MD hám PQJ / G.Matyakubova dóretiwshiliginde muhabbat teması
.pdf
Ulıwma alǵanda, G.Matyakupovanıń lirikasınıń ideyalıqtematikalıq baǵdarları óziniń sociallıq mazmunı, turmısqa jaqınlıǵı menen ajıralıp turadı.
Biz shayıranıń ayırım qosıqlarına kewil bólsek, onıń menmenlikten, shuǵıllıqtan, ózimshillikten awlaq bolıwǵa shaqırıp turǵanlıǵın kóremiz. Bul illetler tek búgingi bizlerdiń emes, erteńgi áwladtıń da jolına kes boladı, dep jwmaq shıǵaradı shayıra. Sonıń ushın bir-birewge húrmetizzet penen qatnas jasaw, múriwbetli, sıylasıqlı turmıs keshiriw, birbirimizdiń qádirimizdi bilip jasaw-adamgershilik parızımız deydi ol. Mine, bul gáplerde jas bolsa da kópti kórgen, kóp nárseni túsingen,
ómirdińashshı-dushshısın tatqan, dúnyanıń barlıq táshwishlerin júreginen
ótkerip jasap atırǵan insannıń - shayıranıń jan tolǵanısların kóremiz. Qaraqalpaq hayal-qızlarınıń tábiyatındaǵı adamgershilik pazıyleti
Gúlistan Matyakubovanıń kóp ǵana qosıqlarınıń teması. Ol bul temanı joqarı kórkemlikte ashıp bere aladı.
Shayıranıń qosıqlarında adam táǵdiri probleması baslıorında turadı. Bul ózi tuwılıp ósken mákanınıń mashqalaları, adamzat dárti menen jasaytuǵın shayıranıń tebirenisleri.
Watan hám xalıq probleması, watanshıllıq teması Gúlistan Matyakubovanıń úlken shayırlıq sheberlik penen jırlap atırǵantemalarınıń biri. Ol shın mánisinde óz Watanınıń, óz xalqınıń patriot-watanshıl shayırası.
Ádebiyattıń barlıq janrlarında avtor turmıslıq materialdı óz júregi arqalı ótkeriwi, óziniń jan sezimi menen suwǵarıwı shárt. Bul lirikaǵa da tán bolıp, onda shayırdıń ruwxıy dúnyasınıń baylıǵı, fantaziyası, joqarı adamgershilik sezimleri epikalıq shıǵarmalardaǵıday basqa personajlar arqalı emes, al shayırdıń lirikalıq «meni» arqalı beriledi. Mine, sonıń ushın shayırlirikada óziniń oy-sezimlerin keń ráwishte sáwlelendiredi.
Belgili teoretik L.I.Timofeevtiń kórsetip bergenindey, lirikanıń ózinsheligi sonda, ol epos hám dramadaǵıday adamnıń tolıq tamamlanǵan xarakterin emes, al onıń ayırım, biraq eń tiyisli áhmiyetli jaǵdayın súwretlep beredi. Insan ómiri onıń tuwılǵan topıraǵınan, óz xalqınan, onıń túsinik dúnyasınan, ana tilinen saǵalar aladı. Hár bir insan óz e lixalqı, Watanı menen baxıtlı. Bul jaǵday ásirese shayır táǵdirinde ayrıqsha kózge taslanadı. Kórkem shıǵarma oqıwshıǵa óziniń ideyalıqemociyalıq tutaslıǵı menen tásir jasaydı. Usı tutaslıq saqlanbaǵan jerde onıń oqıwshınıń sezim dúnyasına tásiri bosańlaydı. Adamnıń gózzallıqqa bolǵan qushtarlıǵın qanaatlandırıw hám onı kórkemlik álemine engizip jiberiw - ádebiyatttıń estetikalıq kúshine baylanıslı. Usı ózinshelik shayıra qızlarımızdıń lirikalıq shıǵarmalarında ayqın bayqaladı.
Hár qanday kórkem shıǵarma belgili bir dáwirdiń mazmunı menen baylanısqan boladı.
Kórkem shıǵarmanıń mazmunı jámiyetlik turmıstan, adamlardıń ómirinen kelip shıǵadı.
Kórkem shıǵarmanıń mazmunı menen forması - bul bir pútin shıǵarmanıń birligi ekenligin ádebiyatshılarımız kórsetip ótken. Solay eken, olardı ajıratıwǵa bolmaydı. Olar bir pútin shıǵarmanıń eki tárepi. Tildegi sózlerdiń járdemi menen kórkem shıǵarmada ádebiy obraz dóretiledi, onıń mazmunı, ideyaları, temaları júzege shıǵadı. Ádebiy obraz mazmun menen formanıń birliginen ibarat.
Ádebiy shıǵarmanıń mazmunı menen forması arasındaǵı birlik - shın mánisinde kórkemlik penen jazılǵan shıǵarmaǵa tán bolıp tabıladı. Kórkem ádebiyattıń baslı belgilerinń biri sol, qanday shıǵarmanı alıp qarasaq ta onda adam haqqındaǵı oypikirlerdi jáne sezim-tuyǵılardı kóremiz. Bul jaǵday shayıra qızlarımızdıń poeziyasına tolıǵı menen tiyisli.
Shayıra Gúlistan Matyakubova ádebiyatqa ózine tán stili menen kirip keldi. Shayıra lirikalarınıń kórkemlik, janrlıq ózgeshelikleri ele arnawlı túrde izertlengen joq. Biz bul pitkeriw qánigelik jumısımızda shayırdıń shıǵarmalarınıń ideyatemtikalıq, kórkemlik ózgesheliklerin, shayırdıń dóretiwshilik izlenislerin, kórkem forma tabıwdaǵı sheberliklerin úyrene otırıp tómendegishe juwmaqqa keldik.
Birinshiden, ǵárezsizlik jıllarında shayıra dóretiwshiliginde ideyalıq-tematikalıq baǵdar ele de ráńbáreńlesti. Buǵan sóz erkinligi, tema erkinligi múmkinshilik ashıp berdi. Shayır e ń aktual problemalardı
óz shıǵarmalarına tiykar etip aldı.
Ekinshiden, shayırdıń bul dáwirdegi lirikalıq qosıqlarınıń kórkem forması, janrlıq qásiyetleri ráńbáreń.
Poeziyadaǵı eń keń kollanılǵan kórkem forma-murabba úlgisindegi qosıqlar. Uyqas forması kóbinese aaab, al a-a-b-a, a-b-a-b forması siyrek ushırasadı. Keyingi kóbirek qollanılǵan formaverlibr. Shayırdıń eki qatarlı qosıqları da, tórt qatarlı, bes qatarlı, altı qatarlı qosıqları da, tolǵaw sıyaqlı shubırtpalı qatarlardan turatuǵın qosıqları da tórtlikleri de usı formada jazılǵan.
Bunnan basqa shayırdıń dóretiwshiliginde tórtlikler, úsh qatarlı yapon xokkulerine usatpa qosıqları, segizlikler, bes, altı, jeti qatarlı qosıqlarda ushırasadı. Bul qosıq formalarınıń hár biribelgili bir maqsetke baǵdarlanǵan halda shayrdıń oyın, ishkikeshirmelerin kórkem
obrazlı beriwde áhmiyetli funkciya atqarıp tur.Úshinshiden, G.Matyakubovanıń ǵárezsizlik jıllarındaǵı lirikaları
dáwir problemelarına óziniń házir juwaplılıǵı menenpublitsistikalıq xarakterge iye. Onda dáwirdiń áhmiyetli jámiyetlik,
siyasiy, ekonomikalıq turmısı kórkem sáwlelengen.
Sonday-aq Ámiw-Aral probleması kórkem ádebiyatta belgili dárejede sáwlelenip atırǵan mashqalalar. Ilimiy-texnikalıq rawajlanıwdıń nátiyjesinde júzege kelgen mashqaladan tábiyat azap shegip atır, pataslanbaqta.
Adam tábiyatta jaqsı turmıs keshiriw ushın qolaylı jaǵdaylar kerek. Tábiyatqa sanalı qatnas bolǵan jaǵdayda ǵana bunday unamlı jaǵdaylar saqlanıp turıwı múmkin, sonıń ushın da, házirgi waqıtta insandı tábiyatqa sanalı qatnas jasawǵa tárbiyalawbul házirgi kúnniń eń aktual máseleleriniń biri.
Úlkemizdegi usınday ekologiyalıq jaǵday pútkil jámiyetshilikti, sonıń ishinde kórkem sóz sheberlerinde elege deyin tolǵandırıp kiyatır.
Shayıra G.Matyakubovanıń da bul máselelerdi kórkem dóretiwshilikte sáwlelendiriwde óz aldına stili bar. Onıń tikkeley usı problemalarǵa arnalǵan qosıqlarında lirik qaharmannıń tábiyattaǵı húkim súrip atırǵan jaǵdayǵa, duzlanıwǵa baylanıslı ishki tolǵanısları áhmiyetli detallar arqalı beriledi.
Shayırdıń lirikalıq qaharmanları sxematizmnen pútkilley awlaq, jámiyettiń, zamanınıń táshwishlerin, dártlerin óz boyına sińirip, olar menen gúńirenedi, tolǵanadı. Bul óz gezeginde kórkem dóretiwshilikte shayırlardıń gúyzeliske túsip, dáwir mashqalalarına ózinshe sheshim izlep atırǵanlıǵınan derek beredi. Bunday xarakterdegi lirikalıq qaharman obrazları Aral-Ámiw tragediyası, ekologiya, xalıq turmısına baylanıslı
ózgerisler súwretlenetuǵın shıǵarmalarına tán.
G.Matyakubova lirikalarındaǵı kórkemlik izlenislerdiń birisyujet qurıw máselesi. Bunda shayırdıń óz jolı bar. Lirik qaharmannıń ishki debdiwlerin, ókinishlerin hám t.b. sezimlerin beriwde avtor kishi, tartımlı syujetlerden qolllanadı. Ádebiy dóretiwshiliktegi bul izlenisler lirikalıq qaharman obrazın jaratıwda biraz alǵa ilgerilewdi kórsetedi. Lirikalıq qaharmannıń oysezimleri qısqa qosıq qatarlarda, áhmiyetli detallarda awıspalı súwretlew quralları arqalı sheber jetkerilip beriledi.
Sonıń menen birge, shayırdıń geypara qosıqlarında lirikalıq qaharman jaratıwda kemshiliklerde joq emes. Ayırım lirikalarındaǵı personaj obrazlarında dekloraciyalıq belgiler de kórinedi.
II bap. G.Matyakubova poeziyasında muhabat teması
Shayıra óz dóretpelerinde oqıwshıǵa jetkerejaq ideyalardı hám tańlaǵan temaların ashıp beriwdegi kórkemlik sheberligi ayrıqsha dıqqatqa ılayıq.
Shayıra G.Matyakubova óziniń eń sátli lirikalıq shıǵarmalarında oqıwshıların joqarı adamgershilik penen jasawǵa shaqıradı. Shayıra
óziniń jaqsılıq, adamgershilik tuwralı ideyaların qosıqlarınıń durıs tańlanǵan temaları arqalı ashıp beredi. Al bul temalardı ashıp beriwdegi kórkemlik sheberlik bullirikalıń shıǵarmalardıń joqarı qunın belgileydi.
Shayıra bir qatar qosıqlarında adamgershilik problemasın semyadaǵı erli-zayıplılardıń arasındaǵı múnásibet mısalında ashıp kórsetedi.
Ol «Dáryaǵa batıp baratırǵan quyash» atlı qosıǵında.Áziz dostım meniń!
Sz meniń qálbimniń
Muqáddes múlki.
Búgin bolsa Sizge,
Aytarım soldur:
Bul dárya qanshelli sińisse jerge,
Bul dárya tolıssa,
Baǵlarǵa aqsa,
Siz meniń qálbime sińgen dáryasız!11
11 Мәтякубова Г. «Қәлб зүрәәти», Нөкис, «Қарақалпақстан». 2004, 99-бет.
G.Matyakubova oqıwshıǵa oy salatuǵın kózqarasların hám kewil keshirmelerin dujırımlı, tuwrıdan-tuwrı túrde jetkeriwgeumtıladı.
Shayıranıń lirikalıq shıǵarmalarınıń tiykarǵı teması - bul muhabbat. Ol óziniń kórkemlik sheberligin usı muhabbat temasındaǵı qosıqlarında ayqın kórsete aldı dep aytıwǵa boladı.
Qosıqlarında jırlanǵan muhabbat - bul mázi jalańash sezimlerdiń táriypi emes, al, ullı maqsetler hám ármanlar menen jasap atırǵan janlardıń júrek dúrsildisi.
Máselen, biz onıń «Jaǵada» atlı qosıǵın analizlep qarayıq.Ay shıǵar Qızketken jaǵalarında
Tolqınlar aǵızar aydıń nurların. Gúmis jiydelerdiń xosh gúllerindey Qálbim tákirarlaydı ótken ómirin.
Shaqalarda altın qońırawshalar
Misli dabıl qaǵar samallar esse.
Xosh iyis taralıp jayılıwdı ańsar
Samallar Siz bolıp jolların tossa.12
Qosıq lirikalıq qaharmannıń pinhamı múnásibetiniń táriypinen baslanadı. Lirikalıq qaharmannıń ishki debdiwleri tábiyattıń gózzal dúnyasın ájayıp súwretlewlerge orap beriw arqalı ashıp beriledi. Mine, bul lirikalıq qaharmannıń halatınsáwlelendiriwdegi shayıranıń náwbettegi sátli qádemi sanaladı.
Júregim tuwlaydı men ańsaǵan dil,
12 Мәтякубова Г. «Қәлб зүрәәти», Нөкис, «Қарақалпақстан». 2004, 79-бет
Men shıqqan jaǵadan ástelep ótse.
Meniń jollarıma ıntıq, intizar,
Men kibi kózinde jas penen kútse… Ay shıǵar Qızketken jaǵalarında…13
Kórip turǵanımızday, lirikalıq qaharmannıń óz ashıǵın tınımsız izleydi, tábiyat penen sırlasadı.
Qarań, bul jerde qanday úlken másele qozǵalıp tur. Lirikalıq qaharman muhabbat seziminiń dúnyanıń pákligi sıyaqlı ideal nárse menen ushlassa ǵana payanlı boların aytadı Muhabbat sezimi
- bul pák sezim bolıwı kerek, al jerdń betinde adamlardıń baxıtlı jasawı ushın dúnyada páklik bolıwı kerek. Mine, muhabbattıń pákligi menen dúnyanıń pákligi - bular bir-biri menen sıńar, egiz túsinikler. Júreginde pák muhabbat sezimi jasap turǵan adam adam dúnyanıń pákligi ushın gúresedi. Bul qatarlardan sonday máni ańlasılıp tur.
Bunnan sonı ańǵaramız, lirikalıq qaharmannıń ashıǵı - jámiyetti tárbiyalaw, adamlardıń aljı-buljı, qıysıq jerlerin dúzetiw jolında gúresip atırǵan insan.
Lirikalıq qaharman óz ashıǵın bul ómirdegi ózi biletuǵın adamlardıń barlıǵınan joqarı qoyadı - ol tek sonıń bahasına mútáj, sonıń pkirin kerek etedi, basqalardı ol pisent tutpaydı. Basqalar onıń kózine pájmúrde kórinedi. Basqalar lirikalıq qaharmannıń ashıǵınıń qarsısında - pildiń qasındaǵı qumırısqalar sıyaqlı bir júrgen jánlikler. Lirikalıq qaharman tek
13 Сонда. 79-80-бетлер
óz ashıǵına isenedi, tek sonıń kúlkisi onıń ushın haqıyqıy kúlki, sonıń kóz jası - onıń ushın haqıyqıy kóz jas.
Lirikalıq qaharman bul sezim qushaǵında óziniń isháreketleriniń tábiyiy sáwleleniwin Bere alǵan. Sebebi tábiyat penen sırlasıw halatları isenimli shıqqan. Bul halatta lirikalıq qaharman túnde shamnıń jarıǵınan kózi baylanıp, soǵan túsip janıp janın pida etiwge asıǵıp kiyatırǵan gúbelekti esletedi. Buǵan tańlanıwǵa yaki bul kózsizligi ushın lirikalıq qaharmandı ayıplawǵa bolmaydı, sebebi naǵız muhabbat sezimi usınday etip adamnıń aqıl-huwshın jawlap aladı hám onı sulıw soqır etip taslaydı. Yaǵnıy shayıra bul jerde muhabbat sezimi menen jasap atırǵan nashardıń psixikalıq halatın sheberlik penen hám anıq detallar arqalı dál jetkerip tur.
Lirikalıq qaharman bir nársege gúmanlı, bir nárseniń basın ashıp alǵısı keledi - ol usı sezim tutqınında baxıtlı ma ya baxıtsız ba?
Mine, usınday psixologiyalıq názik tárepleri menen bul qosıq oqıwshıǵa qattı tásir jasaydı. Bul jerde parallelizm usılı qollanılıp, adam menen tábiyattıń halatı bir kózqarastan alıp qaralıp berilip tur. Bul obrazlar adamdaǵı hám tábiyattaǵı daǵdarıs halatın beriw ushın isletilgen. Negizinde, adam menen tábiyat - egiz túsinik, eger tábiyat zardap shegip atırsa - adam jetimsireydi, adam qıynalıp atırsa - tábiyat qosılıp azap shegedi... Qosıqtan, mine, usınday filosofiyalıq oy jónelisleri ańǵarıladı.