MD hám PQJ / Turmıslıq dástanlarda troplardıń qollanılıwı

ÓZBEKSTAN HÁM QARAQALPAQSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM

ORTA ARNAWLÍ BILIM BERIW MINISTRLIGI

BERDAQ ATINDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK

UNIVERSITETI

QARAQALPAQ FILOLOGIYASÍ FAKULTETI

Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı qánigeliginiń pitkeriwshisi

Tema: «Turmıslıq dástanlarda troplardıń qollanılıwı» degen atamadaǵı

PITKERIW QÁNIGELIK

JUMISI

Nókis – 2011-j

Mazmunı:

Kirisiw.

I-Bap. Turmıslıq dástanlar poetikasınıń izertleniwi.

1.1.Epos poetikasın izertlewdiń teoriyalıq máseleleri.

1.2.Troplar haqqında teoriyalıq túsinik.

II- Bap. «Sháryar» dástanında obraz jaratıwda troplardıń

áhmiyeti.

2.1.Qaharmanlar obrazın jaratıwda hám basqada hár qıylı syujetlerge baylanıslı troplardıń qollanılıwı.

2.2.Unamsız obrazlardı hám mifologiyalıq kórinislerdi súwretlewde troplardıń xızmeti.

Juwmaq…………………………………………………………………

Paydalanılǵan ádebiyatlar ………………………………………….

2

Kirisiw

Qaraqalpaq xalqı kútá sózge bay xalıq, sóylegende gápti kórkemlep aytadı, ayta almasa astarlap aytadı. Mine, kórkemlep sóylewdi, astarlap sóylewdi úyreniwimiz ushın

ádebiyattanıw iliminde «trop» -yaǵnıy kórkem súwretlew quralların poetikalıq jaqtan teoriyalıq anıqlamaların úyreniwimiz zárúr. Sonlıqtan biz ilimiy basshım menen oylasa otırıp qaraqalpaq folkloristikasında poetikalıq jaqtan «Turmıslıq dástanlarda troplardıq qollanılıwı» degen aktual temanı úyrenip shıǵıwdı wazıypa etip aldıq. Sonday-aq kórkem sóz boyınsha

Ózbekstan Respublikasınıń Prezidenti Islam Ábdiǵanievich «Insannıń, onıń ruwxıy baylıǵın ashıp beretuǵın kúdiretli zat bar, ol da bolsa sóz óneri, kórkem ádebiyat»1 -dep kórkem sózge

óz pikirin bildiredi.

Kórkem súwretlewler eposlıq shıǵarmalarda jiyi qollanıladı. Al qaraqalpaq xalıq awızeki dóretiwshiliginde eposlıq shıǵarmalar oǵada bay. Neshe ásirler dawamında qaraqalpaq xalqı óz basınan keshirgen mashaqatların, keleshekke isenimli kóz qarasların, arzıw-ármanların kórkem sóz benen kesteleydi. Lapızı bálent qosıqlar, xalıq danalıǵına bay ańız-áńgimeler, ertekler, naqıl-maqallar, jumbaqlar, jańıltpashlar hám iri kólemli dástanlar – bulardıń barlıǵı xalıq danalıǵın ózinde sáwlelendirgen xalıq dóretiwshiliginiń tawsılmas

ǵáziynesi.

Xalıq awızeki kórkem dóretiwshiliginiń iri janrı-eposlar ideyalıq baǵıtı, kórkem estetikalıq qásiyetleri menen birge kórkemliligi de ayrıqsha bolıp esaplanadı.

Xalıq dástanları syujetlik qurılısı, kompoziciyası, obrazları, til kórkemligi, súwretlew quralların qollanılıwı menen basqa folklorlıq shıǵarmalardan ayırılıp turadı. Bir neshe ásirler dawamında qáliplesken xalıq poeziyasınıń kórkem sóz baylıǵı eposlarda ayrıqsha tásirmenlikti payda etedi. Dástanlardıń mazmunı hám forma jaǵınan joqarı kórkemlikke iye bolıwında onı atqarıwshılar-jıraw hám baqsılardıń atqarıw sheberligi de, talantlılıgı da, belgili dárejede rol atqaradı.

Qaraqalpaq xalqınıń usınday bay miyrasqa iye xalıq awızeki dóretiwshiliginiń úlgilerin jıynap alıw hám baspada járiyalaw jumısları XX ásirdiń 20-30-jılları qolǵa alındı. Urıstan soń 50-jıllardan baslap bul is jáne qolǵa alındı hám dawam ettirildi.

Qaraqalpaq folklorınıń izertlenip baslanıwı Nájim Dáwqaraevtıń atı menen baylanıslı. Onıń 1951-jılı «Qaraqalpaq ádebiyatı tariyxınıń ocherkleri» dep atalgan doktorlıq dissertaciyasınıń birinshi bóliminde dáslepki ret qaraqalpaq folklorınıń úlgileri ilimiy kózqarastan úyreniledi. Keyingi dáwir de folklor úlgileri,

1 И.Каримов. Юксак маънавият-енгилмас куч. Тошкент, «Манавият», 2008, 136-б.

3

sonıń ishinde eposlıq shıǵarmalardı izertlewshilerdiń qatarına I.Saǵıytov, Q.Maqsetov, Q.Ayımbetov, O.Bekbawliev, M.Nurmuxamedov, J.Xoshniyazov, A.Aliev, J.Nizamatdinov, T.Nietullaev, A.Tájimuratov, S.Baxadırova, K.Allambergenovlar kelip qosıldı.

Qaraqalpaq xalıq dástanların izertlewshi folkloristler poetika máselesin úyreniw de, kóbirek, onıń atqarıwshıları bolǵan baqsı-jırawlardıń tvorchestvosı menen baylanısta

úyrenedi. Óytkeni, xalıq jırshıları awızeki xalıq poeziyasınıń tradiciyaların sheber ózlestirip, onıń bayıwına hám jaqsarıwına úlken tásirin tiygizedi.

Dástannıń kórkem ózgesheligi, ideyalıq mazmunı kóp jaǵdayda jırawdıń individuallıq

ózgesheligine baylanısıp keledi. Qaraqalpaq jırawlarınıń kópshiligine tán improvizaciya bul máselede úlken orın tutadı. Haqıyqatında da, hár bir jırawdıń dástanlardı aytıwda ózine tán atqarıw sheberligi bar.

Dástanlardıń bir neshe variantlıqqa iye bolıwı da olardıń usı atqarıw sheberligi hám improvizaciyalıq talantı menen baylanıslı. Dástanlarda, atap aytqanda, turmıslıq dástanlarda obrazlardıń jaratılıwında, kórkemliligin támiyinlewde qollanılǵan kórkem súwretlew qurallarınıń áhmiyeti úlken orın tutadı. Ásirese, turmıslıq dástanlarda giperbolalıq súwretlewlerdiń qollanılıwı bul janrdıń tiykarǵı ózgesheligi esaplanadı. Giperbolalıq súwretlewler erte dáwirlerdegi folklorlıq shıǵarmalardan baslap qollanılıp, ol xalıqtıń dúnya tanımı, ideyalı menen baylanıslı. Dástanlarda bastan aqırına shekem giperbolalıq súwretlewler jiyi isletiledi.

Qaraqalpaq turmıslıq dástanlarında súwretlew qurallarınıń metafora, metonimiya, allegoriya, ironiya, anafora, epifora, parallelizm sıqlı túrleri de qollanıladı.

Qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde troplar A.Pirnazarovtıń «Masterstvo Ajiniyaza»,

K.Mámbetovtıń «Ájiniyaz», Q.Bayniyazovtıń «Qosıqtıń kúshi», A.Murtazaevtıń «Shayırdıń muxabbatı», B.Kálimbetovtıń «Ájiniyaz lirikası», B.Genjemuratovtıń «Ájiniyaz poeziyasınıń poetikası», S.Mátekeevtıń «Ótesh shayır lirikasınıń poetikası»,

Q.Maqsetovtıń «Qaraqalpaq qaharmanlıq dástanlarınıń poetikası», I.Saǵıytov «Qaraqalpaq qaharmanlıq eposı» sıyaqlı miynetlerinde sóz etiledi.

Qaraqalpaq lingvistikasında E.Berdimuratovtıń «Ádebiy tildiń funkcionallılıq stilleriniń rawajlanıwı menen qaraqalpaq leksikasınıń rawajlanıwı» (Nókis, 1973),

«Házirgi qaraqalpaq tili, leksikologiya» (Nókis, 1994) A.Bekbergenovtıń «Qaraqalpaq tiliniń stilistikası» (Nókis, 1990), E.Allanazarovtıń T.Jumamuratov dóretiwshiligindegi kórkem súwretlew quralları boyınsha islegen kandidatlıq dissertaciyalarında troplar til

4

bilimi iliminiń kóz qarasınan úyreniledi. Al, poetikalıq jaqtan troplar házirge shekem ele

anıqlamaların keń túrde arnawlı monografiyalar islegen joq. Troplar boyınsha poetikalıq

anıqlamalar ele dúnya ádebiyatında sheshilmegen problema. Bunı biz Internet materiallarınan

kórdik. Internet materiallarında dúnya professorları troplar boyınsha ózleriniń ilimiy maqalaların járiyalap, onı dúnya ádebiyatchılarına talıqlawǵa qoyıptı. Sonıń ushın da biz ilimiy basshım menen tańlaǵan temamız aktual másele dep oylayman.

Jumıstıń maqseti hám wazıypaları. Bul pitkeriw qánigelik jumısımızda

«Sháryar» dástanındaǵı qaharmanlar obrazın, unamsız personajlar obrazın epizodlıq

kórinislerdegi súwretlewlerde qollanılǵan troplar-metaforalar, metonimiyalar, teńew, giperbola, litota, epitet h.t.basqalardı úyreniw tiykarǵı maqset etip qoyılǵan.

jaǵdayın úyreniw;

-qaraqalpaq ilimpazlarınıń poetikalıq jaqtan troplar boyınsha teoriyalıq anıqlamaların úyrenip shıǵıw;

-rus ilimpazlarınıń poetikalıq jaqtan troplar boyınsha teoriyalıq anıqlamaların

úyrenip shıǵıw;

-«Sháryar» dástanında qaharmanlar obrazın jasawda qollanılǵan troplardıkórkem tekstler tiykarında tallaw;

-hayal-qızlar [Sharyardıń qarındası, súygen yarı, anası h.t.b.]

-unamsız obrazlardı jaratıwda [pacha, Mástan mama, maqluqlar] qollanılǵan fantastikalıq hám mifologiyalıq súwretlewler hám troplardıń qollanıw ózgesheliklerin

úreniw;

- qaharmanlardıń maqluqlar menen aytısıwında qollanılǵan kórkem súwretlewlerdi

talqılaw.

Pitkeriw qánigelik jumıstıń ilimiy jańalıǵı. Bul pitkeriw qánigelik jumısımızda qarakalpaq awızeki dóretiwshiliginiń durdanaları esaplanǵan «Sharyar» dástanındaǵı qaharmanlar obrazın jaratıwda troplardıń (metaforalar, metonimiyalar, teńew, giperbola, epitet h.t.b.) qollanılıwı epostıń poetikalıq máseleleri házirgi zaman talaplarına say hár tárepleme keń túrde teoriyalıq jaqtan analizlenedi. Ilimiy izertlew obekti etip alınǵan «Sháryar» dástanınıń qaraqalpaq ádebiyatınıń keyingi dáwirde

5

kórkemlik jaqtan jetilisiwinde, ideya-tematikalıq baǵdarınıń keńeyiwindegi áhmiyeti kórsetiledi.

Metodologiyalıq tiykarı. Pitkeriw qánigelik jumıstı jazıw barısında ásirler dawamında qáliplesken progressiv kórkem estetikalıq bahalıqlardı, jańa dáwirdiń demokratiyalıq ideyaların, házirgi zaman milliy rawajlanıw ideologiyasın metodologiyalıq tiykar sıpatında qollandıq. Sonday-aq Ózbekstan Respublikası Prezidenti I.A.Karimovtıń «Yuksak manaviyatengilmas kuch» -dep jazılǵan miynetinede súyendik.

Qánigelik jumıstıń ilimiy teoriyalıq tayanıshı sıpatında belgili teoritikler V.M.Jirmunskiy, G.N.Pospelov, L.I.Timofeev, N.I.Konrad, V.V.Vinogradov, N.K.Gey, A.Kvyatkovskiy, B.V.Tomashevskiy, A.N.Veselovskiy, N.Dáwqaraev, I.Saǵıytov, Q.Ayımbetov, Q.Maqsetov h.t.b. folkloristika boyınsha izertlewleri biziń jumısımız ushın teorlıq tayanısh bolır xızmet etedi.

Jumıstıń qurılıs. Bul pitkeriw qánigelik jumısı kirisiw hám juwmaqtan tısqarı

«Turmıslıq dástanlar poetikasınıń izertleniwi», «Epos poetikasın izertlewdiń teoriyalıq máseleleri», «Troplar haqqında teoriyalıq túsinik», «Sháryar» dástanında troplardıń áhmiyeti,

«Bas qaharman obrazın jaratıwda troplardıń xızmeti», «Unamsız obrazlardı qollanıwda troplardıń xızmeti» dep atalǵan eki bap hám olar óz ishinde birneshe parograflardı qamtıp aladı. Jumısta qoyılǵan másele boyınsha tereń teoriyalıq tallawlar islenip, belgili bir nátiyjeler berilgen. Sońında jumıs jazıw barısındapaydalanılǵan ádebiyatlar dizimi beriledi.

6

I-Bap. Turmıslıq dástanlar poetikasınıń izertleniwi.

1.1. Epos poetikasın izertlewdiń teoriyalıq máseleleri.

Folkloristikada epos poetkasın izertlew aktual máselelerden esaplanadı. Dástanlardıń syujeti, kompoziciyası, kórkemlik hám janrlıq qásiyetleri, bayanlaw usılı xalıq awızeki dóretiwshiliginiń ózine tán poetkalıq ózgesheligin belgileydi. Bul máselege arnalǵan jumıslar rus folkloristikasında júdá erteden baslanadı. Mısalı, M.P.Shtokmar «Issledovaniya v oblasti russkogo narodnogo stixoslojeniya» [Moskva, 1952], V.M.Sidelnikov «Poetika russkoy narodnoy liriki» [Moskva, 1959] miynetlerin jazdı.

Túrkiy xalıqlar folkloristikasında da dástanlar poetikası máselesi ádewir dárejede izertleniledi. Folklordı izertlewshi kópshilik ilimpazlar bul máselege toqtaǵanda, V.Radlov miynetlerin atap ótedi. Onıń «Obrazcı narodnıy literaturı tyurkskix plemen jivushix v yujnoy Sibiri i jungarskoy stepey» miynetinde túrkiy xalıqlar poeziyasında uyqas máselesine baylanıslı teoriyalıq maǵlıwmatlar keltiredi. Bul ilimpazdıń izertlewleri haqqında folklorist Q.Maqsetov keń túrde sholıw jasaydı.

Radlovtıń «Obrazcı narodnoy literaturı severnıx tyurkskix plemen» miynetinde qosıqlarındaǵı fantaziyalıq súwretlewler, túrli uyqaslardan paydalanıw usılları kórsetiledi. Prof Q.Maqsetov ilimpazdıń bul jumısı haqqında V.Radlovtıń ulıwma túrkiy xalıqlarınıń poeziyası, sonday-aq bólip alǵanda qaraqalpaq xalkınıń kórkem tili jóninde aytqan pikirleri qaraqalpaq dástanlarınıń poetikasın izertlewde esapqa alınıwı tiyis, -dep jazadı.

F.Korshtıń «Zapiski Vostochnogo otdeleniya Imperatorskogo russkogo arxeologicheskogo obshestva» miynetiniń «Drevneyshiy narodnıy stix tureckix plemen» dep atalǵan on toǵızınshı tomı túrkiy xalıqlarınıń eski qosıqlarınıń poetikasın

7

izertlewge arnalǵan. Avtor túrkiy xalıqlardaǵı qosıqlardı didaktikalıq, lirikalıq, qaharmanlıq, táriyplew, jumbaq, naqıl dep bir neshe túrlerge ajıratadı. Olardaǵı buwın sanların úyrene otırıp, jeti buwınlı túrin eń eski túrkiy qosıqlarınıń úlgisi dep kórsetedi.

V.Gordlevskiydiń «Iz nablyudeniy nad tureckoy pesnyu» miynetinde V.Radlovtıń, F.Korshtıń túrkiy qáwimleriniń qosıq qurılısı haqqında aytılǵan pikirlerine súyene otırıp, Osman túrkleriniń xalıq qosıqlarınıń metrikası, texnikalıq forması boyınsha teoriyalıq juwmaqlar beredi. Avtor poeziyadaǵı ólshemdi, uyqas qurıwdı xalıq awızeki dóretiwshiliginen izleydi, onı yaǵnıy xalıq qosıqların jazba poeziyanıń payda bolıwı hám qáliplesiwinde, onıń poetkalıq ózgeshelikleriniń tiykarı retinde qaraydı.

Folklorist Q.Maqsteov túrkiy xalıqlar poeziyasındagı qosıq qurılısın izertlegen polyak ilimpazı T.Kovalskiydiń «K voprosam formalnogo izucheniya poeziy tureckix narodov» kitabına ayrıqsha baha beredi.

Bul keltirilgen jumıslarda Orta Aziya xalıqları eposınıń poetkası tuwralı keń túrde analiz etilmeydi, ol tek ǵana túrkiy xalıqları poeziyasınıń kórkemlik máselelerine baylanıslı ulıwma teoriyalıq juwmaqlar islenedi.

1947-jılı Moskvada baspadan shıqqan V.M.Jirmunskiy hám X.T.Zarifovtıń eposqa arnalǵan miynetinde Orta Aziya xalıqlarınıń eposın izertlewge qaratılǵan dáslepki baslama boldı. Kitapta eposlarda qaharman obrazın jasawda qollanılatuǵın sózler, onda motivler haqqında keltirilgen, dáwlerdiń obrazı, mastan kempir hám onıń obrazın súwretlew, ózbek dástanlarınıń syujeti hám kompoziciyası, stili, poetikası haqqında keń toqtaladı. Ózbek xalıq eposlarındaǵı uyqas qurıw ózgesheliklerine mısallar keltiredi. Eski dástandaǵı qosıqlardıń romantikalıq dástandaǵı qosıqlardan ayırmashılıǵı haqqındaǵı belgiler kórsetiledi. [426-446 betler].

Sonday-aq 1958-jılı Moskvada «Voprosı izucheniya eposa narodov SSSR» atlı kitaptaǵı ilimiy maqalalarda folkloristikadaǵı teoriyalıq máseleler úyreniledi.

XX ásirdiń 50-jıllarında Orta Aziya hám Qazaqstandaǵı túrkiy tilles xalıqlardıń eposın izertlewshi A.K.Borobkovtıń «Voprosı izuchenie tyurkoyazıchnogo eposa narodov Sredniy

Azii i Kazakstana» degen maqalasında epos poetikasına ayrıqsha dıqqa awdaradı. Ol qaraqalpaq, ózbek, túrkmen xalıq dástanlarındaǵı waqıyalardı bir-biri menen baylanıstırıwda qosıq penen qara sózdiń aralasıp keliw jaǵdayın, qosıqlardıń belgili bir namaǵa salıp aytıwı sıyaqlı ózgesheliklerin kórsetedi.

8

«Máspatcha» dástanınıń poetikası haqqında Qaraqalpaq romantikalıq qaharmanlıq poeması «Máspatcha» da segiz buwınlı, sońǵı turaqlı rifması joq úsh qatardan turatuǵın qaharmanlıq poemalar ushın tán bolǵan qosıqlar úsh qatarı on bir buwınlı hám tórt qatarlı sezig buwınlı, birinshi, ekinshi hám tórtinshi qatarları uyqasıp ketetugın qosıqlar menen almasıp keledi. Qosıqtıń bunday hár qıylı ólshemi hám formaları aytılajaq poetikalıq oypikirdiń xarakterine qarap belgilenedi. Olar sonıń menen qaraqalpaq eposınıń rawajlanıwında, onıń qońsı ózbek, túrkmen ádebiyatlarınıń dóretiwshilik usılların qabıl etiwiniń de nátiyjesi bolıp esaplanadı1.

M.Áwezov «Kirgizskaya narodnaya geroicheskaya poema Manas» degen miynetinde epostıń poetikasına ayrıqsha toqtalıp, epostı izertlewdegi basqa da problemaǵa dıqqat awdaradıyu bul miynette ádebiy shıǵarmada waqıyanı súwretlew (opisaniya), bayanlaw (povestvovanie), dramatizaciyanıń epostıǵı ornı, «Manas» dástanına tán avtor sózi, qaharman sózleriniń beriliwi, tábiyat kórinisleriniń súwretleniwi, dástannıń qosıq qurılısı ham ondaǵı uyqasqa baylanıslı epostıń poetikalıq leksikası, yumor, epostı atqarıwshılar haqqında sóz etedi. Avtor epos poetikasın izertlewde tómendegishe talap qoyadı: poemalardıń formasın aldaǵı waqıtcha izertlewdiń tiykarǵı wazıypası – olardıń til stili, sózlik quramın, úyqasların, seslik dúzilisin hám sistaksislik oborotların bul shıǵarmalardıń eń sońǵı atqarıwshısınıń hám múmkin bolǵanınsha onnan burınǵılardıń da avtorlıq texnikasın úyreniw maqsetinde anilz jasawdan ibarat2.

Túrkiy tilles xalıqlardıń folkloristikasında eposlardıń poetikasın izertlewge arnalǵan M.I.Bagdanovanıń, A.A.Bolitovanıń, M.Sheyxzadanıń miynetleri bar.

Qaraqalpaq eposlarınıń poetikasın izertlew XX ásirdiń 60-jıllarınan baslanadı. Olar da ilimiy jurnallarda járiyalanǵan maqalalardan ibarat boldı. Bular Q.Maqsetovtıń

«Sháryar» dástanınıń tili haqqında3, «Sravneniya v karakalpakskoy versii eposa» «Alpamıs»4, xudojestvennoy povtorı v epose «Alpamıs»5, «Epitetı v epose «Alpamıs»6 atlı maqalaları edi. Prof.Q.Maqsetovtıń 1962-jılı baspadan shıqqan «Qaraqlpaq» qaharmanlıq dástanı «Qırıq qız» monografiyasınıń bir bólimi epostıń kórkemlik qásiyetlerin úyreniwge ajıratılǵan.

1Боробков А.К. Вопросы изучение тюроязыяного эпоса народов средний Азии и Казакстана. -Вопросы изучения эпоса народов. СССР. –Москва, 1958, стр 69.

2Әўезов М. Кигизский героический эпос. «Манас». _Москва, 1961, стр 67-84.

3ӚзССР ИА ҚҚ филиалының «Хабаршысы», 1960, №2, 52-60 бет.

4Вестник КК филиалы АН УзССР, 1961, №2, стр 53-60 бет.

5Вестник КК филиалы АН УзССР, 1962, №3, стр 84-91 бет.

6Вестник КК филиалы АН УзССР, 1964, №1.

9

Al, I.Saǵıytov bolsa, qaraqalpaq dástanlarınıń kompoziciyalıq qurılısı, syujetlik

ózgerisleri, súwretlew quralları, qosıq qurılısı haqqında azı-kem bolsa da tallawjasap ótedi. Bunnan basqa qaraqalpaq dástanlarınıń poetikası A.Aliev, Q.Maqsetov,

Q.Mámbetnazarov, J.Nizamatdinov, Palımbetovlardıń maqalalarında sóz etiledi.

Prof. Q.Maqsetov óziniń monografiyasında akademik V.V.Vinogradovtıń poetika iliminiń wazıypaları haqqındaǵı kórkem sóz tvorchestvosında poetikalıq shıǵarmalardı quraytuǵın qurallar menen usıllar formalar menen túrler hám ádebiy shıǵarmalardıń strukturanıń tipleri menen janrları haqqındaǵı ilim iretinde poetika tek poetikalıq sóz qubılısları ǵana emes, al ádebiyat shıǵarmalarınıń hám awız eki xalıq dóretpeleriniń qurılısınıń hár qıylı táreplerin qamtıwǵa umtıladı1, -degen pikirlerin basshılıqqa ala otırıp, dástanlardıń áhmiyetli máselelerin izertlew jumısında hár tárepleme qarastıradı.

Prof. Q.Maqsetovtıń «qaraqalpaq eposı» degen miyneti Qurbanbay jıraw repertuarına baylanıslı máselelerdi qarastıradı. Onıń repertuarınan orın alǵan

«Qırıq qız», «Er Ziywar», «Qanshayım», «Menqiqal», «Qurbanbek», «Jan Ádil», «Baltakiy batır», «Alpamıs», «Ersayım», «Jahansha», «Sálimjan», «Ilimxan», «Xatamtay», «Xadji Gerey», «Er Qosay», «Bozaman», «Sherin-Sheker» dástanları analizlenedi2. Bul monografiya ilimiy jámáátchilik tárepinen joqarı bahalanadı.

Qaraqalpaq folklorınıń jetik mamanı N.Dáwqaraev qaraqalpaq dástanları haqqında qısqasha bolsa da bahalı pikirler aytadı. Jumıs tikkeley epos poetikasına arnalmaǵan menen bul máseleniń keleshekte úyreniwine baslama boladı. Ilimpaz tárepinen qaraqalpaq dástanlarınıń xalıqlıǵı, ideallıǵı, qaraqalpaqlardıń bir neshe ásirlik turmısı ashıp beriledi, birinshiden bolıp dástanlardaǵı obrazlarǵa obektiv sıpatlama beredi.

N.Dáwqaraevtıń eposlar boyınsha jumısınıń bahalılıǵı sonda, al sońǵı dáwirde folkloristika iliminiń payda bolıwına tiykar saldı. Al, Q.Maqsetov bolsa, óziniń «Qaraqalpaq xalqınıń kórkem awızeki dóretpeleri» degen miynetinde

«Sháryar» dástanına qısqasha sholıw jasaydı. Onda dástandaǵı teńewler, epitetler, giperbolalar, metaforalardıń jiyi qollanǵanın, qaharmanlardıń obrazın, qısqasha syujetin kórsetken3.

1Виноградов В.В. Стилистика. Теория поэтической речи. Поэтика, Москва, 1963, стр 184.

2Мақсетов Қ. Каракалпакский эпос. Ташкент, «Фан», 1976.

3Қ.Мақсетов. «Қарақалпақ халқының кӛркем аўызеки дӛретпелери», Нӛкис, «Билим», 1996, 297-бет.

10