MD hám PQJ / G.Matyakubova dóretiwshiliginde muhabbat teması
.pdf
ÓZBEKISTAN RESPUBLÍKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIM BERIW MINISTRLIGI
Berdaq atındaǵı qaraqalpaq mámleketlik universiteti Qaraqalpaq filologiyası fakulteti
Fakultet dekanı:
doc. Q.Turdıbaev
« » |
|
2014jıl |
||
|
|
|
|
|
5220100-filologiya hám tillerdi oqıtıw (qaraqalpaq filologiyası) bakalavr baǵdarınıń 4-kurs studenti Xalmuratova G.
«G.Matyakubova |
dóretiwshiliginde |
muhabbat |
teması» |
temasındaǵı
PITKERIWQÁNIGELIK JUMÍSÍ
Jaqlawǵa ruqsat berildi:
Ádebiyat teoriyası hám Ilimiy basshısı: f.i.d. prof. Q.Orazımbetov oqıtıw metodikası kafedrası
baslıǵı f.i.k. docent Q. Yusupov
Nókis-2014
G.Matyakubova dóretiwshiliginde muhabat teması
Mazmunı:
Kirisiw
I Bap. G.Matyaqupova lirikasınıń ideya-tematikalıq baǵdarları II bap. G.Matyakubova poeziyasında muhabbat teması Juwmaq
Paydalanılǵan ádebiyatlar
KIRISIW
Qaraqalpaq poeziyasınıń ótken ásirdegi sońǵı on jıllıqlarındaǵı dáwirin izertlegen alım filologiya ilimleriniń kandidatı Q.Orazımbetov bul dáwirge mınaday xarakteristika bergen edi:
«... qaraqalpaq lirikashılıǵı óziniń rawajlanıwında tómendegi belgilerge hám dástúrlerge iye bola basladı... Lirikalıq shıǵarmalarda kóbirek gumanistlik kózqaraslar ele de kúshlirek rawajlana basladı, shayırlarımızdıń kórkemlik izleniwshilikke dıqqatı kúsheydi. Xalıqtıń haqıyqıy tariyxına, turmısı menen mádeniyatına qızıǵıwshılıq arttı, sociallıq hám ulıwma adamzatlıq mashqalaların: jaqsılıq hám jamanlıq,
ómir hám ólim, ádep-ikramlılıq hám ruwxıy mashqalalardı sóz etiw baslı orındı iyeledi... Jámiyette bolıp atırǵan sociallıq, ekonomikalıq hám siyasiy ózgerislerdi intellektuallıq, ádep-ikramlılıq júzesinen analizlew nátiyjesinde jámiyetlik hám jekke sanaǵa tásir jasaytuǵın lirikalıq shıǵarmalar payda boldı»1.
Ótken ásirdiń sekseninshi jıllarınan sońǵı dáwirdegi qaraqalpaq poeziyası óziniń bir qatar belgileri menen basqa dáwirlerden ajıralıp turadı. Solardıń biri sıpatında usı dáwirde qaraqalpaq ádebyatında shın mánisindegi qızlar poeziyasınıń qálipleskenligin atap kórsetiwge boladı. Bul dáwirge deyingi ádebiyatımızda hayal-qız avtorlardıń qatarı júdá az e di. Tek
1 Оразымбетов Қ. Ҳәзирги дәўирдеги қарақалпақ лирикасында көркемлик излениўшилик. – Нөкис,»Билим»,1992.- 18-бет.
ǵana alpısınshı jıllardan soń ádebiyatımızda hayal-qızlardıń atları kórine basladı.
Qızlar lirikasınıń ózinsheligi tuwralı sóz etkende biz alım Q.Orazımbetovtıń bul baǵdardaǵı mına kózqarasına súyenemiz:
«Ómirdiń ózi hayal-qızlarsız gózzal emes. Ádebiyat ta olarsız ábiger halǵa kelip qalatuǵını sózsiz. Óytkeni, olar erlerge qaraǵanda dúnyaǵa,
ómirge, ádebiyatqa da basqasha kózqaras penen qaraydı. Erler bazda jaratılıs, kóbeyiw, dúnyaǵa keliw hám ketiw, ósip-óniw sıyaqlı ilahıy túsiniklerge ústirtin máni beriwi múmkin. Al hayal-qızlar bulardı ómirdiń tiykarı dep túsinedi. Sebebi, olar-analar. Bazda erlerdiń gózzallıq tuyǵıları, gózzallıqtı súwretlewi erbekey-serbekey bir nárse bolıp shıǵıwı múmkin. Al hayal-qızlardıń ádebiyattaǵı gózzallıqtı jaratıwı - bul shın mánisindegi gózzallıq. Sebebi, olardıń ózleri gózzallar,olardıń tábiyatında gózzallıq qanına qarısıp ázeliy sińipketken.2
70-80-jıllardaǵı qaraqalpaq poeziyasına kelip qosılǵan jańa tolqın wákilleriniń arasında G.Matyakubova óz hawazı hám tematikası menen ajıralıp turadı. Bul hawazda seksewildiń shoǵınday qızǵın bar, al onıń shıǵarmalarınıń ózegiómirdiń eń bir awır sawallarınan ibarat.
Jáhán ádebiyatı tájiriybelerinen úyrengenimizde, eki ásir perzentleri bolǵan qálem iyeleriniń dóretiwshilikleri mısalında
2 Қ. Оразымбетов, Сезимлер қ3урсаўына оранған поэзия: Алғы сөз. –Дәўлетова Г. Сениң дәртиң менен жасайман, ҳаял. –Нөкис, «Қарақалпақстан», 2001.- 3-бет. 2
insaniyatıń aqılı uǵras kelmes dárejedegi ózgeshe ádebiy qubılıslar itibarǵa sazawar bolǵanı málim boladı.
Qaraqalpaq poeziyasında Gúlistan Matyakubovanıń dóretiwshiligi jigirmalanshı ásirdiń sońǵı jigirma jıllıǵında hám jigirma birinshi ásirdiń basındaǵı ádebiy jılnamanı izertlewde ornı girewli.
Biz shayırdıń shıǵarmaların oqıy otırıp, ondaǵı hadallıq, haqıyqatlıq hám ádillik súrenliriniń shayra ushın ómirdiń mazmunı bolıp tabılatuǵınlıǵın kóremiz. Ol ne ushın hadal insanlardıń janı azar shegip jasaydı?. Ne ushın haqıyqatlıq júzege shıqpay qala beredi?.
Ádillik qáne degen sorawlar átirapında qálem terbetedi. Dóretiwshilik jol awır jol, biraq soǵan qaramastan
G.Matyakubova nıń kem-kemnen sheberligi jetilisip, házirgi zaman qaraqalpaq poeziyasınıń mazmunlıq, idiyalıq, túrlik, janrlıq bayıwında salmaqlı úlesi bar.
Shayranıń ómirdiń mazmunı, adamzattıń ásirler boyı toplaǵan tájiriybesi, jaqsılıq hám jamanlıq arasındaǵı gúrestiń máńgiligi tuwlap tolǵanısları onıń kórkemlik izertlewleriniń juwmaqları sıpatında itibarǵa qaratadı.
Bunda hár bir sóz mánili, hár bir qatar óz ornında turıp, jańasha pikirler bildiredi, shayra oqıwshı menen sırlasadı. Oǵan ózine túsindirgisi keledi, al zamanlaslarında túsindiriwge qushtar.
Árman, miynet, sewgi, mártlik, miyrim quwǵan, shayırdıń hesh kimge uqsamaǵan kelbeti, ózine ǵana tán bolǵan jańasha pikirleri ózgeshe tásirge iye, kitapların oqıp otırsań shayırdıń ózi
menen qosılıp álemge jar salıwǵa tayar turasań. Shayıranıń qosıqları hár bir insandı jańa ásirlerge baslaydı, árman shoqqlarına jeteleydi, qosıq qatarları adamdı ruwxlandıradı.
Shayıra ózi jasaǵan dáwirdiń márt insanlarınıń obrazların dóretiwge
ıqlaslı, onıń fiosofiyalıq oyları, basqalar menen talastartısqa túsip,
ózgeshe juwmaqlar júzege keltiriwi, shayranıń árman shaydası ekenligi jónindegi pikirleri ózgeshe, hesh bir qálemkeshke uqsamaydı.
Poeziyamız jańa formalar menen bayıp atır. Bunda G.Matyakubova nıń salmaqlı úlesi bar. Ol ádebiyat ıqlasbenlerine shayıra, publitsist hám belgili jámiyetlik isker sıpatında tanıldı. Ol Qaraqalpaqstan xalıq shayırası, Berdaq atındaǵı mámleketlik sıylıqtıń laureatı ataqlarına iye. Sheber shólkemlestiriwshi basshı sıpatında házirgi kúnde «Qaraqalpaq ádebiyatı», «Qoraqalpoǵiston tongi» hám «Gúlayım» gazetalarınıń redaktorı bolıp xızmet etpekte. Sonday-aq ol búgingi kúndegi qaraqalpaq hám ózbekádebiy baylanısların rawjlandırıp atırǵan dóretiwshilerdiń biri.
Ulıwma alǵanda G.Matyakubova jaqsılıqtı jırlaǵan, joqarı adamgershilik pazıyletlerdi táriyip etken, insaniyat ómiri miynet penen gózzal ekenligin dálilley alǵan, onıń barlıq toplamlarınan atpa-at atap
ótken, uzınnan-uzaq mısallar keltirip, onıń shayırlıq sheberligin qaraqalpaq poeziyasında tutqan ornın ayırıqsha atap kórsetiw múmkin. Hár bir ásir óz ruwxın túsindiriwshi pezentlerindúnyaǵa keltiredi, eki ásir perzenti bolǵan qálem iyesiniń utıslarıda kóp, imkaniyatları da sheksiz. Adamzat poeziyanı
tárbiyashı dep tanıydı, sırlas biledi, insannıń dártlerin túsindiriwshi sıpatında qádirleydi.
Shayıranıń poeziyasın haqıyqatlıqtı jırlawı menen baqalap, zaman shınlıǵın birinshi bolıp mártlik penen aytıwǵa júreksingen sóz sheberligine oqıwshılar jámááti de húrmet penen qaraydı, olar menen sanasadı, olardıń gápine qulaq qoyadı, shayır hám oqıwshı arasındaǵı baylanıs, júdá qospalı bolıp keledi. Ádebiy ortalıq qálegen shayırdı shayır sıpatında tán ala bermeydi.
G.Matyakubova poeziyası qaraqalpaq ádebiyatında ayırıqsha ornı bar insaniyat ómirinde de onıń shıǵarmaları úlken áhmiyetke iye dep oylaymız.
Biz G.Matyakubova dóretiwshiliginde muhabbat temasın ele de tereńirek izertlew ushın jumısımızdı 2 bapqa bóldik birinshi bapta .
G.Matyaqupova lirikasınıń ideyalıq-tematikalıq baǵdarları, ekinshi bapta G.Matyakubova poeziyasında muhabbat teması máselesin izertlemekshimiz.
I Bap. G.Matyaqupova lirikasınıń ideyalıq-tematikalıq
baǵdarları
Kórkem ádebiyattıń, sonıń ishinde poeziyanıń tiykarǵı predmeti, obekti - adam, onıń jámiyet hám tábiyat penen ózara múnásibeti.
Áyyemgi grek oyshılları Platon menen Aristoteller de kórkem ónerdiń mazmunı - adam ómiri dep atap kóretken edi.
Biz shayıra qızlarımızdıń lirikalıq shıǵarmaların oqıp otırıp, olardıń ómirdiń álwan túrli qubılısların sáwlelendiriw menen jámiyetlik turmıstı túsiniwge, turmıstı ózgertiw ushın zárúrli jámiyetlik tilek-maqsetlerdi tanıp biliwge úyretetuǵınlıǵın kóremiz. Shayıralarımızdıń poeziyasında adam ómiri, onıń ruwxıy dúnyası, tábiyat kórinisleri óz-ara qarıstırılıp súwretlenedi. Máselen, lirikalıq qaharman óz oysezimlerinde xalqınıń ótmishin hám búginin bir kóz benen alıp qaraydı jáne keleshek tuwralı pikir júritedi.
Asrlar orziqib, intilib etgan,
Ozodlik haѐtning mano-mazmuni.
Ongu shuurimiz Kundek ѐritgan,
Assolom-istiqlol-erk iqbol kuni…
Tiklanib, bwy olgan qadriyatimiz,
Buyuk tariximiz barkamolligi.
Hikmat erur dinu diѐnatimiz,
Beqiѐs kuchimiz bunѐdkorlikda.3
3.Матёқубова Г. Ота уйим. Тошкент. «Sharq»., 2014. 8-бет
dep jırlaydı shayıra Gúlistan Matyaqubova «Mustaqillik madhi» atlı qosıǵında qosıǵında.
Lirikanıń mazmunı-insannıń ruwxıy dúnyası, oysezimleriniń dúnyası.
Insannıń ruwxıy ómiriniń mazmunın quraytuǵın hár qanday sezimadamdı qızıqtırǵan, tolqıtqan, quwandırǵan, qapalandırǵan, kúyindirgen, tınıshsızlandırǵan, shorshındırǵan sezimler lirikanıń zańlı dúnyası retinde oǵan mazmun bolıp tabıladı. Bir adamnıń jan dúnyasında úzliksiz túrde turaqlı, ótkinshihár túrli sezimler tuwıladı. Usınday tásir-sezimlerdiń hár biri lirikalıq qosıqqa mazmun bere aladı.
Óz kásibi tuwralı pikir júritken shayıra Gúlistan Matyaqubova shayırlıq tuwralı kózqarasın bılay beredi.
Dostım meniń!
Biz sır degenimiz
Sır ma eken ózi. Shayırlardıń sırı bolar ma, Ol kewlin hesh jasırar ma…4
«Dáryaǵa batıp baratırǵan quyash» qosıǵınan
Belgili rus jazıwshısı M.Yu.Lermontov adam jan dúnyasınıń tariyxınıń pútin bir xalıqtıń tariyxınday áhmiyetke iye ekenligin aytqan edi.
Lirika áyyemgi greklerdiń lira dep atalatuǵın tarlı saz ásbabı atınan kelip shıqqan termin.
4.Мәтякубова Г. Қәлб зүрәәти. Нөкис, «Карақалпақстан», 2004, 98-бет
Aristotel zamanınan baslap bul termin ishki sezimlerdi, tuyǵılardı beretuǵın kórkem shıǵarmalardıń ataması sıpatında qollanıladı. Greklerden bul atamanı rimliler ózlestirgen hám olardan Evropa ellerine taraǵan.
Bizde bul termin XX ásirden baslap qollanıla basladı.
Lirika ádebiyattıń úsh túriniń biri bolıp sanaladı (epos, drama, lirika). Lirika sırtqı dúnyanı sáwlelendiriw talapları, tártipleri boyınsha epos penen dramadan sarras ajıralıp turadı.
Lirik sırtqı ortalıqtıń tásirinen payda bolǵan quwanısh, súyinish, qayǵı-hásiret hám taǵı basqa sezimlerdi, tuyǵılardı, ishki keshirmelerdi, ruwxıy halatlardı, oy-pikirlerdi emocionallıq qızǵınlı sózler arqalı beredi.
Lirikalıq shıǵarmada tiykarınan shayırdıń óziniń ishki keshirmeleri beriledi, sonlıqtan kópshilik jaǵdayda shayırdı lirikalıq qaharman sıpatında qabıl aladı, yaǵnıy shayır menen lirikalıq qaharmandı bir qosıp túsinedi. Biraq lirikada berilgen sezimlerdi tek shayırdıń jekke turmısınan alınǵan dep túsine beriwge bolmaydı. Shayır ózinen basqanıń da ishki ruwxıy halatlarına kire alıw uqıbı menen hám lirikalıq «meni» arqalı kóp
ǵana adamlardıń, máselen, óz zamanlaslarınıń ishki oy-sezimlerin bere aladı.
Ádebiyatshı alımlar shayırdıń ruwxıy dúnyası onıń shıǵarmalarında sáwlelenetuǵınlıǵın atap kórsetedi. Biraq sonıda aytıw kerek, hár qanday shayır emes, tek talantlı shayır ǵana ózi haqqında aytqanda pútkil xalıq yaki adamzat atınan sóz ayta aladı. Al, úlken talantqa iye bolmaǵan shayırlar tek ózleriniń jekke qayǵı-quwanıshları menen sheklenip qaladı. Oqıwshını kim