MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilinde ráwish frazeologizmlerdiń leksikagrammatikalıq ózgeshelikleri

2.Attıń ústinde zeńireyip, tas tóbemde turǵan eken, jan-iymanım qalmadı!(Sh.S.)

3.Komitettiń aqsaqallıq boyınsha otız bir aǵzasınıń jigirma úshi

shańqay túste jıynalıp boldıdaǵı, burınǵıday tamashagóy joqtıń qasında edi,

májilis sharta-shurt baslandı da ketti. (Sh.S.)

kókireklerine qolların bastı. (T.Q.)

5.– Oyaqlar bir álmısaqtan beri jetisip qalǵan, Mádiyar. (Sh.S.)

6.Uhh, tas bolmasa ushıp keteyin dep turǵan ekensiz ǵo, – dedi hayal entigip. (M.N.)

7.Tayda tuyaq qalmay awıldıń bala-shaǵaları jaǵaǵa jıynalıp Sapardı kútip aldı. (K.S.)

8.Bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shıǵarıp, iyin tireskenlikten

xalıqlar tis-tırnaǵına shekem shekem záhárlengen jawdı kókiregin jer qabıstırıp atır. (88-bet)

Berilgen mısallardaǵı til qatpay – úndemey, tas tóbemde – dál tóbesinde, joqarısnda, shańqay túste - dál tús waqtnda, ses-semirsiz – hesh

úndemesten, álmısaqtan beri –burınnan erteden, áyyemnen beri, tas bolmasa

– jetispese, keshikse, bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shıǵarıp – hámme birigip, tayda tuyaq qalmay – hámme jámlesip, birge degen mánilerdegi ráwish frazeologizmler frazeologiyalıq ótlesiwler bolp tabıladı. Bul ráwish mánili frazeologiyalıq sóz dizbekleri frazeologiyalıq ótlesiwler sıpatında quramındaǵı komponentleriniń leksikalıq mánilerinen ǵárezsiz bári jıynalıp barıp, bir máni ańlatıp keledi. Bul frazeologizmlerdiń quramındaǵı komponentler ózleriniń leksikalıq mánilerin joytıp, ekinshi bir astarlı, basqa mánige ótip ketken. Olardı bólip kórsetiw mániniń pútinliginiń buzılwına alıp keledi. Bunday frazeologizmler tilge tásirlilik, kórkemlik ótkirlik beriw ushın xızmet etedi.

1.2. Frazeologiyalıq birlikler sıpatındaǵı ráwish frazeologizmler

Frazeologiyalıq birlikler – qaraqalpaq tilindegi frazeologiyalıq sóz dizbekleri komponentleriniń semantikalıq jaqtan birigiwshiligi boyınsha jáne bir túri. Bunda frazeologiyalıq birliklerdiń quramındaǵı sózler de jıynalıp barıp bir máni ańlatadı. Bularda da frazeologizmlerde de máni komponentlerdiń mánisinen kelip shıqpaydı, al tutas pútinlik yaǵnıy dizbek ańlatqan mániden payda boladı.. Olardń frazeologiyalıq ótlesiwlerden ózgesheligi bar, yaǵny frazeologiyalıq birliktegi komponentlerdiń bári mánisinen tolıq, birotala ayrılıp qalmaydı, al, geyparalarınıń mánilerine jaqın keledi. Solay etip, frazeologiyalıq birliklerdiń mánileri ayırım komponentlerdiń mánilerinen bólinip, qashıqlasıp ketpesten, birewiniń mánisine baylanıslı bolıp turadı. Bunday frazeologizmler frazeologiyalıq birlikler delinedi. Frazeologiyalıq birlikler sıpatnda qaraqalpaq tilindegi ayırım ráwish mánili frazeologizmlerdi kórsetiwge boladı. Msalı:

1.Sabırov ornınan ushıp turıp, jáne qaytadan ornına otırıp, ókpelegen baladay bultıyıp, kóziniń qıyıǵı menen alarıp qarap, qaltasına qolın suǵıp, maxorka qaltasın aldı da, qolları qaltırap shılım oradı. (K.S.)

2. Óndire almay júrgen qarızı barday, Mádiyar onıń izinen qalmadı.

(Sh.S.)

3.Qanlqlısh óldim azarǵa tawǵa iyeklesti. (Sh.S.)

4.«Tentek arna»ǵa kelgeli, tiyip-qashıp hár kimge bir-eki awız qosıq shıǵarıp, «Berdaq shayır» atandı. (K.Sultanov)

5.Qoldan kelgenshe járdem beresiz. (K.S.)

6.Kóz jeter jerde siyrek ósip turǵang mayda shóplerden basqa hesh

nárse joq. (O.B.)

7.Keńsedegi adamlar dalaǵa shıǵıp, Uzaqbaevtıń bir wózi qalǵan

waqıtta ayaǵın ǵaz-ǵaz basıp Qádir ishke kirdi. (K.S.)

8.Dárwazadan kirgenler Orınshaǵa tuw alıstan kip-kishkene bolıp kórinedi. (Sh.S.)

Bunda kóziniń qıyıǵı menen – tuwrı qaramay, jaqtırmay, qarızı barday

– izinen qalmay, óldim azarǵa – zorǵa,zordan. kóz jeter jerde – kóriw múmkin bolǵan jerde, ayaǵın ǵaz-ǵaz basıp – ástelik penen, bildirmey, tuw alıstan –alıstan, kórinetuǵın jerden degen mánilerdegi ráwish frazeologizmler frazeologiyalıq birlikler bolıp esaplanadı.

1.3. Frazeologiyalıq dizbekler sıpatındaǵı ráwish frazeologizmler

Frazeologiyalıq dizbekler – qaraqalpaq tilindegi frazeologiyalıq sóz dizbekleri komponentleriniń semantikalıq jaqtan birigiwshiligi boyınsha úshinshi bir túri. Frazeologiyalıq dizbeklerde frazeologizm quramındaǵı komponentler mánilerin saqlaǵanboladı. Biraq olar óz aldına bólek máni ańlatpastan, bári birge ulıwmalıq, bir mánige iye bolıp keledi. Bul komponentler usı jeke mánileriniń birigiwinen frazeologiyalıq mánini keltirip shıǵaradı jáne quramındaǵı sózler dáslepki, jeke turǵandaǵı mánisin birotala joǵaltıp jibermesten, bári birigip bir máni bildirip keledi. Bunday birlikler frazeologiyalıq dizbekler dep júritiledi. Frazeologiyalıq dizbekler de ráwish frazelogizmlerdiń bir bólegin quraydı. Qaraqalpaq tiliniń leksikalıq quramında olar belgili orın tutadı. Mısalı:

1.Qunnazar menen Allanazar Toǵızbaevqa jalınıp-jalpayıp:

«ózlerimiz dúzeymiz, qatarımızda kópten beri bar edi. Rayonda bizlerdiń de siziń arqańızda júzimiz tómen bolmasın, – dep, jalınıp-jalpayıp, zorǵa degende qatal sógiske qayıl etip qalıp edi. (Sh.S.)

2.«Burq» etip aq tútin shıqqan waqıtta qos qollap barıp: «minekey, taqsır!» dep qolına uslattım. (Sh.S.)

3.Qunnazar sirá Murat hákkeleksiz júrmeydi ǵoy, ózi sawatsız bolǵan soń júrgen jerinde jurttıń buyımın soǵan pitkertip aladı. (Sh.S.)

1.. Burınǵı ótken zamanda bir patsha bolǵan eken, sol patshanıń jalǵız balası bolıptı. («Qıran» erteginen)

2. Sol adamdı tawıp alıw ushın awıldıń bir shetinen baslap tintiw júrgizedi. («Sharqıpálekli bala» erteginen)

3. Húkimetimizge mıń da bir raxmet. (Ó.X.)

Birinshi mısaldaǵı burınǵı ótken zamanda, eknishi mısaldaǵı bir shetinen, úshinshi mısaldaǵı mıń da bir frazeologiyalıq sóz dizbeklerin tap usı túrinde paydalanıw xalıq tárepinen qabıl etilgen. Olardıń komponentleriniń turaqlasqan ornın ózgertiwge bolmaydı. Olardıń bári jıynalıp barıp bir pútin mánini ańlatadı. Eger komponentlerdiń ornın ózgertse, onda olardıń ańlatıp turǵan mánileri ózgeriske ushırap ketedi. Sonlıqtan, turaqlı sóz dizbekleri qanday shıǵarmada yamasa qaysı stilde paydaalnılsa da, onıń pútinligi saqlanıwı kerek boladı. Tek ǵana ayırım jaǵdaylarda stillik maqsetlerde olardıń komponentleriniń ornın ózgertiwge yamasa sheklengen dárejede ózgerisler kirgiziwge múmkin boladı.

Qaraqalpaq tilindegi ráwish frazeologizmler hár qıylı mánilik ózgesheliklerge iye bolıp keledi. Mısalı:

1.Jası ortaǵa kelgende, qatını ólip, úsh balasın ózi tárbiyalaptı. («Gúlzámze» erteginen)

2.– Taqsır, tıńlasańız bir awız sóz aytayın, onnan keyin ne qılsańız da ózińiz bilersiz» deydi. («Egiz bala» erteginen)

3.Ayaǵın qattıraq basıp, harıp-sharshap, qızara bórtip ot shıqqan jerge

keldi. ( «Gúlzámze» erteginen)

Dáslepki mısaldaǵı jası ortaǵı kelgende degen frazeologiyalıq sóz dizbegi orta jastaǵı adamnıń belgisin sıpatlaydı. Ekinshi mısalda bir awız sóz aytayın degende, eki túrli qollanıladı, bir awız aytıw hám bir awız sóz aytıw. Dáslepkisinde ráwish frazeologizm sıpatında keledi. Qızara bórtip birligi de sınlıq máni bildirip tur.

Ráwish frazeologizmler funkcionallık jaqtan da, sonıń menen birge strukturalıq ózgeshelikleri jaǵınan da hár qıylı bolıp keledi. Olar mánileri menen de bir-birinen ózgeshelenedi. Sonday-aq, mánileri jaǵınan da

ózgeshelenedi. Olar is-hárekettiń hár qıylı belgilerin bildirip keledi. Pikirimizdi frazeologizmler mısalında dáliyllep kórseteyik:

1. Bala tóbesine muzlı suw quyılǵanday bolıp. patshganıń tpsrmsn anasna kelip aytıptı. («Xansayat» erteginen)

Qayta qaraqalpaq palwanı kózdi ashıp-jumǵansha óziniń shep qolın xapn palwanıınń qolınan ashqqanlıq penen jazdırıp jiberdi de, oń qolınıń ushın iynineiń ústinen ótreip, moynınan uslap, shep qolı menen xan palwanıınń oń bileginen sharp ettirip uslap: – Ya, Alla-a, – dep, oń qol menen xan palwanıınń belinen demeńkirep jiberip jambas urdı. (A.S.)

Qaraqalpaq tilindegi ráwish frazeologizmler sheberlik penen, óz ornı menen paydalanılıp, óz gezeginde, kórkemlik jaratıw quralı sıpatında qollanılǵanın tómendegi mısallardan da ayqın kóriwge boladı:

Mashinanı tuttı alǵa júrgizbey, Úndespeydi awzın buwǵan ógizdey. Shofёr shıqtı ruchkasın qolǵa alıp, Urdı olar bas salıp,

Tuttı qızdı bir awız sóz degizbey. (I.Yu.)

Janbay atırıp-aq sóniwshi edik,

Tisti-tiske qoyıp kóniwshi edik. (I.Yu.)

Bunı biz basqa da mısallar tiykarında tallap kórsetpekshimiz:

1.Onnan úyde qońırawdıń barı-joǵın áste sorastıra basladım.

2. - Qońıraw joq. Biraq, Jaybergennniń sulıwshıq kishkene shılawjını bar, - dedi Marjan apa sózge aralasıp. – Al, ol nege kerek? (Ó.X.)

Qaraqalpaq tilinde bunnan basqa da sinonim ráwish frazeologizmler ushırasadı. Mısalı:

1.Endi tuw qulaǵırǵa ketemiseń, maǵan sonı ayt? – dedi aǵam taǵı pátke minip. (Ó.X.)

2.- Uzaq jer dep men barmasam, basqa barmasa, endi ol jerge kim baradı? – dep soradım apamnan eń bolmasa sol qayılshılıq bere me eken degen oyda. (Ó.X.) Mısallardan kórip turǵanımızday pikirdi tolıq, tásirli, anıq jetkeriwdiń leksikalıq bir quralı sıpatında paydalanılǵan tuw qulaǵır degen birlik awızeki sóylew tiline tán bolsa oǵan mánilik jaqtan jaqın bolǵan uzaq sózi paydalanılǵan.

«Frazeologizmler kórkem shıǵarma tilin janlandırıw menen birge shıǵarma tiline milliy kolorit beredi.

Frazeologizmlerdi óz ornınnda jumsay biliwi kórkem sóz sheberiniń sóz qollanıw sheberligi menen, xalıq tili baylıǵın qansha meńgergenligi menen ushlasadı. Jazıwshınıń tańlawına qaray frazeologizmler onıń jeke stil qurıwdaǵı sóz qollanıwınıń bir usılı bolıp keledi.

Kórkem shıǵarma tilinde qollanılǵan frazeologizmlerdi kózdenn ótkergende jazıwshınıń estetikalıq talǵamına qaray frazeologizmler kórkem sóz stilnde óziniń reńi menen xızmetin asha otırıp bar baylıǵı menen kórinedi.»32

Frazeologiyalıq sóz dizbekleri qaraqalpaq tilinde bir qansha sóz shaqaplarına qatnaslı bolıp keledi. Olardıń arasında belgi mánisin bildiretuǵın frazeologiyalıq sóz dizbekleri de kóplep ushırasadı. Oǵan leksikalıq kózqarastan tallaw jasap qaraǵanda onda ráwish frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń úlken orın tutatuǵının kóriwge boladı. Olar kórkem shıǵarmanıń tilin jáne de tásirli etip kórsetedi. Bul frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń arasında is-hárekettiń belgisi mánisindegi frazeologiyalıq sóz dizbekleri de qollanıladı. Mısalı:

32Пирниязова А. Қарақалпақ тили фразеологизмлериниң семантикалық өзгешеликлери.– Қарақалпақ тили фразеологиясының актуаль мəселелери.Нөкис, «Қарақалпақстан», 2011, 62-бет.

Kóziniń astı menen usılardı baqlap otırgan Ernazar – «Berdaqtıń hayaldan ıǵbalı ashılǵan eken !» degen pikirge keldi. (A.S.)

Sá, kóz ashqannan beri xalqımız xannan azap kórip kiyatır eken ǵoy.

(A.S.)

– Diz, diz, iyneni jipke diz, – dedi Gúljan janı kózine kóringendey qıyqıldap. (Ó.A.)

Bekimbettiń eki kózi tórt bolıp, uss kúnlerdi esapladı da otırdı. (Ó.A.)

I.2.1 Sinonim ráwish frazeologizmler

Frazeologiyalıq sóz dizbekleri hár qıylı sóz shaqaplarına qatnaslı bolıp keletuǵın haqqında aytıp ótkende, ráwishlik frazeologiyalıq sóz dizbekleri haqqında sóz etiw zárúr. Ráwish frazeologiyalıq sóz dizbekleri is-háreketti hár túrli mánilerde sıpatlap keledi.Hár qıylı belgi mánilerin bildirip keledi.

Bunday frazeologizmler kópshilik stillerde jumsaladı. Sonıń ishinde, kórkem ádebiyat stilinde, onda prozalıq, poeziyalıq stil túrlerinde qollanıw menen birge dramalıq shıǵarmalar tilinde de qollanıladı.

Qaraqalpaq tiliniń leksikalıq quramında úlken orın iyeleytuǵın leksikalıq birlikler – sinonimler. Olar qurılısı jaǵınan hár qıylı, mánileri birbirine jaqın bolǵan birlikler sıpatında tildiń baylıǵın kórsetedi. Bunday sózler toparı jámlesip bir sinonimlik uyaǵa birigip sinonimlik qatarlardı payda etedi. Sinonimlik qatarǵa kirgen sózlerdiń birewi basqalarına salıstırǵanda tiykarǵı sóz esaplanıp, ol dominanta boladı. Sinonimlik qatardaǵı sózler mánileri jaǵınan bir-birine jaqın bolsa da, olar derlik birdey mánini ańlatıp kele bermeydi. Olar bir-birinen stillik, emocional-ekspressivlik ózgeshelikleri menen ajıraladı. Qaraqalpaq tiliniń tiykarǵı sózlik baylıqlarınıń biri bolǵan sinonimler basqa leksikalıq birliklerden atap kórsetilgen ózgeshelikleri menen ajıralıp turadı. Sinonimler tildiń obrazlılıǵın, baylıǵın, tásirliligin payda etedi, bir sózdi qayta-qayta tákirarlap qollanbawǵa múmkinshilik beredi. Bunda sinonim frazeologizmler, sonıń ishinde ráwish sinonim frazeologizmler de belgili orın tutadı.

Sinonimler hár qıylı zatlardı, nárselerdi, belgilerdi, háreketlerdi hár qıylı sıpatlap kórsetiwde qolaylı usıllardıń biri. Qaraqalpaq tilindegi sinonimlerdi izertlegen ilimpaz M.Qálenderov: «Sinonimlerdi úyreniw, onnan paydalanıw, barlıq mádeniyatlı adamlar ushın da kerekli. Adamnıń tili sózge qansha bay bolsa, onıń mádeniyatı da sonsha joqarı boladı. Onday adamlar óziniń aytajaq, jazajaq pikirin kórkem etip ańsat ǵana bayanlay