MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilinde ráwish frazeologizmlerdiń leksikagrammatikalıq ózgeshelikleri
.pdf
5. Turǵan shap, turǵan shap, hámme solay qaray juwırıstı, barsa, kolxozǵa tapsırǵan sıńır ógizi teńkeyip ólip atırdaǵı, Nazarbay bas ushında ash búyirin tayanıp, way-waydı salıp tur. (Sh.S.)
Keltirilgen mısallardaǵı tuw qulaǵi`rǵa, ayaq ush bete, tuw anaday jerde, ol jer, bul jerdi, bas ushında degen frazeologizmler is-háreketlerdiń orınlıq belgilerin obrazlı, kórkem sıpatlap kelgenligin kóriwge boladı. Bul frazeologizmlerdiń bári de is-hárekettiń ornı bildirip keledi.
Muǵdar-dáreje pısıqlawısh: Frazeologizmler arasında ólshem, muǵdar mánili ráwishlik frazeologiyalıq sóz dizbekleri de ózine tán ózgeshelikler menen qollanıladı. Mısalı:
1.«Aradaǵı tım-tırıslıq bir kese shay ishimge sozıldı. (T.Q.). 2.«Qara suw qara kórim jerge alıp baradı»50
3.Ernazar Grushin menen ushırasıp neler jóninde áńgimelesken bolsa, iynesinen sabaǵına shekem sóylep berdi. (T.Q.)
4.Awıldan eki atlam sırtqa shıǵıp kórmegen men ushın bul úlken uwayım boldı. Burınnan sońǵa úlken-úlken májilislerge qatnasıp júrgen de bir gáp eken. (M.N.)
5.Mádiyar ómiri tuwıp bul adamdı usınday jeńil awhalda hesh qashan kórmegen edi. (Sh.S.)
Keltirilgen mısallardaǵı frazeologizmler is-háreketlerdiń muǵdarlıq belgilerin kórsetip keledi.
Qarsılas pısıqlawısh: – Óz-ózimizdi kritikalaw arqalı, – dedim men.
Máselen, biz ólgenlerdiń qáteligin bet-júzine qaramastan ashıq-áshkara aytamız. (M.N.)
Ráwish mánili frazeologiyalıq sóz dizbekleri pısıqlawıshtıńǵ basqa mánilik túrleri, shárt, qarsılas, sebep, maqset pısıqlawısh sıyaqlı túrleriniń xızmetin ónimsiz atqarıp keledi.
50 синтаксис, 2009, 63-бет
Qaraqalpaq tilindegi ráwish mánili frazeologiyalıq sóz dizbekleri hár
qıylı feyil toplamlarınıń quramında keledi. Mısalı:
1.Há degende aytqanın qılmaǵan jigitlerdiń talayın jumalatıp tewip, xalıqtıń, ata-anasınıń kózinshe azap bergen Sherniyaz ura aqırı bul.(A.R.)
2.Úlken otawında jatıp hayalı Ulbosınnıń kózin alıp Gúlziybanıń ılashıǵı tamanǵa shiy esik arasınan názer taslaydı. (T.Q.)
3.Onıń tóbesin kóriwge zar bolıp júrgenshe awılında jasap, kúnde kóremen, hayalı ólse, gúl ústine gúl! (T.Q.)
Berilgen mısalladrdaǵı há degende aytqanın qılmaǵan, hayalı Ulbosınnıń kózin alıp, onıń tóbesin kóriwge zar bolıp júrgenshe kelbetlik feyil,hal feyil toplamları quramında ráwish mánili frazeologiyalıq sóz dizbekleriqollanılıp, olar bir sintakislik xızmet atqarıp, anıqlawısh hám pısıqlawısh aǵshzza xızmetinde kelgen.
«Keńeytilgen pısıqlawısh 1. – Palım aǵa, saǵan kelgendegi jumısım Besjap, Esim, Kók ózek bolıslarınıń puxaralarınıń usı jılǵı awhalları ózińe belgili, bolıslardıń xalıq qırılsa da bası aylanbaytuǵınlıqtan (ne sebepten?) ala báhárden baslap-aq qazıwǵa shaqırıwǵa tiyisli adamlardan para alıp, kóp adamlardı bosatıp jiberiwdiń nátiyjesinde jap qazılmay suwsız qalǵanlıǵı, eginleri quwrap, xalıq daǵdırıp otırǵanda mańlaydaǵı jalǵız balasın márdikarǵa jazıp, zar jılap júrgen ata-analar kóp. (A.B.) 2. – Iyshanımız kelipti, – degen soń awıldaǵı erte waqıtlardaǵı sózler de ortaǵa kelip tústi, ǵarrılardıń bári de et asqan úydiń balasınday quwjıńlasıp (qáytip?) Ernazar kelteniń úyinen shıqpadı,… (A.B.) Bunda frazeologizmler toplam dúziwde qatnasıp, gápte keńeytilgen aǵzalardıń – sebep hám sın pısıqlawıshlarınıń xızmetin atqaradı.»51
Solay etip, qaraqalpaq tilindegi ráwish mánili frazeologizmlerdiń sintaksislik xızmetleri, tiykarınan, pısıqlawısh bolıp esaplanadı.
51 Юсупова Б.Қарақалпақ тилиниң фразеологиясы. Ташкент, «Тафаккур қаноти», 2014, -бет
«Frazeologizmlerdiń ózine tán ózgesheliklerge iye bolıwı olardıń gáp ishinde atqaratuǵın sintaksislik xızmetleriniń hár qıylılıǵın támiyin etedi.
Sonlıqtan da, frazeologizmlerdiń sintaksislik xızmetin anıqlaw qıyın wazıypa bolıp, olardıń qurılısı jaǵınan túrleriniń bolıwı, mánilik ózgeshelikleri hám t.b. gáptegi sintaksislik xızmetlerin anıqlawdı qıyınlastıradı.»52
Solay etip, qaraqalpaq tilindegi ráwish frazeologizmlerdiń sintaksislik xızmetleri de, ózgesheliklerin ele de arnawlı izertlew zárúr.
II.3. Stillik ózgeshelikleri
Til biliminde ráwishler óziniń grammatikalıq, mánilik hám strukturalıq ózgeshelikleri menen ajıralıp turadı. Ayırım turaqlı sóz dizbekleri ishárekettiń hár qıylı belgilerin bildirip kelip, ráwish mánili frazeologizm túrinde bildiriledi. Tilde ráwish sóz shaqabınan bolǵan frazeologiyalıq sóz dizbekleri hár qıylı maqsetlerde qollanıladı. Mısalı:
1.Dáslep, bir kesa shay ishimdey waqıt jım bolıp qaldı. (M.N.)
2.Bul da Muxammedovtıń qol ushında diywalǵa urılıp maydamayda boldı (M.N.)
3.3. Bul dawrıq há demey baslıqqa jetti . (M.N.)
Bul mısallarda keltirilgen ráwish frazeologiyalıq dizbekler konteskt talap etken dárejede orınlı qollanılıp, aytılmaqshı bolǵan pikirdi tolıq, tásirli etip jetkerip beriwde úlken áhmiyetke iye. Bular waqıt ráwishi mánisindegi frazeologiyalıq sóz dizbekleri bolıp, is-háreketlerdiń hár qıylı waqıtlıq belgilerin bildiredi.
Tilde, soınń ishinde, kórkem shıǵarma tilinde is-hárekettiń benlgisi mánisin bildirip keletuǵın ráwish mánili frazeologiyalıq sóz dizbekleri de
áhmiyetli orın tutadı. Mısallar keltiremiz:
52 Юсупова Б.
1.Úlken adamlar menen házillesip, yaki sál jerde zeynine tiyip alıwǵa bolmaydı eken. Sebebi, olardıń tábiyatı názik boladı. (M.N.)
2.– Há bátshem-áy, diywananıń jasınday baladan qorqıp turǵanıń ba?
–dep atqa bas demey, kóz demey qamshı urdı. («Alpamıs»)
3.Usı men sizlerge tilińdi sala qulash etip kisige aqıl ayta bermey
jónińizge júriń dep neshe ret aytaman ya? (A.R.)
4.Joldaslarınıń ar-sarı shıqqanı ushın Ernazar gápti kóp sozbadı. (T.Q.)
Qaraqalpaq tiliniń leksikalıq quramı hár qıylı til birliklerine oǵada bay, olardıń arasında basqa da frazeologizmler menen birge tilde burınnan tayar túrinde qáliplesken ráwish mánili frazeologiyalıq sóz dizbekleri de tásirliligin arttırıp beredi. Mısalı:
1.Neshshe-neshshe órkeshlengen asıwlardı, araları at shaptırım alańlıqlardı qıpsıra kelip, kóz aldında sıńsıǵan toǵay shayqaladı.
(Sh.Seyitov)
2.Adamnıń bas-ayaǵı kán. Qáne, júre ber. (Ó.A.)
3.Sol aqshm baydıń túsine marhum burınǵıdan bes beetr ábeshiy bolıp
endi. (Sh.S.)
4.Endi barlıq ZIL bir ayaǵı górde, bir ayaǵı jerde turǵan usı ǵarrınıń sensken jıldıń segbirin tartqan eńsesine miniwi kerek. (Sh.S.)
5.Keleshekte bir búyirlep ketpewi ushın hár urıwdıń atınan da ant jazasız. (T.Q.)
6.Ol óziniń qúdiretine, kúshine, sımbatına qaramastan bir zamattıń ishinde ábdensharshap boldırıp qaldı. (A.Bek.)
7.«Men bul azap-aqıretli kúnlerimizge sheek qoyılıwı jolında, azatlıqqa shıǵıw jolında bir qasıq qanım qalǵansha gúresemen.»53
Demek, qaraqalpaq tilinde frazeologizmler bay mánileri, qurılısı, astarlı, awıspalı mánilleri, stillik ózgeshelikleri menen ajıralıp turadı. Olar
53 Ешбаев Ж.Көрсетилген сөзлик. 62-бет.
mánilik jaqtan da, qurılısı jaǵınan da hár qıylı bolıwı menen birge, stillik qollanıılwı jaǵınan da ózgeshelenip keledi. Bunday frazeologizmlerdiń arasında hár qıylı sezimlerdi bildiretuǵın frazeologizmler kóplep qollanıladı.
Sonday-aq, adam músheleriniń atamalarına baylanıslı, haywan hám qus jáne ósimlik atamalarına baylanıslı frazeologizmler de bar. Qurılısı jaǵınan alıp qaraǵanımızda teńles eki komponentli frazeologizmler, sonday-aq bir neshe komponentlerden quralǵan frazeologizmler ushırasadı. Olardıń arasında sóz shaqaplarına qatnası boyınsha ráwish frazeologizmler ózine tán ózgeshelikler menen jumsaladı.Mısalı:
1.Onda Shirik-Qala haqqında, bizlerdiń bul oljanı qalay tapqanımız haqqında bayanlap, óz aldına bólek konvertke salındı. (Ó.X)
2.Sońınan bir tegis qanat qaǵıp, torala ǵazlar ótti. (Ó.X)
Bul mısallarda biz óz aldına hám bir tegis degen birliklerdi frazeologiyalıq sóz dizbegi sıpatında tańladıq. Óz aldına degen frazeologiyalıq sóz dizbegi bólek, ayırım alınǵan degen mánilerde ishárekettiń isleniw usılın bildiredi. Al, bir tegis degen frazeologiyalıq sóz dizbegi bolsa tegis degen mánini bildiredi, bir komponenti mánini anıqlaw, kúsheytiw xızmetin de atqarıp keledi.
X. Qojaqmetova qazaq tilindegi frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń kórkem ádebiyatta qollanılıw ózgesheliklerin sóz ete otırıp, «Frazeologiyalıq dizbek jeke sózge ekvivalent bolıp kelse de, semantikalıq jaǵınan júdá quramalı. Grammatikalıq ózgesheligi dara sóz benen salısırǵanda sırtlay bir sıyaqlı bolǵanı menen ózinshelik ózgesheligi de bar ekenin akad. V.V.Vinogradov atap kórsetti. Sonlıqtan, turaqlı sóz dizeginiń grammatikası arnawlı izertlewdi talap etedi. Házirgi qazaq tilindegi frazeologizmlerdiń dizbeklesiw nızamlılıǵın izertlew tildiń grammatikalıq qurılısınıń
rawajlanıw, jetilisiw jolların anıqlawǵa járdemin tiygizer edi»54 dep jazadı. Demek, frazeologiyalıq sóz dizbeklerin úyreniw olardıń kórkem shıǵarmada qollanılıw ózgesheliklerin úyreniw menen de baylanıslı. Sebebi, kórkem shıǵarmalarda ráwish mánilii frazeologiyalıq sóz dizbekleri ónimli jumsaladı.
Frazeologiyalıq sóz dizbekleri dara sózge salıstırǵanda mánilik jaqtan ótkir, qosımsha emocional-ekspressivlik boyawlarǵa iye bolǵanı ushın olardı kórkem sóz sheberleri kóplep paydalanadı.
Qaraqalpaq tilindegi frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń úlken bir toparın ráwishlik frazeologiyalıq sóz dizbekleri quraydı. Olar kórkem shıǵarmalar tilinde oǵada sheberlik penen paydalanıladı. Mısalı:
1. Sonı jaǵaladı da, júrip otırdı, iyninde ayqara taslanǵan qorjın, qarsaq jortpas qarańǵıda, túlki jortpas túneyde ketip baratır, ketip baratır, gellesinde mıń san eki qıyal: «appırmay, bala, jańaǵı hayaldıń óz elinde júrip, elin saǵınıwın-ay, úhh!...» (6-bet)
2.Búgin kún de jıllı, keńse de jıllı, mıń aytqan menen fevraldıń aqırı, suwıqtıń shaqı sınǵan. (Sh.S.)
3.Qoyamız, nege qoymaymız, mıń jerinen qoyayıq-á! (Sh.S.) 4.Qápelimde qannan xabarsız turǵan alaman shuw etip, toyxanaǵa
qaray juwırdı. (M.N.)
Qaraqalpaq tiliniń leksikasında kórkemlik, obrazlılıq jaratıw qurallarınıń biri – frazeologizmler bolıp esaplanadı. Olar, ásirese, awızeki sóylewde hám kórkem dóretpe tilinde sheberlik penen paydalanıladı. Ráwish frazeologizmler de shıǵarma tiline kórkemlik qosadı, onıń tásirliligin arttıradı. Solay teip, bir sózdiń mánisine barabar bolıp, eki yamasa onnan da kóp sózlerdiń turaqlı dizbeginen turatuǵın frazeologizmler dara sózlerdiń
54 Қожақметова Х. Фразеологизмдердиң көркем əдебиетте қолданылуы. Алматы, «Мектеп» баспасы, 1972,
25-бет.
emocional-ekspressivlik sinonimi sıpatında paydalanıladı hám tásirliligi menen ajıralıp turadı. Olar tilde oǵada kóp paydalanıladı. Mısalı:
1. Bir kúni tórtinshi klassta rus tili boyınsha tákirarlaw sabaǵın bir qatar eske túsirip shıqtım. (Ó.A)
2.Men ólgen kúni hámmesi búyirlerin tayanıp dawıs shıǵarıp keledi.
(J.S.)
3. Azmaz shıdań, biziń kempir háp zamatta tayın etedi … (M.N.)
Frazeologizmler belgili bir stillik maqsetlerde qollanılıwı jaǵınan ózgesheliklerge iye. Bunda astarlı mániler ayqın kózge túsedi. Mısalı:
1.Ákeńniń payın ala almaǵanlar erteń bir kún iyttey talaydı. (J.S.)
2.Bálkim, úyde me ekenmen, yarım aqshamda tús kórip atırǵan shıǵarman … (M.N.)
3.Ol qarap turmaǵan bolsa da bir urtlam sút, bir urtlam qatıq
sepsimeydi. (Á.T.)
Kórkem shıǵarmada, ásirese, poeziyalıq shıǵarmalarda stillik maqsetlerde frazeologizmler kóp qollanıladı. Mısalı:
Ótirikti ıras etip aytpaǵan,
Bas kesse de tuwrı joldan qaytpaǵan,
Námáhremdi hasla joldas tutpaǵan,
Atı qaraqalpaq ellerim bardı. (Ájiniyaz)
Solay etip, qaraqalpaq tilindegi ráwish frazeologizmler mánilik jaqtan ad, qurılıslıq jaqtan kóp túrli bolıp keledi jáne kórkem shıǵarma da kóp túrli maqsetlerde qollanıladı. . Mısalı:
1.Bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shıǵarıp, iyin tireskenlikten xalıqlar tis-tırnaǵına shekem shekem záhárlengen jawdı kókiregin jer qabıstırıp atır.
(K.S.)
2.Bir waqıtları Abat batır júregin basıp, joldaslarımdı tawıp alayın, dep keynine qaytıp kelse, úsh joldası hám joq, jolbarıs hám joq. («Abat batır» erteginen)
3.Xannıń qara atı qırıq atqa bas bolıp, ot-jem jeytuǵın jerine tarttı. («Qulamet tóre» ertegi)
4.Abat batır qolındaǵı qılıshtı qınapqa saladı da, táwekel úyge kirip kóreyin dep, úyge kiredi de, ján-jaǵına qarasa, janlı maqluq joq, uyıqlap atırǵan qızdı bas salıp uslaydı. («Abat batır» erteginen)
5.Biz waqtı xoshlıq etken kúni kún batqannan keyin bir úyde shıra
jandırmaysań, bir adamdı dalaǵa shıǵarmaysań. («Abat batır» ertegi)
«Folklor frazeologiyasınıń janrlarǵa baylanıslı qollanılıwı ertekler tilinde ayqın kórinedi. Erteklerdiń óziniń baslanıw stili bolıp, onda tómendegi turaqlasqan birlikler paydalanıladı: 1. Bir bar eken, bir joq eken, burınǵı ótken zamanda Qulamergen degen palwan bolıptı. («Qulamergen») 2.
Burınǵı ótken zamanda, din musılman amanda, Gudarı shanıń elinde, qur toǵaydı jaylaǵan, qulan atı oynaǵan, qur toǵaydıń ishinde ań tuqımın qoymaǵan, qara tulpar astında, sur jebesi qolında, Sarı jayı iyninde, quralaydı kózge atqan Arıq mergen degen bar eken. («Arıq mergen») 3. Bir bar eken, bir joq eken, burınǵı ótken zamanda bir patsha bolıptı. («Arpamádiyan») Olar bir bar eken, bir joq eken túrinde de yamasa tek burınǵı ótken zamanda birligi menen de baslanadı. »55
Solay etip, ráwish mánili frazeologiyalıq sóz dizbekleri is-hárekettiń belgisi mánisin bildiriwi menen ulıwmalıq, ortaq belgilerge iye boladı.
Bunday mánilik túrler kórkem shıǵarma tilinde kelip, ózine tán stillik ayrıqshalıqları arqalı ajıralıp turadı. Olar shıǵarma tiliniń kórkem hám tásirli bolıwı ushın xızmet atqaradı.
55 Юсупова Б.
Juwmaq
Qaraqalpaq tilinde ráwish frazeologiyalıq sóz dizbekleri kóp qollanıladı. Bunda eki yamasa onnan da kóp bolǵan komponentler (sózler) qatnasadı. Olardıń mánileri jıynalıp barıp, bir pútin turaqlasqan sózlerdiń dizbeginen payda bolǵan mánini keltirip shıǵaradı. Olardıń ańlatqan usınday mánileri dara sózlerdiń ańlatqan mánileri menen sinonim bolıp keledi. Jáne bir ózgesheligi ráwish frazeologiyalıq sóz dizbekleri is-hárekettiń belgisi mánilerin bildirip kelgende, onı tásirli hám obrazlı etip sıpatlap kórsetedi.
Qaraqalpaq tilinde bunday ráwish frazeologiyalıq sóz dizbekleri bir neshe orınlarda ushırasadı.
Solay etip, qaraqalpaq ertekleri tilinde ráwish frazeologizmler ónimli jumsaladı. Olardıń bir toparı atawıshlıq tiykarda dúzilgen bolsa, ekinshi toparı feyil sózler tiykarında dúzilgen. Bul eki toparǵa kiretuǵın ráwish frazeologizmler mánisi jaǵınan is-hárekettiń túrlishe belgileri mánilerin bildirip keledi. Olar is-háreketlerdiń belgisin bildirgen dara sózlerge qaraǵanda anaǵurlım tásirli hám kórkem bolıp keledi. Óytkeni, turaqlı sóz dizbekleriniń ózi sıpatı jaǵınan alıp qaraǵanda usı qásiyeti menen
ózgeshelenip turadı yaǵnıy olar dara sózler jetkerip bere almaytuǵın mánilerdi bildiredi. Xalıq tiliniń maǵızı, qaymaǵı esaplanǵan frazeologiyalıq sóz dizbekleri qaraqalpaq tiliniń tásirliligi, obrazlılıǵı hám kórkemligi ushın xızmet atqaradı.
Qaraqalpaq tili frazeologiyalıq sóz dizbeklerine oǵada bay. Olar sóylew tilinde, kórkem ádebiy shıǵarmalarda qollanılıw órisi menen sóylewshiniń pikirdi anıq hám obrazlı túrde bayanlawın támiyinleydi.
Til biliminde sózlik quramnıń ayrıqsha bir toparı sıpatında tanılatuǵın frazeologiyalıq sóz dizbekleri haqqındaǵı másele burınnan-aq til ilimpazlarınıń dıqqatın ayrıqsha tartıp kelgenligi málim. Qaysı tildi alıp qarasaq ta, onıń sózlik quramında tek ǵana jeke sózler emes, dara sózler
sıyaqlı pútin bir máni ańlatıwshı bir neshe sózlerden quralǵan turaqlı sóz dizbekleri belgili orındı iyeleydi.
Frazeologiyalıq sóz dizbekleri semantikalıq jaqtan da, emocionallıqekspressivlik jaqtan da tildiń qaymaǵı, maǵızı sıpatında málim bolıp, hár qanday milliy tildiń ózgeshe leksika-seantikalıq baylıǵın kórsetedi. Sonıń menen birge, folklorlıq shıǵarmalar tilinde de, sonıń ishinde, qaraqalpaq xalıq ertekleri tilinde de frazeologiyalıq sóz dizekleri onıń kórkemligin, baylıǵın kórsetip keledi.
Túrkiy tilleri, sonıń ishinde, qaraqalpaq tili de sózlik quramdı ayrıqsha topardı quraytuǵın turaqlı sóz dizbekleri esaplanǵan frazeologizmlerge oǵada bay bolıp, bul ózgeshelik ertekler tiline de tán.
Frazeologiyalıq sóz dizbekleri kórkem shıǵarmalarda, folklorlıq shıǵarmalarda ózine tán sheberlik, ózgeshelik penen qollanılatuǵının anıqlandı.
Biziń magistrlik dissertaciyamız qaraqalpaq tilinde ráwish frazeologiyaılıq sóz dizbekleriniń qollanılıwına arnalıp, onı orınlaw barısında onda qollanılǵan sóz dizbekleriniń leksika-grammatikalıq ózgeshelikleri boyınsha tómendegi avyrıqshalqlarına dıqqat qaratıldı.
Qaraqalpaq tilinde qollanılǵan ráwish frazeologizmler bir neshe sózlerden, hár qıylı sóz shaqaplarınan bolǵan sózler arqalı, sóz jasawshı affiksler yaki grammatikalıq kategoriyalar arqalı jıynalıp kelip bir dizbek túrinde bolsa da, quramındaǵı barlıq sózler jıynalıp bir máni ańlatıp jumsaladı.
Magistrlik dissertaciya jumısın orınlaw arqalı ráwish frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń awıspalı, astarlı mánisi de turaqlı sóz dizbeginiń qaysı sóz shaqabı xızmetinde turıwına tikkeley baylanıslı ekenligi málim boldı.
Qaraqalpaq tiliniń leksikası oǵada bay bolıp, onıń kórkemligin sinonimler, omonimler, antonimler, paronimler, tabu hám evfemizm sózler,