MD hám PQJ / Akademiyalıq liceylerde hám kolledjlerde Ádebiyat qaǵıydaları pánin oqıtıw usılları

2-qatarda. Eki kelbetlik sóz beriledi (Temanı súwretlep beriwshi). 3-qatarda. Úsh feyil sóz beriledi (temanıń sheńberindegi is háreketti ańlatıwshı). 4-qatarda. Tórt sózden ibarat frazeologiyalıq xarakterge iye bir gáp beriledi (sol temanıń mazmunına baylanıslı). 5-qatarda. Sinonim sózler beriledi (temanıń mazmunın qaytalawshı). Bunday kemshilikler kitaptıń basqa orınlarında da ushırasadı. Lekin, bul metodikalıq qollanba kásip-ónerkolledjleri muǵallimleriniń pedagogikalıq islerinde aktiv paydalanılatuǵınlıǵı sózsiz.

Metodikalıq qollanba tayarlaw islerindegi jańalaqlardan biri QMU qáraqalpaq ádebiyatı kafedrası oqıtıwshıları J.Sagidullaeva hám J.Kaniyazovalardıń "Ádebiyat teoriyasın oqıtıwda innovaсiyalıq texnologiyalar"37 degen metodikalıq qollanbası boldı. Qollanbadaǵı sabaq temalarının texnologiyası professor Q.Járimbetovtıń "Ádebiyattanıwdan sabaqlar" (Nókis, "Qaraqalpaqstan", 2012) oqıw qollanbası tiykarında islep shıǵılǵan)38. Qollanbanıń áhmiyetli tárepleriniń biri, onı tek ǵana joqarı oqıw orınlarındaǵı ádebiyatshı pedagoglar emes, al akademiyalıq licey hám kolledj oqıtıwshıları da járdemshı qural sıpatında paydalanıwı múmkin.

"Ádebiyat teoriyasın oqıtıwda innovatsialıq texnologiyalar" metodikalıq qollanbasınıń basqa metodikalıq qollanbalardan baslı ayırmashılıǵı sonda - bul qollanba "Ádebiyattanıw" páni boyınsha qaysı temalar ótiletuǵın bolsa, sol temalardıń hár birin innovaсiyalıq usıllardıń qaysı túri menen otiw kerekligi anıq hám túsinikli kórsetip bere algan. Atı atalǵan pán boyınsha lekсiya sabaǵın "Asessment" texnikası hám "Bliс-soraw" metodı menen "Ádebiyattanıw haqqında túsinik" temasın, "Venn diagramması" hám "Túsinikler analizi" texnologiyaları menen "Kórkem ádebiyat - kórkem ónerdiń bir túri" temasın, "B/B/B" metodı menen "Estetikalıq kategoriyalar hám olardıń kórkem ádebiyattaǵı kórinisleri," temasın, "Aqıl kartası" usılı menen, "Kórkem obraz hám onıń túrleri" temasın, "Túsinikler analizi" texnologiyası menen "Kórkem shıǵarmanıń syujeti, konflikti, kompoziсiyası" temasın "Aqıl kartası" hám "Assesment texnologiyaları menen "Ádebiy túrler hám janrlar. Epos, lirika, drama" temasın, "Klaster" hám "Sрarqıpálek" metodları menen "Kórkem shıǵarmanıń tili" temasın, "Insert kestesi" texnologiyası menen "Qosıq qurılısınıń tiykarları temasın, "B/B/B/" usılı, "Teksheme-tekshe," "PSMU" (Pikir-Sebep-Mısal-Ulıwmalastırıw), "Problema", "Túsinikler analizi" usılları menen "Kórkem metodlar, aǵımlar hám stil temasın, "SWOT analiz" (Strenhts - kúshli tárepi, Weakness - kúshsiz tárepi, Opportunitios - imkaniyatlar, Thrats -

37 Сагидуллаева Ж, Каниязова Ж. Әдебият теориясын оқытыўда инновацион технологиялар. "Қарақалпақстан", Нөкис, 2016.

38Сагидуллаева Ж, Каниязова Ж. Әдебият теориясын оқытыўда инновацион технологиялар. "Қарақалпақстан", Нөкис, 2016, 3-бет.

21

tosıqlar) hám "Eki bólimli kúndelik" metodları menen "Ádebiy process hám onıń rawajlanıw nızamlılıqları" temasın oqıtıw jollarınıń tiyimli táreplerin kútá túsinikli etip tiykarlap bere alǵan. Sabaqtıń ótiliw sapasın támiynlewde ayrıqsha funсiya atqaratuǵın túrli kesteler, esletpeler, vizual material úlgileri, prezentaсiya jasaw túrleri, kespe qaǵaz formaları hám kórsetpeler metodikalıq qollanbada úlken ıqlas penen paydalanılǵan.

Avtorlar "Ádebiyat teoriyasın oqıtıwda innovaсion texnologiyalar" oqıw qollanbasın jazıw ústinde islew procesinde úlken inta hám jiger menen islegen, bilim beriwdiń sapasın joqarılatıwǵa barlıq ıqlası menen jantasqanı seziledi. Bul metodikalıq qollanbanıń konkret bir pándi hám ondaǵı konkret temalardı innovaсiyalıq texnologiyalar járdeminde ótiwge arnalǵanı, biziń ańlawımızsha, ǵárezsizlik jıllarındaǵı ádebiyattı oqıtıw metodikası tariyxındaǵı birinshi waqıyalardan biri boldı desek qátelesken bolmaymız. J.Sagidullaeva hám J.Kaniyazova islep shıqqan bul metodikalıq qollanba óziniń metodikalıq tiykarlanǵanlıǵı hám joqarı sapası boyınsha ádebiyat pánlerin oqıtıw boyınsha ǵárezsizlik jıllarında shıqqan basqa metodikalıq qollanbalardan ayrıqshalanıp turadı. Solay bolsa da, biz magistrlik dissertaciyanı jazıw barısında usı metodikalıq qollanbanı úyrene otırıp, oqıw qollanbada usınıs etilgen innovaсiyalıq texnologiya túrleri "mektep oqıwshılarınıń oyınına" uqsańqırap ketińkireydi me? degen pikirlerge de keldik. Álbette, mektep, akademiyalıq liceyyáki kásip-óner kolledjleri oqıwshılarınıń jas ózgesheliklerin, olardıń sabaqtı qabıllaw hám ózlestiriw jaǵdaylarına qarap sabaq oqıtıwdıń hár qıylı oyın metodların qálegenińshe paydalanıwǵa bolatuǵın shıǵar. Biraq, joqarı oqıw ornına mektep, licey hám kolledjlerdi pitkerip, ádewir dárejede tayarlıqlı kelgen fizikalıq jaqtan hám oy-órisi, sanası tolısqan er jetken studentlerge sabaq ótiwdiń "salmaǵı basımıraq" usıllardan paydalanıw zárúrdey sezile beredi. Máselen, alısqa názer salmay-aq, Rossiyanıń joqarı oqıw orınlarındaǵı dúnyaǵa belgili ataqlı professor hám akademiklerdiń sabaq ótiw metodların úyrensek, bárimiz ushın paydalı bolar edi.

Juwmaqlap aytqanda, ǵárezsizlik jıllarında ádebiyattı oqıtıwdıń anaw yáki mınaw problemaların qozǵaǵan maqalalar, ilimiy miynetler, metodikalıq qollanbalar, miynetler belgili dárejede islengenligi málim. Biraq, akademiyalıq liceylerde ótiletuǵın "Ádebiyat qaǵıydaları" páninen arnawlı oqıwlıq joq ekenligi sheshiliwi tiyis bolǵan ayrıqsha problemalardan esaplanadı. Sabaqlıq joq bolǵanlıqtan pan boyınsha metodikalıq qollanba islep shıǵıw múmkin emes. Bul máselelerdi durıs jolǵa salıw Berdaq atındaǵı QMU hám Ájiniyaz atındaǵı NMPI ádebiyatshı ilimpazlarınıń, pedagog alımlarınıń keshiktiriwge bolmaytuǵın wazıypalarınıń biri.

22

II Bap. "Ádebiyat qaǵıydaları" pánin oqıtıw usılları

Ózbekstandaǵı belgili metodist alım, pedagogika ilimleriniń doktorı, prof. Qazaqbay Yóldashev ádebiyat pánlerin oqıtıw boyınsha ilimiy izertlewleriniń birinde "... ádebiyat sabaqlarınıń hámmesine tán ózgeshelik sonda, ol álemdi estetikalıq jaqtan ańlay alatuǵın, kórkem shıǵarmalardaǵı ruwxıy qádiriyatlardı qátesiz ańlay alatuǵın hám olardı múmkinshiligi bolǵanınsha óz tábiyatınan ajıralmas bóleklerine aylandıratuǵın oqıwshılardı tárbiyalawdan ibarat"39,- degen edi. Joqarı sanalı, ruwxıy jaqtan gózzalinsan bolıp jetilisiwde, ádebiyat pánleriniń, olardaǵı estetikalıq zawıqtı seziniwge tárbiyalaytuǵın, kórkem shıǵarmanıń mazmunı astarındaǵı poetikalıq maǵananı túsiniwge úyretetuǵın pán "Ádebiyat qaǵıydaları" sabaqları ekenligi bárimizge málim. Jáne bir tájiriybeli metodist ilimpazlardan biri Q.Xusanbaev ádebiyat sabaqlarınan insan qálbin tárbiyalaw strukturası tuwralı "... oqıwshını sizden tásirleniw, onı seziw hám lázzetleniwge úyretiw, kórkem sóz járdeminde insanda gózzal qásiyetlerdi, unamlı páziyletlerdi tárbiyalaw múmkin. Gózzal minezli, ruwxıyatı bay adamlardan sózleri de, isleri de"ózlerine múnásip ekeni, taza kewil iyesi hámiyshe xoshametlerge hám sıy húrmetlerge ılayıqlıǵın ádebiyat arqalı ańlawǵa boladı. Usını ańlap jetken bala (insan, oqıwshı -A.P.) ózin-óz qadaǵalap barıp, ózin ruwxıy kámillikke qaray talpındıradı. Bul isler tikkeley ádebiy shıǵarmalardı úyreniw, tekstlerdi analizlew jolı menen ámelge asırıladı,40 dep jazǵan edi. Meyli, ol milliy ádebiyatqa yáki jáhán ádebiyatına tiyisli me, hár qanday poetikalıq kúsh joqarı shıǵarmanı tereń úyreniw tekstti ilimiy analizlew ushın mekteplerde, akademiyalıq liceyyáki kolledjlerde ádebiyat tuwralı túsiniklerdi bayıtatuǵın hám rawajlandıratuǵın ádebiyat qaǵıydaların ózlestiriw talap etiledi. Ideyalıq mazmunı tereń, kórkemlik dárejesi joqarı shıǵarmalar jaslardı ruwxıy jaqtan kamalatqa jetistiredi. Óz pikirine, jeke kóz qarasına iye intellektual xarakterdegi insanlardı jetilistiriw ushın akademik liceylerde ótiletuǵın "Ádebiyat qaǵıydaları" pánin oqıtıwdıń jetilisken usılların paydalanıw zamanımızdıń áhmiyetli máseleleriniń biri. Usı máselelerdi biz dissertaciya jumısımızdıń "Ádebiyat qaǵıydaları" panin ótiwde dástúriy oqıtıw usıllarınıń áhmiyeti hám "Ádebiyat qaǵıydaları" páni interaktiv usıllardı oqıtıw máselleri dep atap bólimlerinde úyretiwdi maqset etip belgiledik.

39Yóldashev. K. Pedadodik tafakkur va umumta'lim maktablarida adabiyot o'qitishning ilmiy-metodik asoslari. Ped.fak.dok.diss. Tashkent, 1997, 131-bet.

40 Xusanbaev K. Adabiy ta'lim jarayonida o'quvchilarni mustaqil fikrlashga o'rgatishning ilmiy-metodik asoslari. Ped.fak.dok.diss. Tashkent, 2006, 66-bet.

23

II.1. "Ádebiyat qaǵıydaları" panin ótiwde dástúriy oqıtıw usıllarınıń áhmiyeti.

Házirgi waqıtta akademik liceylerde "Ádebiyat qaǵıydaları" pani sabaqları tiykarınan dástúriy hám interaktiv metodlardan paydalanıp ótiledi.

Akademiyalıq liceyde ámeliyatta bolǵan hám magistrlik dissertaciya jazıw procesinde "Ádebiyat qaǵıydaları" páni sabaǵın ótiw usılları máselesin úyrengen dáwirimizde, licey oqıtıwshıları kóbinese dástúriy oqıtıw metodikalarınan paydalanǵanlıǵınıń gúwası boldıq. Al, interaktiv oqıtıw usıllarınıń bazıbir túrlerinen tek zárúr dep tabılǵan ashıq sabaqlarında ǵana paydalanılatuǵınlıǵı kópshilikke belgili. Olar mınalar: birinshisi passiv metod, ekinshi aktiv metod. Passiv túrinde oqıtıwshı ótiletuǵın tema boyınsha oqıwshıǵa tek túsinik beriledi, oqıwshılar oǵan aktiv qatnaspaydı, olar ótilgen temanı tıńlap túsiniw menen ǵana sheklenedi. Aktiv túrinde ótilip atırgan tema tuwralı oqıwshılarǵa túsinik beredi, oqıwshılar bul tema boyınsha túsinik alǵanların muǵallimge bildiriwge qatnastırıladı, olar óz ańlaǵanları, túsingenleri tuwralı oqıtıwshıǵa bildiriwge aktiv qatnasadı. Sabaq barısında ótilgen temalar boyınsha óz múnásibetlerin bildiriwge háreket etedi. Muǵallim hám oqıwshılar arasında janlı baylanıs shólkemlestiriledi. Oqıtıwdıń possiv hám aktiv túrlerin tómendegi sızılmalar menen kórsetiwimiz múmkin.

Oqıtıwdıń passiv túri:

1- súwret.

Oqıwshı

Oqıwshı

Eskertiw:

Strelkalar sabaq barısında muǵallimniń aktiv bolatuǵınlıǵın kórsetedi.

24

Oqıtıwdıń aktiv túri:

2- súwret.

Eskertiw: Strelkalar sabaq barısında muǵallim menen birge oqıwshılardı da aktivlestirip kórsetedi.

Oqıtıwdıń interaktiv túrinde bolsa oqıtıwshı temanı oqıwshılarǵa túsindiredi, oqıwshılar ótilgen tema boyınsha qanday túsinikke iye bolǵanın muǵallimge aktiv bildirip otıradı, eń tiykarǵısı, oqıwshılar ótilgen tema boyınsha kózqarasların klasta birge otırǵan oqıwshılar menen ortaqlasadı. Muǵallim menen oqıwshı, oqıwshı menen oqıwshı arasında aktiv dóretiwshilik qatnas shólkemlestiriledi. Oqıwshılardıń tema boyınsha túsinikleriniń tereńlesiwine, sap pikirlerdi ańlawına, doretiwshilik izlenislerdi qáliplestiriwge, klasta otırǵan hár bir adamnıń aktivlesiwine keń múmkinshilik jaratıladı. Oqıtıwdıń interaktiv túrin tómendegishe sızılma menen belgilewdi maqul kórdik.

Oqıtıwdıń interaktiv túri:

3- súwret.

25

Eskertiw: Strelkalar sabaq barısında muǵallim menen oqıtıwshılar arasında, oqıwshılar menen oqıwshılar arasında demokratiyalıq múnásibet bolatuǵınlıǵın kórsetedi.

Ukrainalı belgili metodist ilimpaz A.V.Manzura "Mekteplerde ádebiyattı oqıtıw metodikası"41 dep atalǵan oqıw qollanbasında joqarıda sóz etilgen metodlar boyınsha bılayınsha túsinik beredi. Onıń anıqlaması boyınsha:

1.Passiv metod - bunda oqıtıwshı sabaq barısında basqarıp barıwshı hám tiykarǵı háreket etiwshi figura sıpatında kórinedi. Al, oqıtıwshı bolsa passiv tıńlawshı rólin atqaradı hám oqıtıwshınıń direktivasına baǵınıshlı boladı.

2.Aktiv metod - oqıtıwdıń bul túrinde oqıtıwshı hám oqıwshı sabaq barısında biri-biri menen birge islesedi. Oqıwshılar bul oqıtıw túrinde passiv tıńlawshılar emes, al sabaqtıń aktiv qatnasıwshılarına aylanadı. Oqıtıwshı hám oqıwshı tek huqıqlı boladı.

3.Interaktiv metod - oqıtıwdıń bul túrinde oqıwshı tek ǵana oqıtıwshı menen emes, al oqıwshılar menen de keń túrde birge islesedi, aktivligin asıradı. Unteraktiv Metodlardı qollanıw barısında bilim alıwshı oqıwshılar materialdı ózlestiriw procesinde tolıq huqıqlı qatnasıwshılar retinde kórinedi. Oqıtıwshı tek ǵana tayar bilimler berip qoymastan, oqıwshılardı óz betinshe izlenisler alıp barıwǵa talpındıradı.

Qaraqalpaqstanda házirgi kúnde mekteplerde, akademiyalıq liceyler hám kásip-óner kolledjlerinde muǵallimler pánlerdi kóbinese dástúriy usıllarda ótiwdi maqul kóredi. Bul usıllar XX ásirdiń jetpis-seksen jılı dawamında oqıw orınlarınıń bárshe pedagogları tárepinen úzliksiz hám nátiyjeli paydalanılǵan. Biz magistrlik jumısımızdıń usı bóliminde "Ádebiyat qaǵıydaları" pánin akademiyalıq licey oqıwshılarına dástúriy usıldıń birlesken sabaq túrinde ótiw máselelerin kórip shıǵıwdı maqul kórdik.

Prof. Á.Paxratdinov birlesken sabaq túri boyınsha "Bul sabaq túriniń barlıq basqıshlarında qaraqalpaq ádebiyat muǵallimi sabaqtı oqıtıwshılardan soraw

túrleri metod hám usıllardı qollanıw shártlilikleri, metodikasınıń talapları boyınsha durıs, ózgerissiz alıp bara beredi"42 dep bul usıldıń keń múmkinshilikleri bar ekenligine dıqqat awdaradı. Birlesken sabaq túri eger auditoriyada ótiletuǵın temanıń ádebiy materialı oqıtıwshınıń kóp waqıtın

alatuǵın bolsa, sonday-aq, muǵallim óz oqıwshılarınan úy tapsırmasın tolıq orınlap kelgenine kózi jetken jaǵdayda43 ótiledi. Eger usı problemalar esapqa alınbasa licey oqıwshısı ushın keshegi ótilgen hám endi ótiletuǵın temanı

41Манзура В.А. Методика преподавания литературы в школе. Учебник для студентов педвузов. Горловка, 2010.

42Пахратдинова Ә. Қарақалпақ әдебиятын оқытыў методикасы. Нөкис, "Билим", 2004, 163-бет. 43Сонда 164-бет.

26

ózlestiriwi, úlgeriwi qıyınshılıq keltirip shıǵaradı. Joqarıdaǵı eskertip ótkenimizdey, akademiyalıq liceylerde gi sabaqlar mekteptegidey 45 minutta emes, al 80 minutta, yaǵnıy juplap saatlardı ótiledi. Demek, oqıtıwshınıń taza temanı ótiwine de, úyge berilgen tapsırmalardı da sorawına, sabaqtı bekkemlewine de waqıt emin-erkin jetedi.

Berdaq atındaǵı QMU qasındaǵı akademiyalıq liceyde 2018-jıldıń 12fevraldan baslap 7-aprel kúnine shekem pedagogikalıq ámeliyat ámeliyatta boldım. Liceyde qaraqalpaq ádebiyatları pánlerin, solardıń qatarında metodist muǵallimlerdiń másláháti menen "Ádebiyat qaǵıydaları" paninen sabaqlar óttim. Liceydiń qaraqalpaq tili ádebiyatı oqıtıwshıları M.Allambergenov, N.Allamuratov, Z.Allamuratova hám R.Najimovalardıń sabaqlarına qatnasıp, olardıń pedagogikalıq tájiriybelerin úyrendim. Geyde olardıń tajiriybelerine súyengen halda sabaqlar óttim. Olar maǵan "Ádebiyat qaǵıydaları" páni interaktiv metodlardan paydalanıp oqıtıwdan aldın dástúriy usıldıń birlesken túrinde ótiwimdi másláhát etti.

Birlesken sabaq túri ádebiyat boyınsha teoriyalıq túsiniklerdi hár tarepleme keń hám tereń túsinik beriwde qol keldi. Sabaqtıń nátiyjeliligine erisiw ushın, daslep sabaqtı jobalastırıp alamız. Sabaqtıń jobalastırıw, álbette, sabaq ótiletuǵın kúnnen ilgeri kúnleri dúziledi, ondaǵı hár bir minut hám otiliw barısı anıq bólistiriliwi lazım boladı, sol jaǵdayda ótilgen tema hám ótiletuǵın tema arasında sistemalı baylanıslılıq boladı, sabaqtıń bekkemleniwine aqılǵa muwapıqlı júzege keledi.

Birlesken sabaq jobası:

Sabaqtıń teması hám túri.

Sabaq teması: Etika haqqında túsinik. Etikanıń kishi janrları.

Sabaq túri: Birlesken sabaq túri

Sabaqtıń maqseti:

1.Ádebiyat tuwralı bilim beriw

2.Tárbiya beriw

3.Bilim hám oy-órisin rawajlandırıw

Sabaqtı qurallandırıw: "Ádebiyat teoriyası" (Ádebiyat muǵallimi hám studentlerge arnalǵan oqıw quralı). K.Mámbetov. 1995-jıl, 172-205-betler,

"Ádebiyattanıw" (sabaqlıq). S.Axmetov, K.Sultanov. 1987-jıl, 185-208-betler,

"Ádebiyattanıwdan sabaqlar". Q.JárimbYuetov. 2012-jıl, 28-35-betler,

Kórsetpe qurallar: Etika hám onıń kishi janrları boyınsha texnikalı qural (máselen, plakatqa salınǵan súwret, sızılma), "Ádebiyattanıw atamalarınan orıssha-qaraqalpaqsha túsindirme sózligi". S.Axmetov, J.Esenov, Q.Járimbeov. 1994-jıl h.t.b.

27

Sabaqtıń barısı:

1.SHólkemlestiriw: 1-2 minut

2.Taza tema boyınsha túsinik beriw: 25-35-minut

3.Úy tapsırmasın soraw hám sabaqtı bekkemlew: 30-35-minut

4.Oqıwshılardıń bilimin bahalaw: 5-7 minut

5.Úyge tapsırma beriw: 1-2 minut

Hámmesi 80 minut

Bul sabaq túriinde sabaqtıń teması hám sabaq túrinen kelip shıqqan halda

sabaqtıń maqseti anıq belgilenedi, yaǵnıy sabaqtın tiykarǵı maqseti úshew, birinshisi - ádebiyat tuwralı bilim beriw, ekinshisi - tárbiya beriw, úshinshisi bilim hám oy-órisin, sanasın rawajlandırıw.

Birinshisi - bilim beriwshilik, bunda oqıwshıǵa tiykarınan kórkem ádebiyattıń úsh túri (lirika, epika, drama) bolatuǵınlıǵı, solardan epika túri haqqında, epikanıń kishi, ortasha, úlken janrları bolatuǵınlıǵın, kishi janrlarına awızeki ádebiyatta ertek, ańız, anekdot, tımsal, naqıl-maqal, al jazba ádebiyatta gúrriń, novella, sYujetli qosıqlar bolatuǵınlıǵı túsiniklerdi qáliplestiriw.

Ekinshi - tárbiya beriwshilik, bunda oqıwshıǵa epikanıń kishi janrlarınan adamnıń estetikalıq sana-sezimin, oy-órisin rawajlandıratuǵın áhmiyeti tuwralı túsiniklerin qáliplestiriw.

Úshinshi - ózlestirilgen bilim tuwralı túsiniklerin rawajlandırıw ádebiyattan insan ruwxıy dúnyasın tárbiyalawdaǵı atqaratuǵın xızmeti tuwralı kózqarasların tereńlestiriw. Oqıwshılardan ádebiyatqa qızıǵıwshlıǵın arttırıw, oqıwshılardıń ádep-ikramlılıq, gózzallıw, Watandı súyiwshilik, doslıq, tuwısqanlıq, mártlik sezimlerin, olardıń ayrımların rawajlandırıw.

Kórgizbeli qurallar: Joqarıda atap ótilgen "Ádebiyat teoriyası", "Ádebiyattanıw", "Ádebiyattanıwdan sabaqlar", "Ádebiyattanıw atamalarınan orısshı-qaraqalpaqsha túsindirme sózligi" oqıw qollanbaları. Bularǵa qosımsha Hatam Umarovtıń "Adabiyot qoidalari" oqıw qollanbasın (Toshkent, 2002) paydalanıw múmkin.Qaraqalpaq xalıq ertekleri, belgili jazıwshılardıń gúrriń hám novellalar toplamları da unamlı nátiyje beredi.Epikalıq kishi janrları boyınsha plakatqa súwret-sızılmalar salıp alıp keliw oqıwshılardıń sabaq temasına qızıǵıwshılıǵın arttıradı.Plakattaǵı sózler kútá anıq salınıwı kerek.Klastaǵı eń keyingi partada otırǵan oqıwshılardıń da kóre alıwı talap etiledi.Plakattaǵı jazıwlar tómendegishe kórinislerde bolıwı múmkin.

28

1-súwret: Kórkem ádebiyattıń úsh túri bar.

2-Súwret: Epikalıq janrlar.

3-Súwret: Epikalıq kishi janrlarǵa bóliniwi.

29

Eskertiw: bularǵa qosımsha muǵallim ádebiyattanıw terminleri boyınsha anıqlamalardı da hár qıylı kólemdegi plakatlarǵa sulıw hám anıq etip salıp kelip kórgizbeli qural sıpatında paydalanıw múmkin.

Birlesken sabaq túrindegi eń tiykarǵı etap sabaqtıń barısı. Sabaqtıń barısı oqıtıwshı tárepinen puxta islenip shıǵılıwı zárúr. Sabaqtıń barısınıń birinshi basqıshı shólkemlestiriw.

Shólkemlestiriw: sabaq barısınıń bul etabı ápiwayı bolıp kóringen menen oqıtıwshılardıń barlıǵında mashqalalı keshetuǵını sır emes. Birinshiden, sabaq barısın shólkemlestiriw basqıshına tek 1-2 minut waqıt ajıratılıp oqıtıwshı, sol minutlar ónimli paydalanıw talap etiledi. Máselen, oqıwshılardıń sabaqqa qatnasın bolmastan burın taza temaǵa tiyisli plakatlardı ildiriwimiz kerek. Al, auditoriyada bolsa jazıw taxtası birew ǵana. Taza temanı ótip atırǵan payıtta taxtadan ónimli paydalanıw ushın oǵan kórgizbe qural xızmetin atqaratuǵın teoriyalıq túsinik hám anıqlamalar jazılǵan plakatlardı tolıq qıstara almaymız. Sebebi, taxtada orın qalmawı múmkin. Taxta qaptallarında arnawlı ildirgishler geyde bolsa, kóbinshe bolmay qalıw jaǵdayları liceylerde kóp ushırasadı. Jáne bir tarepi, auditoriya diywalına shege qaǵıp, onıń arxitekturalıq kelbetine zıyan tiygizip, onıń sıbawların túsiriw onıń estetikalıq sániniń buzılıwına alıp keledi. Sol 1-2 minuttıń ishinde oqıwshılardıń qatnasın da barlap úlgeriw kerek. Sonlıqtan kópshilik muǵallimler liceydegi bir sabaq penen ekinshi sabaqtıń aralǵındaǵı tánepis waqtınan paydalanǵandı maqul kóredi. Usı kishigirim máselelerdiń ózi sabaq ótiwdiń dástúriy usılları XXI ásir oqıw orınları ushın morallıq jaqtan gópirip baratırǵanın bildiredi. Usıǵan qaramastan elege shekem akademiyalıq liceylerdiń kópshilik oqıtıwshıları kúndelikli sabaq ótiwlerinde dástúriy usıllardan paydalanıp kiyatır. Interaktiv usıl túrlerinen tek ashıq sabaqlarda paydalanatuǵınlıǵı sır emes.

SHólkemlestiriw etabınan soń licey oqıtıwshısı 25-35 minut taza temanı túsindiriwdi baslaydı. Mekteplerde taza temaǵa 15-18 minut beriledi, sebebi olardaǵı waqıt ulıwma 45 minut. Al akademiyalıq liceylerde bolsa sabaq ótiw ushın 80 minut ajıratılǵan, sonlıqtan taza tema ótiwde 25-35 minut kóplik etpeydi.

Taxtaǵa sabaq ótilgen kún, ay, hám sáneleri, bunnan soń taza tema jazıladı. Tema: Epika haqqında túsinik. Epikanıń kishi janrları sabaq túrinde ótilip atırǵanlıqtan oqıwshılardı 2-3 toparǵa bóliw de, bólmewi de múmkin. Bolsa toparlarǵa jarasıqlı, oqıwshılardıń jaqsı niyetlerinen kelip shıǵıp at qoyıladı. Muǵallim tayarlaǵan lekсiya tekstinen, yáki awızeki túsindiriw sheberliginen, ya bolmasa oqıwshılar menen gúrrińlesiw, sáwbetlesiw usıllarınan paydalanıw múmkin. Kórgizbe qurallardı iske qosadı. Ádebiyatshı-teoretiklerdiń qollanbalarınan, olardıń anıqlamalarınan salıstırmalı túrde paydalanadı. Zárúr

30