MD hám PQJ / XIX ásir qaraqalpaq lirikasında watan temasınıń sáwleleniwi

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIM BERIW MINISTRLIGI

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK

UNIVERSITETI

QARAQALPAQ FILOLOGIYASÍ FAKULTETI

5120100Qaraqalpaq filologiyası Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı qánigeligi bakalavr baǵdarınıń 4-kurs studenti Kamalova A. « XIX ásir qaraqalpaq lirikasında

watan temasınıń sáwleleniwi » degen atamadaǵı

PITKERIW QÁNIGELIK

JUMÍSÍ

- 2 -

Nókis – 2013 j

Mámleketlik Attestaciya Komissiyasınıń

QARARÍ:

5120100Qaraqalpaq filologiyası Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı qánigeligi bakalavr baǵdarınıń pitkeriwshisi KamalovaA. «XIX ásir qaraqalpaq lirikasında watan temasınıń

sáwleleniwi» atamasındaǵı pitkeriw qánigelik jumısına

- 4 -

KIRISIW

Dúnya ádebiyatında ullı sóz ustaları Alisher Nawayı, Uilyam Shekspir, Aleksandr Pushkin shıǵarmaları haqqında házirgi kúnge shekem qanshadanqansha ilimiy-izertlew jumısları orınlanǵan, bul jumıslar ele de dawam etip atır. Sebebi, bunday tákirarlanbas talant iyeleri dúnyaǵa neshe júz jılda bir márte keledi. Usı jerde

Ózbekstan xalıq shayırı, Ózbekstan Qaharmanı Abdulla Aripovtıń Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalıq shayırı, Ózbekstan Qaharmanı I.Yusupovtıń 80 jıllıq yubileyinde (2009-jılı, Qaraqalpaq mámleketlik universitetinde) «Ibrayımday shayırlar dúnyaǵa bes júz jılda bir mártebe keledi» dep shayırımızdı dúnyajúzlik civilizaciya kózqarasınan júdá joqarı bahalaǵanı esimizge túsedi. Biz bul pikirdiń qánshelli dárejede durıslıǵın bir ǵana túrkiy poeziyası mısalında dálilleytuǵın bolsaq, onda óshpes juldızǵa aylanǵan Nawayı (1441-1501) hám I.Yusupovtıń (1929-2008) jasap, dóretiwshilik etken dáwirleri arasında bes júz jılǵa shamalas waqıt bar. Demek, belgili sóz sheberiniń joqarıda aytqanpikirlerinde jan bar.

I.Yusupovtıń poeziyası ádebiyattanıwda álle qashan ilimiy-izertlewlerdiń obyektine aylandı. Qaraqalpaq ádebiyattanıwında I.Yusupov poeziyası Q.Sultanov, S.Axmetov, G.Esemuratov, J.Narımbetov, Q.Orazımbetov, J.Esenov, J.Maqsetova, Z.Bekbergenova, M.Mámbetova, A.Hámidova, D.Paxratdinov h.t.b. miynetlerinde

úyrenildi1. Sonday-aq, I.Yusupov poeziyası

1 Султанов К. Современная каракалпакская поэма (1953-1964). Автореф. канд. Т., 1967. Ахметов С. Қарақалпақ совет поэзиясы. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 1988; Есемуратов Г. Ибрайым Юсуповтың поэзиясы. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 1976; Нарымбетов Ж. Саҳра гүли. Илимий-кӛркем очерк. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 2001; Оразымбетов Қ. Ҳәзирги дәўирдеги қарақалпақ лирикасында кӛркемлик излениўшилик. Нӛкис, «Билим», 1992; Усы автор. Ҳәзирги қарақалпақ лирикасында кӛркем формалардың эволюциясы ҳәм типологиясы. Нӛкис, «Билим», 2004; Есенов Ж. Поэзия жулдызы. Нӛкис, «Билим», 2003; Мақсетова Ж. И.Юсуповтың поэтикалық шеберлиги. Канд. дисс. Нӛкис, 1991; Бекбергенова З. Ҳәзирги заман қарақалпақ поэзиясында халық аўызеки поэтикасының дәстүрлери (70-80 жыллар). Канд. дисс. Нӛкис, 1995; Мәмбетова М. Ибрайым Юсупов поэзиясының қосық қурылысы. Канд. дисс. Нӛкис, 1999; Ҳәмидова А. И.Юсупов дӛретиўшилиги ҳәм Европа әдебияты. Канд. дисс. Нӛкис, 2000; Пахратдинов Д. И.Юсупов поэзиясында Шығыс әдебияты дәстүрлери. Канд. дисс. Нӛкис, 2001.

- 5 -

boyınsha járiyalanǵan ilimiy hám ádebiy sın maqalalar da barshılıq1. Tákirarlanbas talant iyesiniń ózinen keyingi áwladlarǵa qaldırıp ketken bay mádeniy miyrası ele qanshadan-qansha insanlardıń ruwxıy shólin qandırıp, nesheden-neshe ilimiyizertlewlerdiń obyektine (úyrenetuǵın zatına) aylanadı. Sebebi, ullı kórkem sóz ustasınıń bizge hám bizden sońǵı áwladlarǵa qaldırıp ketken bay mádeniy miyrası dáwirler ótken sayın jańadan-jańa izertlewlerge nıshana (obyekt) bolatuǵınlıǵına gúman joq. Usınday áhmiyetli máselelerdiń biri shayır poeziyasında kóp qollanılǵan kórkem qaytalawlardıń biri alliteraciyalar bolıp tabıladı.

Qaraqalpaq ádebiyattanıwında alliteraciyalar haqqında ilimiy-teoriyalıq pikirler B.Genjemuratovtıń «Ájiniyaz lirikasınıń poetikası» (1997), M.Mámbetovanıń «I.Yusupov poeziyasınıń qosıq qurılısı» (1999), Q.Orazımbetovtıń «Házirgi dáwirdegi qaraqalpaq lirikasında kórkem formalardıń evolyuciyası hám tipologiyası»

(2004) h.t.b. miynetlerinde berilgen. Ásirese, B.Genjemuratov XIX ásirdegi qaraqalpaq klassik shayırı Ájiniyaz Qosıbay ulınıń poeziyasında qollanılǵan alliteraciyalar haqqında joqarıda atı atalǵan miynetinde arnawlı túrde izertledi. M.Mámbetovanıń kandidatlıq dissertaciyasında bul seslik uyqaslar XX ásir qaraqalpaq klassik shayırı I.Yusupovtıń poeziyası mısalında uyqastıń basqa túrleri menen birge az da bolsa úyrenildi. Al, professor Q.Orazımbetovtıń 1970-2000 jıllardaǵı qaraqalpaq poeziyasında kórkem forma máselesine arnalǵan ilimiyizertlew jumısında «Uyqastıń ayrıqsha túrleriniń biri-seslik uyqaslar. Izertlenip otırǵan 30 jıllıqta da alliteraciya, assonans, anafora sıyaqlı seslik uyqaslar shayırlardıń lirikalıq shıǵarmalarında ushırastı hám olar qosıq kórkemligin arttırıwǵa sózsiz tásir jasadı. Sh.Seyitov, T.Mátmuratov, K.Raxmanov, T.Sársenbaev, B.Genjemuratov, M.Qarabaev sıyaqlı shayırlardıń

1 И.Юсупов поэзиясы бойынша жәрияланған мақалалар дизими ҳаққында мағлыўматлар тӛмендеги мийнетлерде берилген: Турдыбаев Қ. Ҳәзирги қарақалпақ поэзиясы Библиографиялық кӛрсеткиш. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 2010; Турдыбаев Қ. Қарақалпақ лиро-эпикалық поэзиясы (Библиографиялық кӛрсеткиш. 1950-2010 жж.). Нӛкис, «Қарақалпақстан», 2010.

- 6 -

shıǵarmalarında seslik uyqaslar kóbirek gezlesetuǵını bayqaldı»1 dep jazadı hám alliteraciya boyınsha kórkem-ádebiy materiallardı házirgi qaraqalpaq poeziyasınıń talantlı wákilleri T.Mátmuratov, K.Raxmanov, B.Genjemuratovlardıń poeziyası mısalında ayrıqsha qızıǵıwshılıq penen tallaydı. Degen menen, bul izertlewlerde qaraqalpaq poeziyasındaǵı alliteraciyalar qosıq qurılısınıń basqa da máseleleri menen birge izertlengen. M.Mámbetovanıń dissertaciyası I.Yusupov poeziyasınıń qosıq qurılısı máselesi haqqında arnawlı ilimiy-izertlew jumısı bolsa da, onda shayır poeziyasındaǵı alliteraciyalarǵa júdá az orın (bar bolǵanı 5-6 bet, yaǵnıy jumıstıń 6570 betleri) ajıratılǵan. Sonlıqtan, I.Yusupov poeziyasında mazmundı kórkem túrde jetkeriwde alliteraciyalardıń tutqan ornın arnawlı túrde úyreniw zárúr dep esaplaymız.

Pitkeriw-qánigelik jumısınıń tiykarǵı maqseti XX ásir qaraqalpaq

ádebiyatınıń klassik shayırı I.Yusupovtıń poetikalıq mazmundı jetkeriwde sóz saplaw sheberligin shayır poeziyasında qollanılǵan seslik qaytalawlar, yaǵnıy alliteraciyalar arqalı anıqlawdan ibarat. Bul maqsetke erisiw ushın tómendegi

wazıypalar orınlanıwı tiyis:

–alliteraciya túsinigi haqqında teoriyalıq maǵlıwmatlar beriw;

–alliteraciyanıń túrkiy poeziyada, sonıń ishinde qaraqalpaq poeziyasında tutqan ornın anıqlaw;

–bunıń ushın ertedegi túrkiy poeziyasınan, qaraqalpaq xalıq awızeki

ádebiyatınan, ulıwma qaraqalpaq poeziyası tariyxınan mısallar keltirip dálillew;

–milliy poeziyamızda bul seslik qaytalawlardıń klassik shayır I.Yusupov dóretiwshiliginde qollanılıw ózgesheliklerin úyreniw;

–bunıń ushın shayır poeziyasınan kórkem tekstlik mısallar toplaw hám olardı

kórkem tallaw;

1 Оразымбетов Қ. Ҳәзирги қарақалпақ лирикасында кӛркем формалардың эволюциясы ҳәм типологиясы. Нӛкис, «Билим», 2004, 120-б.

- 7 -

– ulıwma, I.Yusupovtıń kórkem shıǵarma tilin bayıtıwda, qaraqalpaq poeziyasınıń qosıq qurılısın rawajlandırıwda qosqan úlesin óz aldına alıp

úyreniwden ibarat.

Jumıstıń úyreniw obyekti retinde I.Yusupovtıń hár qıylı jıllarda baspadan shıqqan poetikalıq toplamlarındaǵı saylandı poeziyalıq shıǵarmalarınan dúzilgen

«Ómir, saǵan ashıqpan....» (Nókis,

«Qaraqalpaqstan», 1999) saylandı shıǵarmalar toplamınan paydalanıldı.

Jumıstıń metodı hám metodologiyalıq tiykarı. Jumıs búgingi jámiyetlik, ruwxıy rawajlanıw haqqındaǵı aldıńǵı progressiv oy-pikirlerdi, milliy ǵárezsizlik ideologiyası principlerin basshılıqqa alǵan halda jazıldı.

Jumıstı jazıw barısında A.P.Kvyatkovskiy, V.E.Xalizev, N.Hotamov, B.Sarımsaqov, T.Babaev, S.Axmetov, K.Mámbetov, Q.Muratbaev, Q.Járimbetov, Q.Orazımbetov, J.Esenov, B.Genjemuratov, M.Mámbetova hám taǵı basqalardıń miynetlerinen ilimiy-teoriyalıq dárek sıpatında paydalanıldı.

Jumısta I.Yusupov poeziyasında seslik uyqaslardıń, atap aytqanda, allitareciyalardıń kórkemlik saǵaları qaraqalpaq xalıq awızeki ádebiyatınan, ertedegi jıraw-shayırlar miyrasınan h.t.b. izlendi. Bul ushın salıstırma-tariyxıy hám kórkem analiz metodlarınan paydalandıq. Sonday-aq, bul máselede shayır poeziyası basqa da házirgi dáwir shayırlarınıń poeziyası menen salıstırmalıtipologiyalıq baǵdarda

úyrenildi.

Jumıstıń qurılısı kirisiw hám juwmaqlaw bólimlerinen tısqarı úlken eki baptan turadı. I bap «Qaraqalpaq poeziyasında alliteraciyanıń tutqan ornı», II bap «I.Yusupov poeziyasında alliteraciyalardı qollanıw sheberligi» dep ataladı. Jumıstıń sońında paydalanılǵan ádebiyatlar dizimi alfavit tártibinde berildi.

- 8 -

I BAP. QARAQALPAQ POEZIYASÍNDA ALLITERACIYANÍŃ TUTQAN ORNÍ

Túrkiy poeziyada alliteraciya erteden qollanılıp kiyatırǵan kórkem fonetikalıq qubılıslardıń biri bolıp esaplanadı. Máselen, túrkiy xalıqlarınıń folklorında, ertedegi túrkiy jazba esteliklerinde alliteraciya kórkem mazmundı jetkeriwdiń, ırǵaq payda etiwdiń eń tiykarǵı usıllarınıń biri bolǵan. Sonlıqtan, «… bir-biri menen baylanıstırıwshı sesli ırǵaqlardıń payda bolıwı… sózlerdiń kórkemlilik ırǵaqların kúsheytip, olardı bir-biri menen jaqınlastırǵan»1. Al, bul óz gezeginde kórkem sózdiń muzıkalılıǵın arttırıwǵa, kewilge qonımlılıgın támiyinlewge, estetikalıq tásirsheńligin kúsheytiwge, eń baslısı mazmundı sulıw jetkeriwge ayrıqsha xızmet etken. Házirgı kúnde de túrkiy xalıqlar ádebiyatında, sonıń ishinde qaraqalpaq

ádebiyatında bul kórkemlik dástúr sheberlik penen dawam ettirip kelinbekte. Ulıwma, «Alliteraciya pútkil dúnyadaǵı xalıqlardıń poeziyası hám ádebiyatında

ushırasadı, – dep túsinik beredi A.Kvyatkovskiy hám ol Gomerdiń, Gesiodtıń, Goraciydiń, Vergiliydiń, sonday-aq, Evropalı shayırlar Danteniń, Petrarkanıń, Ronsardıń hám Shekspirdiń qosıqları da alliteraciyaǵa bay bolǵanın aytıp ótedi»2.

Alliteraciya ádebiy shıǵarmanıń kórkemligin támiyinleytugın elementlerdiń biri sıpatında ádebiyattanıwda, kóbinese, kórkem fonetika (kórkem shıǵarmanıń tili) hám qosıq qurilisi máselelerin úyreniwde keń qollanıladı. Ásirese, ol poeziyalıq shıǵarmalardıń kórkemligin, emocionalliǵn (tásirsheńligin) arttırıwda ayrıqsha

áhmiyetke iye. Sebebi, hár qanday qosıq birinshi gezekte oqıwshıda estetikalıq sezim oyatadı. Al,

«Qosıq oqıwshıda estetikalıq sezim oyatıwı ushın, ol eń dáslep kúshli sezim menen jazilǵan bolıwı tiyis. Sonda ǵana qosıqtıń tásirsheńligi kúshli

1Мәмбетова М. Ибрайым Юсупов поэзиясының қосық қурылысы. Канд. дисс. Нӛкис, 1999, 65-66 бб.

2Генжемуратов Б.Әжинияз лирикасының поэтикасы. Нӛкис, «Билим», 1997, 58-б.

- 9 -

boladi. Qosıqtıń emocionallıǵı bolsa ólshem, ritm, uyqas, poetikalıq figuralar, kórkem qurallar menen birge poetikalıq fonetikaǵa da baylanıslı boladı»1. Solay eken, alliteraciya kórkem fonetikalıq qubılıslardıń bir túri sıpatında qosıqta óz ornına iye. Sonday-aq «Alliteraciya qosıq qurılısınıń sapalılıgın támiyinlewde áhmiyeti bar»2. Sonlıqtan da, ol ayirim teoriyalıq miynetlerde kórkem shıǵarmanıń tili, sonıń ishinde kórkem fonetika bóliminde3, al bazı bir miynetlerde qosiq qurılısı tarawınıń ishinde, atap aytqanda seslik uyqaslardıń bir túri sıpatında úyrenilgen4. Biraq, bizińshe, bul ekewi de qáte túsinikler emes.

«Alliteraciya – qosıq qatarlarında, kóbirek sózlerdiń basında dawıssız seslerdiń qaytalanıwı. Ol eski german, túrk xalıqlarınıń ádebıyatlarında ushırasadı»5. S.Axmetov, J.Esenov, Q.Járimbetovlar tárepinen dúzilgen

«Ádebiyattanıw atamalarınıń orissha-qaraqalpaqsha túsindirme sózligi»nde alliteraciyaǵa tómendegishe anıqlama beriledi: «Alliteraciya, ses únlesligi. (Latınsha ad – qaraqalpaqsha -ǵa-ge, -qa-ke hám -da-te jalǵawlarǵa sáykes keledi, littera – hárip degen sózdi ańlatadı).

Kórkem sózdiń ses qurılısı (kórkem fonetika) máselesine tiyisli. Dawıssız seslerdiń jiyi-jiyi qaytalanıwı (kópshilik jaǵdaylarda sóz basında qaytalanıwı) alliteraciya dep ataladı»6. Demek, alliteraciya kórkem teksttegi seslik qaytalawlar bolıp esaplanadı. Al, ózbek ádebiyatshısı T.Babaev ózıniń «Adabiyotshunoslik asoslari» (2002) sabaqlıǵında kórkem

1Бобоев Т. Адабиѐтшунослик асослари. Дарслик. Тошкент, «&збекистон», 2002, 455-бет.

2Ахметов С., Есенов Ж., Жәримбетов Қ. Әдебияттаныў атамаларының орысша-қарақалпақша түсиндирме сӛзлиги. Нӛкис, «Билим», 1994, 15-бет.

3Бобоев Т. Адабиѐтшунослик асослари. Дарслик. Тошкент, «&збекистон», 2002, 455-бет; Járimbetov Q.

Ádebiyattanıqdan sabaqlar. Oqiw qollanba. Nokis, «Bilim», 2012, 59-b.

4Ахметов С. Қарақалпақ поэзиясының қосық қурылысы ҳаққындағы мәселеге // Ахметов С., Есенов Ж. Әдебияттаныў. Хрестоматия. Нӛкис, «Билим», 1994, 237-б.; Генжемуратов Б. Әжинияз лирикасының поэтикасы (кӛркем сүўретлеў қураллары ҳәм усыллары, қосық қурылысының базы бир мәселелери). Нӛкис, «Билим», 1997, 57-70 бб.; Мәмбетова М. Ибрайым Юсупов поэзиясының қосық қурылысы. Канд. дисс. Нӛкис, 1999, 65-70 бб.; Оразымбетов Қ.К. Ҳәзирги қарақалпақ лирикасында кӛркем формалардың эволюциясы ҳәм типологиясы. Нӛкис, «Билим», 2004, 120-121 бб.

5Литературный энциклопедический словарь. Под общей редакцией И.М.Кожевникова и П.А.Николаева. Москва, «Советская энциклопедия», 1987, 20-бет.

6Ахметов С., Есенов Ж., Жәримбетов Қ. Әдебияттаныў атамаларының орысша-қарақалпақша түсиндирме сӛзлиги. Нӛкис, «Билим», 1994, 15-бет.

- 10 -

qaytalawlardı qosıq qurılısına arnalǵan III bólimniń «Poetikalıq sintaksis» dep atalǵan altınshı babında qaraydı. Ol miynette kórkem qaytalawlardı fonetikalıq qaytalawlar, leksikalıq qaytalawlar, morfologiyalıq qaytalawlar, sintaktik qaytalawlar dep jiklep (klassifikaciyalap) úyrenip, biz sóz etip atırǵan alliteraciyanı fonetikalıq qaytalawlardıń bir túri sıpatında keltiredi1. Ilimpazdıń pikirinshe:

«Alliteraciya – qosıqta, sonıń ishinde, bántte hám málim dárejede prozalıq shıǵarmalarda da birdey dawıssız seslerdiń tákirarlanıwı. Alliteraciya fonetikalıqstilistikalıq usıl sıpatında kórkem sózdiń intonaciyalıq kórkemligin hám hawazlılıǵın kúsheytedi»2. Demek, T.Babaevtıń tastıyıqlawınsha, alliteraciya tek poeziyalıq shıǵarmalarda emes, al prozalıq dóretpelerde de ushırasadı. Sonday-aq, ilimpaz alliteraciyanı fonetikalıq-stilistikalıq usıl dep esaplaydı. Professor K.Mámbetov hám T.Babatvtıń pikirine uqsas pikir aytadı: «Alliteraciyanıń ayırım jetilisken túrleri prozada da ushıraydı»3. Jáne de usı pikirlerge únles pikir qaraqalpaq

ádebiyattanıwında S.Axmetov hám S.Bahadırovalardıń dúzgen «Folklorlıq terminlerdıń qısqasha sózligi»nde de ushırasadı: «Bulayınsha birgelki hárip, seslerdiń qaytalanıwı prozalıq, dramalıq shıǵarmalarda da ushırasa beredi»4. Al, izertlewshi M.Mámbetova túrkiy poeziyadaǵı bunday seslik uyqaslardı

«sintaktik parallelizm» degen termin menen ataydı5.

Ózbek ádebiyattanıwında erterekte shıqqan N.Hatamov hám B.Sarımsaqovlardıń «Ádebiyattanıw terminleriniń russha-ózbekshe tú’sindirme sózligi»nde alliteraciyanı ekige bólip qaraydı: «a) dawıslı seslerdiń uyǵınlasıwı nátiyjesinde júzege kelgen vocal alliteraciya; b) dawıssız seslerdıń uyǵınlasıwına tiykarlanǵan konsonant alliteraciya»6. Biraq búgingi kúnde kópshilik ilimiy

ádebiyatlarda dawıslı seslerdiń tákirarlanıwın

1Бобоев Т. Адабиѐтшунослик асослари. Дарслик. Тошкент, «&збекистон», 2002, 431-б.

2Сонда, 456-б.

3Mәмбетов К. Әдебият теориясы. Нӛкис, «Билим», 1995, 122-б.

4Ахметов С., Баҳадырова С. Фольклорлық терминлердиң қысқаша сӛзлиги. Нӛкис, «Билим», 1992, 5-б.

5Мәмбетова М. Ибрайым Юсупов поэзиясының қосық қурылысы. Канд. дисс. Нӛкис, 1999, 65-б.

6Ҳотамов Н., Саримсоқов Б. Адабиѐтшунослик терминларининг русча-ўзбекча изоҳли луғати. Тошкент, «Ўқитувчи», 1979, 26-б.