MD hám PQJ / XX ásirdiń ekinshi yarımındaǵı qaraqalpaq dramaturgiyası rawajlanıwınıń baslı baǵdarları
.pdfusı attaǵı tariyxıy draması hám “Aktrisanıń ıǵbalı”, “Ómirbek laqqı” original pesaları Qaraqalpaq mámleketlik teatrı saxnasında qoyılıp, xalıqqa kórsetildi.
«Aktrisanıń ıǵbalı» qaraqalpaq dramaturgiyasınıń janlanıwın kórsetiwshi, 60jıllar ushın ǵana emes, al pútkil dramaturgiya tariyxı ushın da eń bir sátli shıǵarmalardan esaplanadı. Bul dramanı dóretiwde avtor óziniń shayırshılıq uqıbınan da sheberlik penen paydalana bilgen hám sonıń nátiyjesinen “Aktrisanıń ıǵbalı”nıń poetikalıq liro-drama bolıp shıǵıwına erisken.
Ulıwma, I.Yusupovtıń “Aktrisanıń ǵıbalı” eki aktli, jeti kartinalı draması ideyalıq-kórkemlik bir pútinlikke iye, sheber jazılǵan shıǵarmalardan bolıp, qaraqalpaq dramaturgiyası tariyxında eń bir áhmiyetli pesalardıń biri dep atawǵa turarlı.
80-jıllardıń aqırında 90-jıllardıń basında qaraqalpaq dramaturgiyası óz rawajlanıwınıń joqarı shoqqıların iyelewge qaray umtıldı, dramanıń formaları bayıdı, drama muzıkalıq dramadan realistlik dramaǵa, tragediya «Begjap tragediyası»nan trago-komediya «O dúńyaǵa mirátke» shekem ósip ótti, saxnamızda Beruniy, Berdaq, Qumar ana, Ernazar alakóz qusaǵan jańa tariyxıy qaharmanlar xarakteri menen obrazları jaratıldı.
K.Raxmanovtıń «Kelin», «Raxmet, kelin» pesaların-da jańasha oylaytuǵın zamanagóy jaslardıń obrazın jaratıwǵa dıqqat awdarıldı. T.Jumamuratov «Qızlar házili» komediyası menen komediya janrına ádewir uqıbı bar dramaturg bolıp jetiliskenligin kórsetti. T.Qayıpbergenov «Familiya» draması menen dańqparazlıqtı qattı sınǵa aldı. I.Yusupov «Qırq qız», D.Aytmuratov «Aqmaqlıqtı maqtaw» dramaları menen dramaturgiyanıń rawajlanıwında jańa baǵdar payda etti.
80-jıllarda I.Yusupovtıń «Ájiniyaz» operasınıń dórewi bul teatr
ónerindegi jańa burılıstıń baslanıwı esaplandı.
60-80-jıllar dramaturgiyasında Pirlepes Tilegenov-tıń dramalıq shıǵarmalarınıń ideyalıq-kórkemlik salmaǵı ayrıqsha boldı. Onıń kóplegen pesaları Ózbekstan, Qazaqstan, Tájikstan, Qırǵızstan teatrlarınıń saxnalarında qoyıldı.
21
P.Tilegenov dramalarınıń ishinde «Begjap tragediyası», «Insan táǵdiri»,
«Kóleńke» pesaları dramaturgiyamızǵa salmaqlı úles qosqan shıǵarmalar esaplanadı.
P.Tilegenov 60-jıllardıń ózinde-aq dramaturgiya-mızǵa jańa formalar alıp kirdi. Onıń «Begjap tragediyası» usı dáwirlerdegi muzıkalıq dramadan realistlik tariyxıy dramaǵa ósip ótken shıǵarma esaplanadı. Bul drama 1963-jılı qayta islenip, ideyalıq-kórkemlik sapası ádewir jetilisti, qızıqlı xarakter, dramalıq keskin konfliktler jaratıw jaǵınan bir qansha tabıslarǵa eristi. Dramadaǵı Azat, Perida hám hiyleker, aqıllı Qutlımurat obrazları hár tárepleme jetilisken obrazlar. Bul obrazlar haqıyqıy kórkemlik penen isenimli sáwleleniwin tapqan.
Avtordıń «Kóleńke» pesası «Hújdan» degen at penen saxnalastırǵan. Pesada bekkem semya qurıw, hadal jasaw máseleleri isenimli hám kórkem etip ortaǵa qoyılǵan. Pesa qaharmanları bolǵan erli-zayıplı Ádilbek-Záwre obrazları bizdi ómirde qıraǵı bolıwǵa, ómirden óz ornımızdı tabıwǵa shaqırıp turadı.
Pesa talaba gezinde turmıs shıǵıp, jas balalı bolǵan Jámiyla degen kelinshektiń táǵdirin sóz etiwge baǵısh etilgen. Pesa waqıyalarınıń rawajlanıw barısında pesa qaharmanı Jámiylanıń kúyewi Ádilbekten aldanıp qalǵanlıǵın kóremiz. Ádilbek buzıq oylı sawda xızmetkeri Záwre degenniń hiylelerine erip, jas balası menen hayalı Jámiylanı taslap ketiwge deyin barıp jetedi. Jámiyla semyasın buzǵısı kelmey, qoldan kelgen barlıq háreketlerdi isleydi: hátte shańaraǵımdı buzba, balam jetim qalmasın, dep Záwreniń úyine de baradı. Biraq Záwre de,
Ádilbek te onıń gáplerine qulaq aspay, onıń pák sezimlerin ayaq astı etedi.
Avtor Jámiyla obrazınıń qarama-qarsısı sıpatında Záwre obrazın dóretken. Záwre dúńyaǵa duzaq qurǵan, qımbat baha kiyim-kenshek, tillá-taǵınshaq, mal dúńya tabıw ushın barlıq haramshılıqlardan da qaytpaytuǵın dúńyaxor, jalatay, buzıq hayaldıń tipi.
Ádilbek te turmısta jeke-siyrek bolsa da ushırasıp turatuǵın kórseqızar, jeńil minezli, ómirdiń qıyınshılıǵınan qashıp, ańsat ómir keshiriwdi
22
kúseytuǵın nákas adamlardıń tipi. Onıń bul nákaslıq sıpatı Záwreni aqsha menen
«jıǵıp alıw» ushın nızamsız háreketler islep, haq kókirek júginistey jigitlerge jalǵan hújjetlerge qol qoydırıp, onı otqa ısırıp salmaqshı bolǵan háreketlerinen ayqın seziledi.
Shıǵarmanıń aqırında Ádilbek ómirden tis jep, qáte-kemshilikleri ushın
Jámiyladan keshirim sorap keledi. Biraq onıń insaniyatqa nızamǵa qarsı islegen qılmısların Jámiyla keshire almaydı, «qıńır isi» ushın Ádilbek zań aldında juwap beriwge májbúr boladı.
Avtor bul juwmaq penen, Ádilbektey nákas adamlarǵa ómirde orın joq, degen pikirdi jáne bir mártebe tastıyıqlap kórsetedi.
Sońǵı waqıtları teatr hám kino saxnası óneri jańa kórkem filmlerdiń jaratılıwı menen de jańa sıpatlıq belgilerge iye boldı. Jazıwshılarımızdan I.Yusupov, N.Japaqov, J.Aymurzaev, I.Qurbanbaev, O.Ábdiraxmanov, A.Sultanovler kinoscenariy jazıw isleri menen shuǵıllana basladı. Bunıń ayqın mısalı sıpatında
N.Japaqov, M.Melkumovlardıń «Aral balıqshısı» kinofilmin, J.Aymurzaevtıń «Egiz qız», I.Qurban-baevtıń «Qırq qız», A.Sultanovtıń
«Ziywar» kinofilmin, O.Ábdiraxmanovtıń «Tıǵın» kinofilm-lerin aytıp ketiw múmkin.
Sońǵı jılları dramaturgiyaǵa Q.Mátmuratov, M.Nızanov, S.Jumaǵulov sıyaqlı bir qatar talantlı jaslar kirip keldi. Usılardıń ishinde Q.Mátmuratovtıń
«Bir úyde eki ómir» draması, M.Nızanovtıń «Eki dúńyanıń áweresi» komediyaları,
80-90-jıllar dramaturgiyasınıń baslı tabıslarınıń birine aylandı.
Ǵárezsizlik teatr iskusstvosı aldına da sınaqlı reformalardı ámelge asırıwdı bas wazıypa etip qoydı. Sebebi teatr repertuarları bolǵan dramalıq shıǵarmalardıń ayırımları tematikalıq jaqtan júdá eskirgen edi, olar totalitar jámiyettiń totalitar siyasatın táriypleytuǵın tariyxıy-revolyuciyalıq temalarǵa qurıldı, zamanagóy temalarda original pesalar kem dóretildi. Sol ushın da dramaturgler 90-jıllardıń baslarınan ótken ótmishimizdegi bay tariyxımızdı, xalqımız basıp ótken mashaqatlı jollardı, bul jollardaǵı xalıq batırlarınıń qaharmanlıq is-háreketlerin uluǵlaytuǵın tragediyalıq, tariyxıy, sonday-aq
23
keshegi jaqın ótmishimizde jámiyette orın alǵan jat illetlerdi kritikalaytuǵın zamanagóy ruwxtaǵı satiralıq, komediyalıq pesalar dóretiwge kúshli bet burdı.
Dramaturgiyada folklorlıq-xalıqlıq syujetke negizlenip pesalar jazıw baǵıtı payda bola basladı. Repressiya qurbanları teması da dramaturglerimizdiń názerinen shette qalmadı. Atap aytsaq, T.Qayıpbergenovtıń “Aydos baba” (“Mıń tillaǵa tigilgen gelle”), T.Allanazarovtıń “Aydos baba”, Q.Mátmuratovtıń “Ómirbek hám tazsha”,
S.Jumaǵulovtıń “Adamlar qalay buzılǵan”, M.Nızanovtıń “Eki dúńyanıń áweresi”, A.Sultanovtıń “Jazıqsız tógilgen qan” pesaları menen I.Yusupovtıń “Ájiniyaz” operalıq spektaklleri, minekey, usınday baǵıttaǵı shıǵarmalar edi.
T.Qayıpbergenovtıń “Aydos baba” draması 1998-jılı “Erkin Qaraqalpaqstanı” gazetası betlerinde jarıq kóre basladı. Dramada súwretlengen ayırım waqıyalıq epizodlar jazıwshınıń “Baxıtsızlar” romanına tiykar etip alınǵan waqıyalar menen málim dárejede sáykes keledi. Lekin jazıwshı dramada Aydos baba obrazına dramaturg sıpatında prozasındaǵı Aydos biyge berilgen bahasına qaraǵanda basqasha kóz-qarasta boladı, Aydos baba obrazına búgingi milliy
ǵárezsizlik dáwiri kóz-qaraslarınan shıǵa otırıp pikir júritedi. Dramada súwretlenilgen waqıyalar Aydos ómiriniń 1810-1827-jıllarına tuwra keledi. Aydos bul dáwirde túrkiy xalıqlardıń tariyxın, geneologiyalıq shejiresin jaqsı biletuǵın adam sıpatında sáwleleniw tabadı. Biz bunı dramadaǵı Aydostıń sawatlı xan menen xan dárejesindegi sóyleskenlerinen anıq bayqaymız. Aydostıń xan menen bolǵan bul sóylesiklerinde qaraqalpaq mámleketshiligin dúziwdegi Maman biydiń umtılısları, biraq bul umtılıslardıń Rossiya patshashılıǵı tárepinen is júzinde qollap-quwatlanılmaǵanlıǵı, patshashılıqtıń eki júzli siyasatı, sol ushın da Maman biydiń qaraqalpaqlardı ata-babalarınıń Watanı-Ámiwdáryanıń tómengi quyarlıqlarına alıp kelgenlikleri haqqında pikir júritiledi.
Dramada Aydos babanıń qaraqalpaq mámleketshiligin dúziw haqqındaǵı oyları inileri Mırjıq, Begislerdiń kóz-qaraslarına qaraǵanda anaǵurlım keń hám unamlı. Mırjıq, Begisler qaraqalpaq mámleketshiligin dúzgende, tek bir
24
ruw-Qońırat ruwınıń húkimdarlıq etiwin árman etedi. Aydos bolsa ruwlar arasındaǵı bul ala-awızlıqtı saplastırıp, barlıq qaraqalpaq ruwların bir awqamǵa-
Qaraqalpaq xanlıǵına biriktiriwdi oylaydı. Hátte, házir qudaytala Ámir Temirdı jarıq dúńyaǵa qaytadan keltirgende me edi, men qaraqalpaq xanlıǵı haqqında oylamaǵan da bolar edim, degenge usaǵan qıyallarǵa da baradı. Onıń oyınsha, Ámir Temir barlıq túrkiy xalıqlardı bir mámleketshilikke biriktiriw ushın gúressheń. Aydos ta usı siyasattı qollap-quwatlaydı.
Jazıwshı Aydos hám onıń tuwǵan-tuwısqanlarınıń obrazında feodallıq dáwirdiń jikleniwshilikke, ala-awızlıqqa tiykarlanǵan nızamları menen ádepikram normaların ashıp beredi. Aydos tragediyası arqalı bolsa usı ala-awızlıqtıń aqıbetlerin kórsetedi. Jazıwshı-dramaturgtiń Aydos haqqındaǵı jaqsı niyetleri onıń obrazınıń isenimli jaratılıwına keri tásirin tiygizbeydi, kerisinshe avtor Aydos obrazın barlıq qarama-qarsılıqları menen jaratıp beredi.
M.Nızanovtıń “Eki dúńyanıń áweresi” pesası toyımsız, insapsız adamlardı qaralaǵan komediya bolıp tabıladı. Komediyada súwretlenilgen waqıyalar biziń jaqın ótmishimizden alınǵan. Shıǵarmada dúńya jaralǵalı insaniyattıń ayaǵına tusaw bolıp kiyatırǵan jaǵımpazlıq, alımsaqlıq, dúńyaparazlıq, paraxorlıq, jalaxorlıq usaǵan unamsız illetler ótkir sınǵa alınadı. Avtor Artıq, Ótexan, Asqar, Sárdar hám Nasırlardıń obrazların jaratıw arqalı usı illetlerden jiyirkeniwge, oǵan qarsı gúresiwge shaqıradı.
Komediya 1991-jıldan baslap Nókis, Tashkent teatrı saxnalarında qoyılıp kiyatır.
2001-jılı A.Sultanovtıń “Nahaqtan tógilgen qan” draması jaratıldı. Bul drama film halatında kino ekran saxnalarınan da kórindi. Dramada XX ásirde qaraqalpaq mámleketshiligin dúziwdiń bası-qasında bolǵan úlken mámleketlik isker, xalqımızdıń súyikli perzenti Allayar Dosnazarovtıń repressiya dáwirindegi mashaqatlı xızmetleri hám ayanıshlı táǵdiri sóz etiledi.
25
III.Ekinshi bap
Ǵárezsizlik dáwiri dramaturgiyasınıń ideyalıq-kórkemlik ózgeshelikleri
(90-jıllar)
Ǵárezsizlik dáwiri qaraqalpaq ádebiyatındaǵı epikalıq janrlardıń da rawajlanıwına da keń jol ashıp berdi. Bul sıpatlı belgi ásirese aqsaqal jazıwshıshayırlarımız T.Qayıpbergenov, I.Yusupovlar menen birge jas jazıwshılarımız bolǵan M.Nızanov, S.Jumaǵulovlardıń tvorchestvalarında da ayqın sezile basladı.
Biraq, biz jumısımızdıń bul babında temamızǵa say T.Qayıpbergenovtıń «Aydos baba» tragediyası menen jas jazıwshılarımız M.Nızanovtıń «Eki dúńyanıń áweresi» hám S.Jumaǵulovtıń «Adamlar qalay buzılǵan?»,
«Kúyewińdi berip tur», Q.Mátmuratovtıń «Eger muhabbat keshikse» atlı dramalıq shıǵarmalarına ǵana tallaw islemekshimiz.
Mámleketlik ǵárezsizlik jılları burın unamsız yamasa qarama-qarsılıqlı bahalanıp kelgen tariyxıy waqıyalardı, tariyxıy adamlardı qayta qarawǵa múmkinshilik tuwdı. Sonıń ishinde Aydos biy tuwralı da burınǵı bir qálipke túsken pikirler ózgerip, jańasha kóz-qaraslar payda bolmaqta. Bul boyınsha jazıwshılar da dóretiwshiligi arqalı múnásibetlerin bildirmekte. 90-jılları payda bolǵan
T.Allanazarovtıń “Aydos baba” tragediyası, T.Qayıpbergenovtıń “Aydos baba”, Á.Paxratdinovtıń “Aydos biy haqqında ápsana” povesti, kóplegen lirikalıq shıǵarmalar bul sózimizge dálil bola aladı. Haqıyqatında, 90-jıllarda jazılǵan shıǵarmalar-da Aydos biyge bolǵan avtorlıq qatnaslar, kóz-qaraslar pútkilley jańa baǵdarda, jańa mazmunda kórindi. Jazıwshı T.Qayıpbergenov ta “Aydos baba” (1998) dramasında Aydos biy obrazın jańasha jaratadı. Onıń usı dramadaǵı hám
“Baxıtsızlar” romanındaǵı Aydos biy obrazları bir qatar uqsaslıqlarǵa iye, sonıń menen olar biraz qásiyetleri belgileri, súwretlewleri, ásirese avtorlıq bahalawı boyınsha ajıralıp turadı.
26
“Aydos baba” atlı dramada sóz etiletuǵın waqıyalar 1810-1827-jıllar arasında ótedi.
Dramadaǵı qatnasıwshılar: Aydos baba, xan, wázir, xannıń máhremi, Begis hám Mırjıq (Aydos babanıń inileri), Dospan nókerbasılar, nókerler, diyqanlar, balıqshılar, sharwalar, jetimler.
Dramanıń qısqasha syujeti:
Birinshi hádiysede Aydos hám Dospan xannıń aldına qolları baylawlı halında alıp kelinedi. Dospannıń awzında qanlı shúberek.
Xiywa xanı menen Aydos arasında sóylesiwlerden úzindi keltireyik:
Xan: Aydos biy, men bilemen. Siz aqıllısız. Lekin, aqıl kisini dańq hám
ullılıqta umtılıw keselinen saqıt qılsa ǵana aqıl! Bolmasa...
Xan máhremi: Ullı xanımız, Qońırattıń hákimi de sol esersoq talabaǵa araǵa túsip kelgen edi. Biyaqıl hákimge óshesip jazanı awırlatqan edińiz.
Xan: Aydos biy, sizdi de qońıratlı dep esittim. Men de sol qábiladan shıqqanman. Bilesiz be, qońıratlılardıń túp babası kim?
Aydos baba: Biziń el arasındaǵı ápsanalarǵa qaraǵanda bárshe túrkiyler arasına alawızlıqtıń tuqımın seppekshi bolǵanlarǵa qarsı gúresken bir topar jigitler, basqalardan ayırılıp kózge taslanıwı maqsetinde óńsheń qońırat atlarǵa minip shıqqan eken. Qońırat qábilası áne, solardıń áwladı desedi.
Xan: Abılǵaziy xannıń “Túrk shejiresi” kitabında basqasha. Efastıń toǵızınshı áwladı. Álxannıń Kaeń degen kishi ulınan órbigenler qońıratlılar delinedi...
Aydos baba: Bunı da biykarlamayman. Demek, sol qońır atlardı dáslep mingenler Kainniń ulları.
Joqarıda aytıp ótkenimizdey T.Qayıpbergenov burın kórkem prozada
(“Baxıtsızlar” romanında) Aydos biy obrazın jasaǵan edi. “Aydos baba” draması menen romandaǵı Aydos obrazları arasında ádewir parıq, uqsaslıqlar bar. Joqarıda
Aydos biy hám xan arasındaǵı sóylesiwlerden kóp nárse biliwge boladı.
27
Birinshiden, xannıń ózi Aydos biydiń aqıllılıǵın hám bilimliligin, moyınlawı úlken nárse. Demek, Aydos biy júdá sawatlı, tariyxtı tereń biletuǵın qaraqalpaq xalqınıń biyi ekenliginen derek beredi.
Ekinshiden, Aydos biy túrkmen xalqı menen de doslıqta bolǵanlıǵı sóz etiledi. Óytkeni, ol túrkmen jigitin dar astınan qutqarıwı úlken mártlikke, adamgershilikke jatadı.
“Baxıtsızlar” romanında bunday sóylesiwler ápiwayı túrde berilgen bolsa,
“Aydos biy” dramasındaǵı Xiywa xanınıń sózi de, Aydos biydiń sózi de salmaqlı, bilimli, tariyx ilimlerin, túrkiy xalıqlarınıń shejirelerin jaqsı biletuǵın adam retinde súwretlengen. Bul, álbette, zańlı nárse. Sebebi, Xiywa xanı da, Aydos biy de, xannıń máhremleri de, atqosshıları da medireselerde oqıǵan. Ilimniń álwan sırların iyelegen. Sonlıqtan bolsa kerek dramada Aydos biydiń bilimligi, sawatlılıǵı isenimli kórsetilgen. Aydos biy haqıyqatında onlaǵan jıl meshitmedireselerde oqıǵan sawatlı hám bilimli qaraqalpaq xalqınıń ataqlı biyi. Sondayaq Aydos biy qaraqalpaq xalqına xanlıq kerek ekenligin Xiywa xanına burın da eskertken edi. Xiywa xanı qolınan kelgenshe járdem etetuǵının aytqan.
Degen menen, Aydos biydiń ullılıǵın inileri Begis hám Mırjıq hasla oylamas edi. Olardıń maqseti de xalıqtı oylaw maqsetleri bir, lekin túsinikleri basqa-basqa, tutqan jolları basqa.
Aydos biy qaraqalpaq xalqı qúdiretli xanlıqqa birlesse eken dep árman etse,
Begis te, Mırjıq ta xalıqqa jaqsılıq oylaydı, xanlıq alıwdıń tárepdarı boldı, lekin olar Qońırat xanlıǵın árman etti.
Qońırat xanlıǵın dúziw baslaması Tóremurat suwpıdan shıqqan baslama edi. Begis penen Mırjıq bolsa Tóremurat suwpınıń aldaǵanına, sózine erip oǵan hadal xızmet etti. Aqıbetinde, tuwısqanlar arasında kelispewshilikler shıǵıp bir-birin
óltiriw menen juwmaqlandı.
Aydos biydiń is-háreketiniń ashılıwında Tóremurat suwpınıń ornı ullı. Óytkeni, Tóremurat suwpı Xojamurat suwpı, Aydos biy úshewi dáslep óz-ara bekkem doslıqta jasadı. Sonday-aq, Aydos biy menen Tóremurat suwpı
28
arasındaǵı qarama-qarsılıq negizinde xanlıqqa talasıwdan payda bolǵan. Dramada bul kórinisler isenimli súwretlengen.
T.Qayıpbergenovtıń “Aydos baba” dramasında Aydos biy obrazı hár tárepleme ashılǵan. Aydos biy - bul dramada unamlı is-háreketleri menen kórinedi. Aydostaǵı aqılılıq, miyrim-shápáátlilik, keńpeyillik, shólkemlestiriwshilik, uqıplılıq, bir sózlilik, turaqlılıq, adamgershilik, Watanǵa, xalqına tereń súyiwshilik sezimlerdiń súwretleniwi onıń obrazın kórkemlik jaqtan bayıtıp turadı.
T.Qayıpbergenovtıń “Aydos baba” pesasın qaraqalpaq dramaturgiyasına qosılǵan úlken úles dep esaplaymız. Onıń shıǵarmalarında XVIII ásirdiń aqırında
XIX ásirdiń basında ómir súrgen, el birligin saqlawǵa miynet etken qaraqalpaq xalqınıń ullı perzenti Aydos biy obrazı oqıwshılarda tereń tásir qaldıradı.
Ǵárezsizlik dáwirdegi jaslardı adamgershilikke, Watanın haqıyqıy súye biletuǵın azamat etip tárbiyalawda “Aydos baba” draması úlken áhmiyetke iye, bahalı dóretpe.
Muratbay Nızanovtıń «Eki dúńyanıń áweresi» komediyasında, komediyanıń hám súwretlengen obrazlar, waqıyalar biziń jaqın ótmishimizden alınsa da, onda adamzatqa elege shekem problema bolıp kiyatırǵan sútxorlıq, toyımsızlıq, dúńyaparazlıq, zıqnalıq, alımsaqlıq, hújdansızlıq, jaǵımpazlıq:
«tiyip ketseń, jırıp ketti» sıyaqlı unamsız illet-insapsızlıq sıyaqlı jat qásiyetlerge qarsı gúres ideyaları ortaǵa taslanadı.
Shıǵarmanıń basında Asqardıń úyinde Asqar hám onıń hayalı Ótexannıń sóylesiwi menen baslanıp kem-kem dramalıq túske enisip ketedi. Olarǵa kelip qosılǵan Artıq hám Nasırlar arqalı komediyanıń waqıyası haqıyqıy dinamikalıq rawajlanıwǵa ótedi.
Asqar hám Nasır ózleri xalıqtıń mápin jep, onı Artıqtı óltirip, sonıń moynında ketti dep tergewden qutılmaqshı boladı. Al bunıń esesine Artıqtıń asabatın berip, onıń jesir qalatuǵın hayalına járdem beriwdi ekewi óz moynına aladı.
29
Al, Artıq bolsa ólip baratırıp ta basqalardaǵı qarızların bul ekewinen óndirip, o dúńyaǵa para beriw ushın alıp ketedi hám «meniń Asqar menen Nasırda pálen som alası qarızlarım bar» dep hayalına til xat taslap úlgeredi.
Kúyewiniń bul háreketleri ózi burınnan buzıq, baslıǵınan eki qabat bolıp qalıp, Artıqqa asılıp májbúriy qosılǵan Ótexanǵa da ońay túsedi. Hátte kúyewiniń namazında kúyewine janı ashıp emes, al ilgeride haram ólgen sawın sıyırınıń jetim qalǵan baspaǵına kewli eljirep, dawıs salıp jılaydı.
Komediya syujetindegi oǵada qonımlı kúlkige tartatuǵın bunday detallar hám kórinisler avtor tárepinen geyde tolıq real planda, al geyde reallıqqa jaqın, biraq bórttirilgen-giperbolalastırılǵan awhalda alınıp súwretlenedi.
Sonday-aq shıǵarmada buǵan qosımsha ayırım orınlarda ómir qubılısların qıyalıy emes, tús kóriwshilik, gallyucinaciyalıq qubılıslar sıpatında bir-biri menen tereń qarastırılıp, sheber biriktirilip berilgen. Bunday usıllardıń avtor tárepinen baslı ideyanı júzege keltiriw jolında sheber biriktirip beriwge jazıwshınıń qálemi
ısılıp, poetikalıq kórkemlik dárejesiniń óskenliginen derek beredi.
Mısalı, shıǵarmadaǵı Artıqtıń tús kóriw qubılısı, onıń o dúńyadaǵılar menen de kelisip, beyishke barıwǵa talpınıwı waqıyası, dúńya ushın hátte óziniń ómirinen keshiwi, pul, mal-múlk ushın buzıq hayalǵa bile tura úyleniwi hám ámel alıw waqıyaları biziń bul pikirimizdiń mısalı bola aladı. Bulardıń barlıǵı komediyada astarlı, ızǵarlı kúlki oyatıw tásirsheńligin asırıp dóretpeniń poetikasınıń sheber hám keńligin tastıyıqlap tur.
Ǵárezsizlik dáwiri dramaturgiyasınıń jáne bir tabısılı dóretpesiQıpshaqbay
Mátmuratovtıń «Keshikken muhabbat» atlı pesası bolıp tabıladı. Bul dóretpe 2003jıldıń noyabr ayınıń ortasında Berdaq atındıǵı Qaraqalpaq Mámleketlik sazlı teatrınıń saxnasında tamashagóyler dıqqatına usınıldı. Saxnalastırǵan rejisser
Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalıq artisti, Berdaq atındaǵı mámleketlik sıylıqtıń laureatı Q.Abdreymov, bas rolde Ózbekstanǵa xızmet kórsetken artist, Qaraqalpaqstan xalıq artisti T.Qayıpnazarova, drama saxnasın kórkemlik jaqtan bezegen Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalıq
30