MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilinde ráwish frazeologizmlerdiń leksikagrammatikalıq ózgeshelikleri

Qaraqalpaq tilinde ráwish frazeologizmlerdiń leksika-grammatikalıq ózgeshelikleri

Kirisiw

A) Qaraqalpaq til biliminde turaqlı sóz dizbekleriniń izertleniwi b) Ráwish frazeologizmler haqqında túsinik

I Bap Qaraqalpaq tilindegi ráwish frazeologizmlerdiń mánilik ózgeshelikleri

I.1. Frazeologizm komponentleriniń semantikalıq jaqtan birigiwshiligi boyınsha túrleri

1.1.Frazeologiyalıq ótlesiwler sıpatındaǵı ráwish frazeologizmler 1.2.Frazeologiyalıq birlikler sıpatındaǵı ráwish frazeologizmler

1.3. Frazeologiyalıq dizbekler sıpatındaǵı ráwish frazeologizmler

I.2. Qaraqalpaq tilindegi ráwish frazeologizmlerdiń leksikalıq ózgeshelikleri

Sinonim ráwish frazeologizmler

Variant ráwish frazeologizmler

I.3.Qaraqalpaq tilindegi ráwish frazeologizmlerdiń mánilik toparları 2.1.Sın mánili ráwish frazeologizmler

2.2.Muǵdar-dáreje mánili ráwish frazeologizmler

2.3.Orın mánili ráwish frazeologizmler

2.4.Waqıt mánili ráwishfrazeologizmler

II Bap Qaraqalpaq tilindegi ráwish frazeologizmlerdiń strukturasintaksislik ózgeshelikleri

II .1.Strukturalıq tipleri

II.2.Sintaksislik xızmetleri

II.3.Stillik ózgeshelikleri

Juwmaq

Paydalanılǵan ádebiyatlar

ANNOTACIYA

Magistrlıq dissertaciya temasının’ tiykarlanıwı hám aktuallıǵı: Til - adamzat jámiyetinde onıń hár bir aǵzası ushın oǵada áhmiyetli qatnas quralı. Sózler, sóz dizbekleri hám olardıń qatnasındaǵı logikalıq hám stillik baylanısqa iye bolatuǵın gápler arqalı oy-pikirdi bayan etiwde til birlikleri oǵada áhmiyetli. Olardıń arasında hár bir til birliginiń, sonıń ishinde, frazeologizmlerdiń ornı ayrıqsha bolıp, ózine tán ózgeshelikleri menen olardıń arasında ayqın ajıralıp turadı.

Adamlardıń óz-ara bir biri menen til arqalı qarım-qatnas jasawı barısında tildiń sóylesiw, xabarlaw, tásir etiw xızmeti payda boladı hám usı tiykarda funkcional stiller sisteması qáliplesedi. Olar, óz gezeginde, stil túrlerin payda etedi. Ol awızeki sóylew stili hám kitabıy stillerge bólinedi. Kitabıy stiller rásmiy is qaǵazları stili, publicistikalıq stil, ilimiy stil, kórkem ádebiyat stilin qamtıydı. Olardıń arasında kórkem ádebiyat stili basqa stillerden óziniń til obrazlılıǵı, kórkemligi menen ajıalıp turadı. Bul stil túrlerinde frazeologizmlerdiń óziniń qollanılıw ózgesheligi menen parqlanıp turadı.

Đzertlew obyekti, izertlew predmeti. Biziń magistrlik dissertaciya jumısımızdıń teması qaraqalpaq tilindegi ráwish frazeologizmler bolıp esaplanadı. Izertlew obyekti – qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası, predmeti – qaraqalpaq tilindegi ráwish frazeologizmler.

Đzertlewdiń maqset hám wazıypaları. Frazeologizmler – qaraqalpaq tili leksika tarawında ózine tán ayrıqshalıq belgileri menen ózgeshelenip turatuǵın birlikler. Olardıń komponentleri turaqlı baylanısqa iye. Olar erkin baylanısqan sóz dizbekleri menen qospa sózlerden ayqın ajıralıp turadı..

Erkin sóz dizbekleri komponentleri bir-biri menen orın almastırılıp, bir-

birine ǵárezsiz baylanısadı, al qospa sózler bir atamanı bildiredi. Al frazeologizmler bolsa, bir tutas, turaqlı sıpatqa iye.

Tilde frazeologizmlerdiń qollanılıwın izertlew ámeliy hám teoriyalıq jaqtan úlken áhmiyetke iye. Bul, birinshi jaǵınan, qaraqalpaq tilindegi frazeologiyalıq sózler dizbekleriniń qollanılıwınıń keń múmkinshilikli táreplerin kórsetip beredi, ekinshiden, olardıń tildi bayıtıwdaǵı ornın anıqlawǵa tiykar jaratadı.

Biziń magistrlik dissertaciya jumısımızdıń maqseti - qaraqalpaq tilindegi ráwish frazeologizmlerdi tallaw jasawdan ibarat. Wazıypası – olardıń leksika-grammatikalıq ózgesheliklerin mánilerine hám strukturalıq tiplerine qatnaslı úyreniw.

Đzertlew usılları: Magistrlik dissertaciya jumısı sinxronlıq aspektte alıp barıldı. Magistrlik dissertaciya jumısımızda izertlew obyekti bolǵan ráwish frazeologizmlerge tallaw júrgiziwde til faktleri baqlaw júrgiziw, salıstırma, táriyplew, lingvistikalıq analiz hám usı kúnge deyingi lingvistikalıq izertlewlerde dástúriy túrde keń paydalanıp atırǵan usıllar qollanıldı.

Izertlew jumısımızda tiykarǵı derekler sıpatında awızeki xalıq dóretpeleri, qaraqalpaq klassikalıq ádebiyatı hám házirgi qaraqalpaq

ádebiyatı, túrkiy tilleriniń frazeologiyalıq sózlikleri, túsindirme sózlikler paydalanıldı.

Đzertlewdiń ilimiy jańalıǵı. Dissertaciya jumısında qaraqalpaq tilindegi ráwish frazeologizmler birinshi ret keń kólemde izertlenip atır. Qaraqalpaq tilinde burın arnawlı izertlenbegen ráwish frazeologizmler hám olardıń tiykarǵı ózgesheliklerin arnawlı úyreniwi temanıń ilimiy jańalıǵın kórsetedi. Biz bul máselelerdi máni, strukturalıq tipler hám sintaksislik xızmetlerine baylanıslı úyrendik.

Temanıń aktuallıǵı sonnan ibarat, qaraqalpaq tili frazeologiyasınıń arnawlı úyreniliwi zárúr bolǵan tárepleriniń biri – ráwish frazeologizmler

ilimiy kóz-qarastan tallandı. Magistrlik dissertaciya jumısı qaraqalpaq tiliniń frazeologiyasına qatnaslı aktual máselelerdiń birin – ráwish frazeologizmlerdiń qollanılıw ózgesheliklerin, tilde atqaratuǵın xızmetlerin, sonday-aq, strukturalıq tiplerin, sintaksislik xızmetlerin ashıp beriwi jaǵınan teoriyalıq hám ámeliy áhmiyetke iye.

Dissertatsiya jumısınıń kólemi hám strukturası. Dissertaciya jumısı dúzilisi boyınsha kirisiw, tiykarǵı eki bap, juwmaq hám paydalanılǵan

ádebiyatlar diziminen ibarat betten turadı.

Orınlanǵan jumıstıń tiykarǵı nátiyjeleri. Izertlewde toplanǵan teoriyalıq juwmaqlar qaraqalpaq tiliniń frazeologiyasın rawajlandırıwǵa óz tásirin tiygizedi. Jumıs barısında jıynalǵan frazeologiyalıq materiallardı qaraqalpaq hám basqa túrkiy tilleriniń frazeologiyalıq sózliklerin, frazeologiyalıq sinonimler sózliklerin, túsindirme, awdarma, sinonimler sózliklerin dúziwde paydalanıw múmkin. Sonıń menen birge bul jumıs orta hám joqarı oqıw orınlarında házirgi qaraqalpaq tiliniń leksikologiyası, frazeologiyası, stilistikası kursların dúziwde paydalanıw múmkin.

Kirisiw

Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyasında óz aldına alıp qarawǵa ılayıq esaplanǵan, ayrıqsha dıqqat awdarıwdı talap etetuǵın máselelerdiń biri ráwish frazeologizmler bolıp esaplanadı. Olar óz aldına bir qansha

ózgeshelikleri menen ajıralıp turatuǵın turaqlı sóz dizbekleri. Bul turaqlı sóz dizbekleri tildiń basqa birliklerinen obrazlılıq sıpatı menen ózgeshelenedi, mánilik jaqtan tildiń qaymaǵı, maǵızı sıpatında tanıladı.

Naqıllar, maqallar, frazeologiyalıq sóz dizbekleri kúndelikli til arqalı qarım-qatnas barısında aytılajaq oy-pikirdi tolıq, ózine tán barlıq mánilik reńkleri menen tásirli, obrazlı jetkerip beriwde ayrıqsha rol atqaradı. Onda qaraqalpaq xalqı danalıǵınıń ájayıp úlgileri bar bolıp, ol ráwish frazeologizmler de de ayrıqsha kózge túsedi.

Hár qanday tildegi frazeologiyalıq sóz dizbekleri jeke sózlerge ekvivalent bolıp keledi. Olar jeke sóz sıyaqlı zattıń tek ǵana nominativlik atawı emes, al astarlı mánidegi atawı bolıp esaplanadı. Dara sózden olardıń ózine tán ózgeshelikleri bar. Sonlıqtan, olardı belgili bir sóz shaqabına úzilkesil jiklew oǵada qıyın máselelerdiń biri bolsa da, óziniń quramalılıǵına qaramastan gáp ishinde kelgende dara sózler sıyaqlı baylanısqa túsedi, túrlenedi, belgili bir gáp aǵzasınıń xızmetin atqaradı. Frazeologizmlerdiń, sonıń ishinde ráwish frazeologizmlerdiń ózleri de grammatikalıq baylanısta ǵana qáliplesip, turaqlasadı. Ol dara sózler sıyaqlı grammatikalıq nızamlılıq boyınsha qollanıladı. Gáp ishinde kelgende basqa sózler menen qarımqatnasqa túsip, óz mánisin tolıqtıradı, gáptiń belgili bir aǵzası bolıp keledi.

Al, gáp aǵzası bolsa, óz gezeginde, belgili bir sóz shaqabına qatnaslı bolp keledi.

Usıǵan kelip shıǵıp pikir júrgizgende, ráwish frazeologizmler basqa sózler menen baylanısıp kelgende olardıń leksika-semantikalıq mánisine jáne de morfologiyalıq ózgesheliklerine itibar beriledi. Yaǵnıy jeke sózge barabar

bolıp kelgen frazeologizmler belgili bir sóz shaqabına qatnaslı ekenligi kórinedi. Sonıń menen, frazeologizmler qaysı sóz shaqabınıń xızmetin atqarıp kelgenligi hám qaysı gáp aǵzası bolatuǵınlıǵı jaǵınan dıqqattı tartadı. Olardıń arasında ráwish frazeologizmler is-hárekettiń hár qıylı belgilerin bildirip keliwi menen ajıralıp turadı.

Qaraqalpaq til biliminde frazeologizmlerdiń izertleniwi.Qaraqalpaq til biliminde frazeologizmlerdiń izertleniliwi ayrıqsha dıqqát awdarıwdı talap etetuǵın máselelerdiń biri bolıp esaplanadı.

Qaraqalpaq til biliminde frazeologizmler boyınsha islengen bir qansha jumıslardı kórsetiwge boladı.

«Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyasında sheshimin kútip turǵan máseleler oǵada kóp: frazeologizmlerdiń leksika-semantikalıq, strukturalıq, grammatikalıq, stillik ózgeshelikleri, etimologiyası hám t.b. ele de tereńirek izertleniwi zárúr. Ulıwma, bunnan basqa da arnawlı úyreniliwi kerek bolǵan máseleler qaraqalpaq tiliniń bay frazeologiyalıq materialların jıynawdan hám ilim-izertlew jumıslarınıń obyektine aynaldırıwdan baslanıwı tiyis. Qaraqalpaq til biliminde frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń ulıwmalıq ózgeshelikleri haqqında dáslepki pikirler aytılǵan izertlewler, ayırım sózlikler, kandidatlıq jumıslar, toplamlar, maqalalar sanawlı. Sonlıqtan, qaraqalpaq tiliniń frazeologiyasında ilimiy hám ámeliy jaqtan úyreniliwi tiyis máseleler bir tutas túrindegi problema bolıp esaplanadı.»1

Qaraqalpaq til biliminde frazeologizmlerdi úyreniw boyınsha bir qansha izertlew jumısları alıp barıldı. Frazeologizmler E.Berdimuratovtıń2 miynetlerinde keń úyrenildi. A.Bekbergenov3 frazeologizmlerdiń stillik qollanılıw ózgesheliklerin sóz etedi. Sonday-aq, bul taraw boyınsha bir

1Юсупова Б.Қарақалпақ тилиниң фразеологиясы.Ташкент, Тафаккур қаноти», 2014,75-бет.

2Бердимуратов Е. Ҳəзирги заман қарақалпақ тилиниң лексикологиясы. – Нөкис: Қарақалпақстан,

1968.

3Бекбергенов А.Қарақалпақ тилиниң стилистикасы. – Нөкис: Қарақалпақстан, 1990.

qansha sózlikler jarıq kórdi. J.Eshbaev4 tárepinen qaraqalpaq tiliniń qısqasha frazeologiyalıq sózligin, T.Djumamuratov5 tárepinen mektep oqıwshılarına arnalǵan russha-qaraqalpaqsha frazeologiyalıq sózlik dúzip baspadan shıǵarıldı. S.Nawrızbaevanıń6 miynetinde qaraqalpaqsha-russha sózlikte frazeologizmlerdiń beriliwi izertlendi. Teńles eki komponentli frazeologizmlerdi G.Aynazarova7 arnawlı izertledi. G.Bekbergenova hám

B.Shaniyazov8 tárepinen qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları hám olardıń rus hám inglis tillerindegi sáykeslikleri tiykarında dúzilgen sózlik basılıp shıqtı.

G.Bekbergenova9 úsh tildegi (qaraqalpaq, rus hám inglis tillerindegi) frazeologizmlerdiń mánilik sáykesliklerin úyrendi hám miynetin baspadan shıǵardı. Q.Qoshanov, A.Umarov hám G.B.Nurabaeva10 tárepinen qaraqalpaq mektepleriniń 5-9-klasslarına arnalǵan rus tiliniń frazeologiyalıq sózligi, Q.Qoshanovtıń11 qısqasha russha-qaraqalpaqsha frazeologiyalıq sózligi, Q.Paxratdinov hám Q.Bekniyazov12 tárepinen qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası boyınsha dúzilgen sózlikleri jarıq kórdi. «Qaraqalpaq tili frazeologiyasınıń aktual máseleleri» (2011)13 degen atamada jarıq kórgen toplamda frazeologizmlerdiń mánilik, grammatikalıq ózgeshelikleri, oqıtıw usılları hám t.b. máseleler sóz etildi. Usı taraw boyınsha B.Yusupovanıń14

JOO studentleri ushın oqıw qollanbası baspadan shıqtı. G.Aynazarovanıń

4Ешбаев Ж. Қарақалпақ тилиниң қысқаша фразеологиялық сөзлиги. – Нөкис: Қарақалпақстан,

1985

5ДЖумамуратов Т. Русско-каракалпакский фразеологический словарь для школьников. – Нукус: Каракалпакстан, 1985.

6Наурузбаева С.Т. Фразеологические единицы в каракалпакско-русском словаре. – Ташкент: Фан,

– 1972.

7Айназарова Г. Қарақалпақ тилинде теңлес еки компонентли фразеологизмлер. – Нөкис: 2005.

8Бекбергенова Г., Шаниязов Б. Қарақалпақ халық нақыл-мақаллары ҳəм олардың басқа (инглис, орыс) тиллердеги сəйкесликлери. Нөкис, «Билим», 2000.

9Бекбергенова Г.Қарақалпақ, рус ҳəм инглис тиллериндеги фразеологиялық сөз дизбеклериниң мəнилик сəйкесликлери. Нөкис, Бердақ атындағы Қарақалпақ мəмлекетлик университети баспаханасы, 2009.

10Қощанов Қ., Умаров А., Нурабаева Г.Б. Школьный фразеологический словарь русского языка. Нукус,

2011.

11Кощанов К.М. Краткий русско-каракалпакский фразеологический словарь. – Нукус: 2012.

12Пахратдинов Қ., Бекниязов Қ. Қарақалпақ тилиндеги фразеологизмлер. Нөкис, «Қарақалпақстан» баспасы,

2012.

13Қарақалпақ тили фразеологиясының актуаль мəселелери. Нөкис, «Қарақалпақстан», 2011.

14Юсупова Б.Қарақалпақ тилиниң фразеологиясы. Ташкент, «Тафаккур қаноти», 2014.

Ráwish sózler belginiń belgisin, yamasa is-hárekettiń belgisin, qásiyetin ańlatadı. Solay etip, ráwish sózler kelbetlikke, feyil sózge baylanısadı.

Ráwish – latınsha «adverbium» – «feyilge qatnaslı» degen mánisti bildiredi.19

Frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń ele izertleniwi tiyis tárepleri oǵada kóp. Bul boyınsha qaraqalpaq tilndegi sózliktiń avtorı ilimpaz J.Eshbaev turaqlı sóz dizbeginiń mınaday ózinshelik belgilerge iye ekenligin atap kórsetedi:

1.Turaqlı sóz dizbeklerin grammatikalıq jaqtan hesh qanday bólip alıp qarawǵa bolmaydı.

2.Turaqlı sóz dizbekleriniń quramındaǵı sózler ózleriniń jeke mánisin (leksikalıq) joyıtıp bir máni beredi.

3.Turaqlı sóz dizbeklerine kirgen sózlerdiń ornı turaqlı boladı. Sonlıqtan olardıń ornın ózgertiwge bolmaydı.

4.Turaqlı sóz dizbeklerin basqa tillerge sózbe-sóz awdarıwǵa bolmaydı.

5.Turaqlı sóz dizbekleri obrazlı bolıp keledi.

6.Turaqlı sóz dizbekleri sóylew procesinde payda bolmastan, kóp

zamanlar dawamında qáliplesken tildiń produktisi.20

Ráwish frazeologizmlerde de atap ótilgen belgilerdiń hár biri ushırasadı. Olar usı kórsetilgen sıpatlarǵa iye bolıp keledi. Leksikalıq kózqarastan bul turaqlı sóz dizbekleri ekspressivlik-emocionallıq, stillik

ózgesheliklerge iye boladı. Al, morfologiyalıq kóz-qarastan turaqlı sóz dizbekleri mánili sóz shaqabı esaplanǵan ráwish sóz shaqapbına qatnaslı bolıp keledi. Komponentleriniń sanı boyınsha bir neshe komponentlerden

19Даўлетов А. Тил билими тийкарлары. Нөкис, «Қарақалпақстан», 2013, 59-бет.

20 Ешбаев Ж. Қарақалпақ тилиниң қысқаша фразеологиялық сөзлиги. Нөкис, Қарақалпақстан» баспасы,

1985, 7-бет.