quw-quw quba qush,

Men gezermen sayıl bolıp,

Kelha-ha quw-quw quba qush.

Atań tuyǵın, eneń lashın,

Qarshıǵa jiyen qardashıń, Kelip kórgil kózim yashın, Kelha-ha quw-quw quba qush3.

Qosıq qatarlarında birgelkili seslerdiń qaytalanıwı ayrıqsha kórkemlikti payda etken. Sesler garmoniyası óz gezeginde teksttiń tásirsheńligin arttırǵan.

Alliteraciyanıń kórkem formaları Berdaq shayır dóretiwshiliginde de ushırasadı. máselen, Onıń «Ómirim», «Balam», «Qus», «Búlbúl»,

«Salıq», «Ayralıq», «Pana ber» h..t.b shıǵarmalarında seslik qaytalawlardıń kórinislerin bayqawǵa boladı. Bunı shayır poeziyasınan alınǵan bir neshe mısallar menen dálilleymiz:

Sheńgelge qonǵan búlbúldiń,

1Генжемуратов Б. Әжинияз лирикасының поэтикасы. Нӛкис, «Билим», 1997

2Әжинияз. Таңламалы шығармалары. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 1975, 77-б.

3Сонда, 56-б.

- 22 -

Shımshıq qurlım sáni bolmas.

Nama tapsa, ırǵaq tappay,

Shalqıp sayrar bir baǵ tappay,

Tıńlawına qulaq tappay,

Sayrawında máni bolmas.

Sultan bolma ǵayrı elde,

Shopan bol tuwǵan jerińde,

Shaǵala qus óz kólinde,

Sharqıldamay sáni bolmas.

(«Búlbúl»)

Qolań shashlı, júziń appaq, Qundız kirpik, jupqa dodaq,

Piste murın, lábiń qaymaq,

Kelbet jaǵıń kelgen kelin.

(«Kelin»)

Bende edik shubhasız haq,

Bizdey sorlıǵa bergil baq,

Posar boldı qaraqalpaq,

Xalıqqa aqlı – dana ber.

(«Pana ber»)

Biz «Búlbúl» qosıǵında «sh», «t», «r», «q» sesleriniń únlesligin, «Kelin» qosıǵında «k», «q», «g», «ǵ» sesleriniń, «Pana ber» qosıǵında «b», «h», «q» sesleriniń alliteraciyasın kóremiz. Demek, Berdaq shayırdıń dóretiwshiliginde de basqa shayırlarǵa uqsamaǵan ózgeshelik bar. Shayır poeziyasındaǵı ol ózgeshelik

«r», «b», «h» seslerin qollanıwda seziledi.

- 23 -

Usı jerde klassikalıq ádebiyatta Gúlmurat shayırdıń «Qayrawda jalǵız ǵaz» qosıǵında da alliteraciyanıń qollanılǵanlıǵın mısal keltirgimiz keledi. Máselen:

Qayrawda jalǵız ǵaz tur qanatın qaǵıp,

Ǵańqıldaydı eki kózden qan aǵıp. Ayaqtaǵı jipti shaynap jániwar, Ketsem deydi óz erkime ılaǵıp.

Bul qosıqtaǵı qayǵılı mazmundı shayır alliteraciyalar arqalı kúsheytken. Onıń kórkemligin asırǵan.

XX ásirde qaraqalpaq poeziyasında alliteraciyalardıń qollanılıwı jekke (individual) avtorlardıń kórkemlik izlenisleriniń nátiyjesinde ámelge astı. Alliteraciya poeziyanıń formalıq, stillik bayıwında ayrıqsha xızmet etti. Aytayıq, XX

ásirdiń baslarında A.Dabılov, A.Muwsaev, XX ásirdiń ortalarında hám onnan keyingi dáwirlerde I.Yusupov, X.Turımbetov, T.Mátmuratov, Sh.Seyitov, G.Esemuratov, K.Raxmanov, J.Izbasqanov, X.Dáwletnazarov, B.Genjemuratov, Sh.Ayapov h.t.b. shayırlar dóretiwshiliginde seslik uyqaslardıń ráńbáreń túrlerin ushıratıwımızǵa boladı. Máselen:

Kózim salsam qay bir qusqa,

Qustan qustıń túri basqa,

Tarlan salmay ótken bosqa,

Suńqardıń qádirini bilmes.

yamasa:

Kirpigi oq kibi qara qaslı edi,

Júzi aq qaǵazday qara shashlı edi»1.

(Abbaz Dabılov).

Birinshi mısaldaǵı qosıq qatarlarında «k», «q», «s», «t» sesleriniń óz-ara

únlesiwi didaktikalıq mazmundı beriw ushın qollanılsa, al ekinshi «Bahadır» dástanınan (Arıslannıń súygen qızı Qırmızını táriyplew ushın) alınǵan

1 Ахметов С, Баҳадырова С. Фольклорлық терминлердиң қысқаша сӛзлиги. Нӛкис, «Билим», 1992, 5-б.

- 24 -

úzindide qaharman prortretin (bas qaharman Qırmızınıń prortretin) jasawda qollanılǵan.

Ásirese, XX ásir qaraqalpaq poeziyasında alliteraciyalardıń mazmun menen tereń baylanısıp beriliwi xalıq shayırı I.Yusupvotıń dóretiwshiliginde ushırasadı. Sebebi, ol ádebiyatımızda millik kórkemlik dástúrler menen birge Shıǵıs hám Batıs kórkemlik dástúrlerin sheber baylanıstırıw, sintezlew arqalı milliy poeziyamızdı jańalaǵan, poetikalıq jaqtan bayıtqan shayır. Shayır poeziyasında qollanılǵan seslik qaytalawlardı qollanıw sheberligi óz aldına. Sonlıqtan, I.Yuspuov poeziyasındaǵı alliteraciyalardıń qollanılıw sheberligi haqqında jumısımızdıń ekinshi babında keńirek toqtapótemiz.

Ádebiyatshı Q.Orazımbetovtıń «Házirgi qaraqalpaq lirikasında kórkem formalardıń evolyuciyası hám tipologiyası» monografiyasında 1970-2000 jıllar poeziyasında T.Mátmuratov, K.Raxmanov, B.Genjemuratovlar poeziyasında alliteraciyalardıń sheber qollanılıw jaǵdayları haqqında ayrıqsha aytıp ótkenligin joqarıda keltirip ótken edik. Biz bunı tákirarlamaǵan halda Sh.Seyitov poeziyasınan alliteraciyalardı mısal keltiriwge háreket etemiz. Mısalı, onıń «Baxıt haqqında sóz» qosıǵında seslik qaytalawlarǵa ayrıqsha kewil bólingen:

«Baxıt degen – miynet» deymiz shımalay,

Baxıtlıma ómirinshe júk tasıp:?

«Baxıt bilim… Akademik – bul aǵay!

Bulda ǵamgún, bir baxtına zar shıǵar,

Baxıt ne bul:? – Sońǵı demde tańlayǵa

Tırs-tırs tamǵan kóz jasınday tamshı ma?!».

Demek, bunda alliteraciya «b» hám «t» seslerinen jasalǵan. Qosıqta shayır

«baxıt» degen túsiniktiń mazmunın ashıw ushın hám alliteraciyanı usı sózge uyqastıradı. Ol arqalı tereń mazmundı payda etedi.

- 25 -

Al, házirgi ádebiy processte alliteraciyadan eń ónimli paydalanıp júrgen shayır B.Genjemuratov bolıp esaplanadı. Onıń derlik kópshilik qosıqları kórkem qaytalawlar (assonans, alliteraciya, anaforalar)ǵa qurılǵan. Bunıń sebebi shayırdıń milliy poeziyamızdıń saǵaların, onda qollanılǵan kórkemlik dástúrlerdi hám ámeliy, hám teoriyalıq jaqtan sezgirlik penen úyreniwip ózlestiriwinde, óz ústinde kóp izleniwinde dep bilemiz. Demek, B.Genjemuratov házirgi qaraqalpaq poeziyasında seslik qaytalawlardı jańasha usıllarda qollanıp júrgen novator shayır. Máselen, házir biz keltirejaq bir ǵana mısaldıń ózinde seslik qaytalawlardıń álwan túrlerin kóriwimizge boladı:

Shóplerde shapshıp shalqayǵan, taslardı túrtip taltayǵan, nishteri nardı qulatqan,

asaw atlardı sulaytqan, túbi joq túnniń tilsimi, quyashlı kúnniń zer sımı –

Shayanlarım!

Bul – men:

Ázim Súyin…

Taw bórisimen,

Bul – shól bórisi:

Baxtıyar Genjemurat!

Bizlerge tiymeń…

Bizlerge tiymeń…1

B.Genjemuratovtıń «Zámin tawdaǵı Ázim Súyin aytımları» dep atalǵan qosıǵınan alınǵan bul qosıq qatarlarında alliteraciyanıń sheber úlgisi jaratılǵan. Teksttegi alliteraciyaǵa túsken hár bir sóz ózinshe kórkemlik xızmet atqarǵan. Bunda shayır bir qosıqtıń ózinde bir neshe seslerdiń únlesligin payda etiwge, yaǵnıy «sh», «t», «n», «s», «k», «q», «b» seslerin sóz

1 Генжемуратов Б. Сайланды шығармалар. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 2012, 27-б.

- 26 -

oyınına túsiriwge erisken. Bunday sheber qaytalanǵan seslik qaytalawlar B.Genjemuratov poeziyasında kóplep ushırasadı hám ol shayır poeziyasınıń tiykarǵı stillik ózgeshelikleriniń biri bolıp esaplanadı. Bul máseleni óz aldına arnawlı

úyreniw dáwir talabı bolıp esaplanadı.

Biz bul bapta alliteraciyalardı qaraqalpaq poeziyasında qollanıw jaǵdaylarına toqtap óttik. Ekinshi bapta bolsa, I.Yusupov poeziyasında qollanılǵan alliteraciyalarǵa kórkem tallawlar isleymiz.

- 27 -

II BAP. I.YUSUPOV POEZIYASÍNDA ALLITERACIYALARDÍ

QOLLANÍW SHEBERLIGI

Ózbek ádebiyatshısı T.Babaev «... qaytalaw, birinshiden, shıǵarmanıń qurılısında bekkem orın iyelegen bolsa, ekinshiden, anıq bir estetikalıqideyalıq maqsetke jumsalǵan bolsa, ol kórkem súwretlew quralına aylanadı – kórkem qaytalaw sıpatında úyreniledi»1 dep jazǵan edi óz miynetinde. Bul talapqa shayır I.Yusupov poeziyasında qollanılǵan alliteraciyalar tolıǵı menen juwap beredi.

I.Yusupov poeziyasınıń kórkem tilinde, uyqas sistemasında seslik qaytalawlardıń tutqan ornı óz aldına. Máselen, M.Mámbetova «... uyqas problemasındaǵı sheberlik onıń qosıqlarınıń hár bir qatarlarınan baslanadı»2 dep durıs kórsetedi. Bul pikirge biz de qosılamız. Sebebi, durısında da, I.Yusupov poeziyasında seslik qaytalawlar, ásirese, alliteraciyalar qosıqtıń hár bir qatarınan kórinip turadı. Máselen, onıń «Xalıq sózleri» dep atalǵan qosıǵı sózimizdiń kórkem dálili bola aladı:

Qorıqqanlarǵa qos kóriner,

Joldaslıq jolda biliner.

Júrgenge jormal iliner,

Kóp kórersenń júre-júre3.

Shayır teksttiń hár bir qatarında alliteraciyanı sheberlik penen paydalanǵan, nátiyjede qosıqtıń hár bir qatarında seslik garmoniya payda bolǵan. Demek, bul alliteraciyalar tekstke zorlap «tańılǵan» emes. Bul kórkemlik ózgesheliklerdiń tábiyiy shıǵıwınıń jáne bir sebebi, onıń kórkem sóz óneriniń ertedegi saǵaları, yaǵnıy folklor menen tıǵız baylanıslılıǵında. Máselen, qosıqta «q», «k», «j» sesleriniń tábiyiy únlesligi

1Бобоев Т. Аты кӛрсетилген мийнет, 431-б.

2Мәмбетова М. Ибрайым Юсупов поэзиясының қосық қурылысы. Канд. дисс. Нӛкис, 1999, 67-б.

3Юсупов И. Ӛмир, саған ашықпан… Сайланды шығармалары. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 113-б. Жумыста кейинги мысаллар ҳәм усы топламнан алынады. Сонлықтан жумыста кейинги мысаллардың тек бетлери қаўыстың ишинде келтириледи.

- 28 -

bizge folklorda ushırasatuǵın naqıl-maqallardı esletedi. Izertlewshi M.Mámbetovanıń durıs tastıyıqlap ótkenindey, «... qosıq uyqasların ózlestiriwde qaraqalpaq folklorı I.Yusupovtıń tájiriybe mektepleriniń biri bolıp esaplanadı»1. Demek, shayırdıń alliteraciyaǵa tolı bul qatarları óziniń tereń xalıqlıq filosofiyaǵa baylıǵı, folklorlıq dástúrlerdi sheber paydalanıwı menen ulıwmaxalıqlıq múlkke aylanıp ketken. Nátiyjede olar xalqımız arasında ushırma sózler sıpatında tanılıp

úlgergen. Pikirimizdi usı qosıqtaǵı jáne bir shuwmaq penen dawam ettirsek:

Kirpikten kewilge jara

Tússe, oǵan ne shara?

Biytártip ósken qız bala

Bále tabar kúle-kúle (114-bet).

Al, bul qatarlar shayırdıń turmıstı jekke baqlawlarınan tuwılǵan danalıq pikirleri bolıp tabıladı. Onda aytılǵan filosofiyalıq, didaktikalıq oy-pikirler óziniń tárbiyalıq

áhmiyeti menen de qunlı. Qosıqtıń estetikalıq tásirsheńligin bolsa, tekstte «k», «b» dawıssız sesleri támiyinlegen. Bul ekinshi tárepi. Qosıqtıń hár bir bánti tereń filosofiyaǵa, aqıl-násiyat sózlerge tolı. Tómendegi bántte bolsa, shayır jáne xalıqlıq filosofiyaǵa, naqıl-maqallarǵa múrájat etip, ondaǵı pikirlerdi ózinshe rawajlanıdaradı:

Qalawın tapsań qar janar, Júysiz ursań balta sınar, Jigit jaslay dilwar bolar, Májiliske kire-kire (Sonda).

Bul bántte birinshi qatarında «q» sesi, ekinshi qatarında «s» sesi, úshinshi qatarında «j» sesi, tórtinshi qatarında «k» sesi únlesip, ondaǵı poetikalıq mazmunnıń tartımlı beriliwine xızmet etken. Álbette, bul tekstte shayırdıń jekke stiline tán ushırma sózler de (máselen, ekinshi qatarda) ushırasadı. Bul

1 Мәмбетова М. Ибрайым Юсупов поэзиясының қосық қурылысы. Канд. дисс. Нӛкис, 1999, 68-б.

- 29 -

óz gezeginde shayır poeziyasınıń didaktikalıq qásiyetlerin belgilewshi faktorlardıń biri bolıp tabıladı.

Bunday tereń didaktikalıq oy-pikirler jazba ádebiyatta Shıǵıs klassikalıq poeziyasında tórtlik janrında kóbirek ushırasadı hám ol bul janrlıq formanıń tiykarǵı kórkemlik qásiyetleriniń birinen esaplanadı. Bunda shayırdıń qosıqtıń sırtqı forması

ústinde ózinshe izlengenligi hám tórtlik formasınan, hám alliteraciyalıq uyqaslardan paydalanǵanlıǵında kórinedi. Ol arqalı shayır bir qosıqtıń ózinde bir neshe forma

ústinde islew sheberligin kórsete alǵan:

Kewlińniń ózinde quyash bolmasa,

Kóktegi kún onı jılıtpas hasla.

Kewliń suwıq bolsa, ıssılarda da

Kimdur birewlerdi tońdıra baslar (250-bet).

yamasa:

Ázelden dúnyanıń isi arasat,

Patsha-patshalarǵa keltirer apat.

Tek seni áyyemgi altın taxtıńnan

Taydırarlıq kúsh joq gózzal muhabbat (251-bet).

Bul tórtliklerde alliteraciya kórkemlik elementleriniń biri retinde qollanılǵan. Bul óz gezeginde qosıqtaǵı tereń filosofiyalıq mazmunnıń oqıwshıǵa tásirli jetiwine tiykar bolǵan.

Al, kórkem dóretiwshilikke baǵıshlanǵan tómendegi filosofiyalıq qatarlar tek

óziniń poetikalıq mazmunı menen emes, onda sheber qollanılǵan alliteraciyaları menen de tásirsheń:

Qosıq kózsiz shıqsa – kókiregiń soqır,

Miyden shıqqan sózdi jurt miyge toqır,

Kózińe shóp tirep otırıp jazbasań,

Jurt onı kózine shóp tirep oqır... (253-bet).

- 30 -

Bul tórtlikte alliteraciyalar tábiyiy sulıwlıǵı, onnan payda bolǵan ırǵaq jelisi menen tıńlawshıǵa estetikalıq tásir qaldıradı. Sebebi, bunda birdey sesler májbúrlep emes, poetikalıq oydıń tábiyiy aǵımı menen únlesken. Hám mazmundı, hám formanı bunday etip sheber sáwlelendiriw hámme shayırlardıń qolınan kele bermeydi. Al, shayır bul tórtiliginde shayırlıq degen úlken wazıypanı ámeliy jaqtan dálillew arqalı basqalarǵa oy saladı, óz ústinde islewge, izleniwge iytermeleydi.

I.Yusupov poeziyasında seslik uyqaslar onıń yumorlıq mazmundaǵı qosıqlarında da kóplep ushırasadı. Máselen, shayır «Qırǵız qosıǵı» shıǵarmasında tuwısqan qırǵız xalqına bolǵan doslıq, súyispenshilik sezimlerin alliteraciyalar járdeminde folklorlıq ruwxta beredi:

Suwsamır suwı tereńlep, Óte almay turman eleńlep.Ótkizip alsań bolmay ma, Payapıl salıp hámellep.

Suwsamır suwı taraǵay,

Kúydirdiń dártke jaramay,

Payapıl ushın niyetlep,

Qırıqtırıp júrmen qaraǵay.

Qoqtıń bası qol jılǵa, Qol jılǵadan qol bılǵa. Qol bılǵasań barayın,

Qostar etip alayın (367-368 bb.).

Bizińshe, bul qosıq bayanlaw ruwxı boyınsha xalıq qosıqlarına júdá jaqın. Hám bunda dawıssız sesler qosıqtıń házil-dálkek mazmunınan kelip shıǵıp, sóz oyınına túsip turǵanday. Onda yumorlıq mazmun seslik qaytalawlar arqalı e le de kúsheytip berilip turǵanday. Birinshi shuwmaqta «s»,