MD hám PQJ / XX ásirdiń ekinshi yarımındaǵı qaraqalpaq dramaturgiyası rawajlanıwınıń baslı baǵdarları

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ XALÍQ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

Ózbekstan xalıq bilimlendiriw ministrligi

Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı

Qaraqalpaq ádebiyatı kafedrası

Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı fakulteti 4-b topar pitkeriwshisi

Qayıpnazarova S.

PITKERIW QÁNIGELIK JUMÍSÍ

Teması: XX ásirdiń ekinshi yarımındaǵı qaraqalpaq dramaturgiyası rawajlanıwınıń baslı baǵdarları

Ilimiy basshı: KeńesbayAllambergenov,filologiya ilimleriniń doktorı, professor, QR Berdaq atındaǵı mámleketlik sıylıqtıń laureatı

Nókis - 2012

Qaraqalapaq tili hám ádebiyatı fakulteti 4-b topar pitkeriwshisi

Qayıpnazarova Sarbinazdıń «XX ásirdiń ekinshi yarımındaǵı qaraqalpaq dramaturgiyası rawajlanıwınıń baslı baǵdarları» atamasındaǵı pitkeriw qánigelik jumısı boyınsha

MÁMLEKETILIK ATTESTACIYA

KOMISSIYASINIŃ QARARÍ

Qayıpnazarova Sarbinazdıń joqarıda atı atalǵan temadaǵı pitkeriw qánigelik jumısına « » bahası qoyılsın.

MAK baslıǵı:

MAK aǵzaları:

Nókis - 2012

2

Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı fakultetiniń IV-b kurs talabası Qayıpnazarova Sarbinazdıń «XX ásirdiń ekinshi yarımındaǵı qaraqalpaq dramaturgiyası rawajlanıwınıń baslı baǵdarları» atamasındaǵı pitkeriw qánigelik jumısınıń

ANNOTACIYASI

Pitkeriw qáneigelik jumısımız qaraqalpaq dramaturgiyasınıń oǵada bir

áhmiyetli máseleleriniń birine baǵıshlanǵan. Jumısta qaraqalpaq dramaturgiyası rawajlanıw jolına túsip, eń bir kamalatqa jetken dáwirleri bolǵan XX ásirdiń 60-90- jıllarına keń túrde ilimiy-teoriyalıq, ádebiy-kórkem estetikalıq tallawlar islenip, usı dáwirlerdegi qaraqalpaq dramaturgiyasınıń basıp ótken jolları (evolyuciyası), ondaǵı baslı tendenciyalar menen júz bergen ádebiy-mádeniy qubılıslar, olardıń ózgeshelikleri, kórkemlik sıpatları anıq tariyxıy-ádebiy derekler mısalında kórsetip beriledi.

Jumıs Kiris, Juwmaq, Paydalanılǵan ádebiyatlar bólimlerinen tısqarı tómendegidey úlken eki bapqa bólip úyrenilgen.

Birinshi barpta qaraqalpaq dramaturgiyasınıń 60-80-jıllardaǵı ósiwshiligi ulıwmalıq sholıw baǵdarında talqılansa, ekinshi bapta 90-jıllardaǵı Ǵárezsizlik dáwiri dramaturgiyası milliy ǵárezsizlik ideyaları kóz-qarasınan jańasha talqı islenedi.

Jumıs usınday jańa tárepleri menen qaraqalpaq dramaturgiyasın izertlew jumıslarına az da bolsa qosımsha bereri sózsiz.

3

KIRISIW

Prezidentimiz I.A.Karimov ótkendegi milliy-ruwxıy mádeniy miyraslarǵa

úlken áhmiyet berip, olarǵa «hár qanday xalıq yaki millettiń mánáwiyatın, onıń tariyxı, ózine tán úrp-ádet hám dástúrleri, turmıslıq qádriyatlarınan ayırıp kóz aldımızǵa keltirip bolmaydı. Bunda ruwxıy miyras, mádeniy baylıqlar, áyyemgi tariyxıy estelikler eń áhmiyetli faktorlardan biri bolıp xızmet etetuǵını tábiyiy.»1

Mine, usınday áhmiyettegi ruwxıy miyraslarımızdıń biri – XX ásirdiń ekinshi yarımındaǵı kórkemlik jaqtan oǵada qunlı, mazmunı kúshli qaraqalpaq

dramaturgiyası boldı.

Haqıyqatında da, XX ásirdiń ekinshi yarımı qaraqalpaq dramaturgiyasınıń barlıq janrlıq formalarda bayıp tolısıp joqarı kórkemlik sheklerdi iyelep óz rawajlanıwınıń joqarǵı basqıshına jetisken dáwiri boldı. Bul dáwirge kelip dramaturgiya, birinshiden, saxnalıq professional sheberliklerge keńnen erisken bolsa, ekinshiden, milliy original pesalardı kóplep saxnalastırıwǵa tiykarǵı dıqqattı awdara basladı. Qala berdi, 60-90-jıllarda dramaturglerdiń qatarı P.Tilegenov,

S.Jumaǵulov, A.Sultanov sıyaqlı jańa atlar menen tolısıp bayıdı. P.Tilegenovtıń «Kóleńke»(«Hujdan»), D.Aytmuratovtıń «Pirqaqqan», T.Jumamuratovtıń «Qızlar házili», I.Yusupovtıń «Ájiniyaz», K.Raxmanovtıń «Kelin», «O dúńyaǵa mirat», Q.Mátmuratovtıń «Bir úyde eki ómir», T.Qayıpbergenovtıń «Familiya» drama, komediya, tragediya, librettoları usı 60-90-jıllar dramaturgiyasınıń eń jaqsı tuwındılarınan esaplanadı.

Haqıyqatında da, 60-90-jıllarda qaraqalpaq dramaturgiyası haqıyqıy professionallıq dárejege ósip ótti. Jazıwshı shayırlar arasınan dramaturgiya menen shıntlap shuǵıllanıwshı J.Aymurzaev, S.Xojaniyazov, T.Seytjanov, P.Tilegenov. D.Aytmuratov, K.Raxmanov sıyaqlı belgili dramaturglerdiń qatarına

1 Karimov I.A. Joqarı mánáwiyat – jeńislmes kúsh. -Tashkent: «Mánaviyat», 2008.-B.30.

5

O.Ábdiraxmanov, M.Nızanov, Q.Mátmuratov, S.Jumaǵulov sıyaqlı talantlı jaslar kelip qosıldı. Drama janrı qaraqalpaq ádebiyatında barlıq formalıq ózgeshelikleri menen kórinis taba basladı.

Biraq biz «XX ásirdiń ekinshi yarımındaǵı qaraqalpaq dramaturgiyası rawajlanıwınıń baslı baǵdarları» dep atalatuǵın bul pitkeriw qániygelik jumısımızda dramaturgiyamızdıń basıp ótken tutas bir ásirlik tariyxıy jolın talqılawdı maqset tutpadıq, tek ǵárezsizik dáwirine deyingi dramaturgiya tariyxına qısqasha sholıw isledik. Ondaǵı maqset-ǵárezsizlikke deyin dramaturgiyamız qanday jaǵdayda edi, ǵárezsizlik dáwirinde qanday boldı, ǵárezsizlik dáwiri dramaturgiyasınıń sıpatlı belgileri nelerden ibarat degen sorawlarǵa juwap beriwimiz kerek edi.

Bul, álbette, dramaturgiyanıń ótmishi menen búginin salıstırıp izertlew kerek degen sóz.

Usı maqsetimizge erisiw ushın biz jumısımızdı tómendegidey tiykarǵı eki bapqa bólip úyrendik:

1.XX ásirdiń 60-80-jıllarındaǵı qaraqalpaq dramaturgiyasınıń rawajlanıw

jolları

2.Ǵárezsizlik dáwiri qaraqalpaq dramaturgiyasınıń ideyalıq-kórkemlik

ózgeshilikleri (90-jıllar).

Jumıs bul baplardan tısqarı kiris, juwmaq bólimler hám paydalanǵan

ádebiyatlardan ibarat .

Jumısımızdıń Kiris bóliminde dramaturgiyamızdıń ǵárezsizlik dáwirine deyingi tariyxına qısqasha sholıw islew menen birge, jumıstıń maqseti hám wazıypaları belgilenedi, izertleniw dárejesi, temanıń aktuallıǵı, jańalıǵı, ámeliy qunlılıǵı máseleleri sóz etiledi.

Álbette, biz ǵárezsizlikke deyingi dramaturgiya tariyxı boyınsha kóp izertlewerge iyemiz. Atap aytsaq, T.Allanazarov, T.Bayandiev, B.Tursınov, Á.Nasrullaev, Q.Sultanov, S.Allayarovlardıń miynetlerinde dramaturgiyamızdıń hár qıylı mashqalaları sóz etiledi. Biraq, bul miynetlerde ǵárezsizlik dáwiri dramaturgiyası haqqında pikirler bildirilmegen. Bul jaǵınan biziń jumısımız

6

sistemalı izertlewge baǵıshlanǵan birinshi arnawlı jumıs bolıp tabıladı.

Jumısımızdıń qunlılıǵı, jańalıǵı da, mine, usında.

Usı tárepleri menen bul pitkeriw qánigelik jumısı ámeliyatta da úlken áhmiyet tutarı sózsiz.

7

II.Birinshi bap

XXásirdiń 60-80-jıllarındaǵı qaraqalpaq dramaturgiyasınıń rawajlanıw jolları

60-80-jıllarda qaraqalpaq dramaturgiyası biz Kiris bólimimizde atap ótken joqarı sheklerdi birden iyelemegeni tábiyiy. Bul dáwir dramaturgiyası óz

rawajlanıwınıń derlik yarım ásirge jaqın tariyxında kóp ǵana tariyxıy, milliy-

ruwxıy estetikalıq dereklerge tiykralanıp ósiw basqıshlarınan ótti. Ásirese onıń

dramaturgiyası mine usı yarım ásirlik tariyxqa iye dramturgiyamızdıń tikkeley jalǵası hám nızamlı miyrasxorı sıpatında kelip shıqtı.

Haqıyqatında da, XX ásirdiń 20-jıllarına shekem qaraqalpaq ádebiyatı lirikalıq, epikalıq poeziyadan ibarat bolıp keldi. Folklordıńprozalıq janr

formaları ańızlar, ápsanalar, ertekler, sheshenlik sózler, kúldirgi sózler,

dástanlardaǵı qara sózler prozalıq formalar sıpatında qálipleskeni menen,

realistlik prozanıń formaları – kórkem ocherk, gúrriń janrları usı 20-jıllardan baslap payda bola basladı. Drama janrınıń táǵdiri de prozanıń táǵdirindey edi.

Haqıyqıy dramalıq shıǵarmalar XX ásirdiń 20-jıllarına shekem qaraqalpaq

ádebiyatında bolmadı. Biraq hárqanday ádebiyat xalıq awızeki ádebiyatınan ósip jetisedi. Sebebi, hárqanday milliy ádebiy processtiń dáslepki derekleri jazba

ádebiyatı rawajlanbasa da folklordan baslanadı. Al, qaraqalpaq xalqı túrkiy

Máselen, hár qıylı xalıq oyınları, turmıs salt jırlarınıń kóp-kóp túrleri, «Bet ashar», «Háwjar», qız-jigitler otırıspaları hám ondaǵı aytıslar hám t.b. lar. Onıń ústine

qońsı túrkiy xalıqlardaǵı saxnalıq shıǵarmalardıń payda bolıwı, bizdemilliy

kórkemádebiyatta saxnalıq shıǵarmalardıń ósip jetisiwine

8

tiykarlar da tayarladı. Nátiyjede 1920-jıllardıń ortalarında-aq qaraqalpaq

ádebiyatında drama óz aldına janr sıpatında payda boldı.

20-shı jıllardıń ortalarında drama janrı qaraqalpaq ádebiyatında kózge kórinerlik dárejede qáliplese basladı. Bul jańa payda bolǵan dramalıq dóretpeler sovet húkimetiniń tásirinen payda bolǵan ádebiy jónelis emes edi. Mısalı, 1925jıldıń ózinde ele jańa húkimet ádebiyatı payda bolmay atırǵanda,

Q. Áwezovtıń «Tilek jolında» usaǵan sol dáwir ushın jetilisken dramalıq shıǵarması jazıldı. Bul dóretpe qaraqalpaqlardıń kóp ásirlik ádebiyat maydanındaǵı dástúrleriniń jemisi sıpatında ósip shıqqan qubılıs edi, ol birinshi gezekte qaraqalpaq xalqınıń XX ásirge jetkendegi kórkemlik jaqtan rawajlanıwınıń kórinisi esaplandı.

Bul jıllarda Q. Áwezov penen bir qatarda S. Májitov, Á.Ótepovlar qaraqalpaq ádebiyatında dáslepki dramalıq shıǵarmalardı dóretti. Q. Áwezov 1925jılı «Tilek jolında» pesasın jazdı. Onda qaraqalpaq miynetkeshleriniń 19161917jıllardaǵı patsha Rossiyasınıń qoyǵan hákimlerine, jergilikli hámeldarlarǵa,

ádalatsızlıqlarǵa qarsı gúresleri cáwlelendi.

S. Májitov 20-jıllarda qaraqalpaq dramaturgiyası-nıń rawajlanıwına belgili dárejede úles qosqan jazıwshı boldı. Onıń «Ernazar alakóz» pesasın (1926-jıl), «Sabaq» (1928-jıl), «Jigit boldıq», «Sońǵı selteń» pesaları qaraqalpaq dramaturgiyasınıń rawajlanıwına ádewir tásir jasaǵan shıǵarmalar edi.

Dramaturg S. Májitov bulardan basqa «Baǵdagúl», «Gúlim-Tayman» atlı iri kólemli pesalar da jazdı.

S. Májitov «Baǵdagúl» pesasında Baǵdagúl hám Xojan obrazları arqalı qaraqalpaq xalqınıń óz azatlıǵı ushın mashaqatlı gúresin tolıq súwretleydi.

Pesa bes aktli, altı kartinalı, muzıkalıq drama. Drama qaraqalpaq xalqınıń turmısındaǵı 1916-1919-jıllardaǵı baslı waqıyalardıń birin sáwlelendiriwge baǵıshlanǵan.

Birinshi perde de jarlı Mátirzanıń turmısı hám onıń haq kewilli ulı Samekeniń minez-qulqı, adamgershgiligi súwretlenedi. Ayıbı jarlılıq bolsa da Sámeke

ádilsizlik hám adamdı xorlawǵa kóngisi kelmeydi. Sonıń ushında

9

qarındası Baǵdagúldiń hám jarlı jigit Xojannıń taza muhabbatınıń táreptarı boladı.

Sonday-aq shıǵarmada Názigúl, Shámshet bolıs, Aymereke, Qannazar obrazları sátli shıqqan.

S.Májitovtıń «Gúlim-Tayman» pesası 4 perdeden ibarat bolıp, tragediya usılında jazılǵan. Birinshi perde de jarlı diyxan qızı Gúlim menen jarlı jigit

Taymannıń shın muhabbatı, bir-birin súyiw, birge ómir súriw ármanları, Gúlimniń

ákesiniń Tureke menen qudalıǵı, onıń óz adamları arqalı jarlıǵa zorlıǵı hám esawan balasına Gúlimdi ayttırıp bolıp haqıyqatında ózi almaqshı bolǵan haramlıǵı súwretlenedi.

Pesanıń bas qaharmanı Gúlim muhabbattaǵı hám jámiyettegi teńsizlikke kóngisi kelmeydi. Súymegen adamǵa qosılıp, ómir súrgennen góre, bir kún bolsa da súygenine qosılıp ólip ketkenin artıq kóredi. Bul ármanın iske asırıw ushın tuwısqan sińlisi Ayımnıń járdemi arqasında súygen jigiti Tayman menen toy qızǵan waqıtta qashıp ketedi. Bul jaǵday neke qıydırar máhálde bilinip, toydıń izi topalańǵa aylanadı. Jaylıbek bay bunday qorlıq ushın Turekeden ósh alıp, kishkene qızı Ayımdı zorlıq penen alıp ketedi. Tureke bir qız ornına eki qızın da joǵaltadı.

Tragediya baslanadı. Qızlardıń anası Anar qos qızın zamannıń qasqırlarına aldırıp zar qaǵadı.

...Erkinlik jolındaǵı Taymanǵa Jaylıbek bay kelip, bunday kórinisti ózine xorlıq kórip, pıshaq urmaqshı boladı. Pıshaqtı Tayman zorlıq etip tartıp aladı.

Baydıń baqırǵan dawısına onıń adamı Berdi kelip, Taymanǵa sırtınan pıshaq uradı. Tayman jıǵıladı.

Tayman Gúlimniń aldına oǵan shın berilgenlik, haq kewilden súyiwi menen muhabbat qurbanı boladı. Ol buǵan ókinbeydi. «Men seniń ushın jan bersem,

ármanım joq, seniń baxtıń ashılsın» deydi.

Gúlimde basqa ilaj qalmaydı. «Tek seniń tiriligiń, saǵan qosılıw úmiti meniń janımdı saqlap júrip edi. Sensiz bul jerdiń ústiniń keregi joq, janıńnan jay ber»,- dep Taymannıń ústindegi pıshaqtıń ush jaǵın júregine qaratıp, soǵan ózin taslap bul da óledi.

10