MD hám PQJ / Qaraqalpaq folklorındaǵı jer-suw atamalarınıń lingvistikalıq analizi

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ

BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI

TOLÍBAEV X.

«QARAQALPAQ FOLKLORÍNDAǴÍ JER-SUW ATAMALARÍNÍŃ

LINGVISTIKALÍQ ANALIZI»

5A120102 – Lingvistika (qaraqalpaq tili) qánigeligi boyınsha Magistr akademiyalıq dárejesin alıw ushın usınılǵan

DISSERTACIYA

Nókis – 2018

1

2

KIRISIW

Magistrlik dissertaciya temasınıń tiykarlanıwı hám onıń

aktuallıǵı. Sońǵı waqıtlarda qaraqalpaq xalqınıń bay mádeniyatınıń úlgisi

esaplanǵan qaraqalpaq awızeki dóretpelerin úyreniw ilminiń túrli

tarawların – folkloristika, til bilimi, tariyx, ádebiyattanıw, etnografiya t.b. qızıǵıwshılıq tuwdırmaqta. Ásirese, qaraqalpaq folklorınıń 100 tomlıǵınıń baspada járiyalanıwı buǵan keń múmkinshilikler jarattı. Ózbekstan Respulikası Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev bul haqqında:

«Qaraqalpaqstanlı ilimpazlar tárepinen 100 tomnan ibarat «Qaraqalpaq

folklorı» baspadan shıǵarılǵanı, hesh gúmansız, úlken miynettiń nátiyjesi.

Endigi wazıypa áne usınday ájayıp ruwxıy baylıq jas áwladımız kewlinen

semantikası, sonday-aq eposlardaǵı onomastikalıq materiallar házirgi qaraqalpaq til biliminde az izertlengeni menen xarakterlenedi.

jumsalǵan jer-suw atamaları ózinde ektralingvistikalıq informaciyalardı – tariyxıy, etnografiyalıq, etnikalıq t.b. alıp júriwshi leksikalıq qatlam.

1 Мирзиѐев Ш. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. -Тошкент: Ўзбекистон, 2017. -Б. 217-218

3

Tariyxıy hám ilimiy derekler qaraqalpaq xalqınıń mádeniyatı hám kórkem óneri, ádebiyatı hám tili folklorlıq dóretpelerde joqarı basqıshqa kóterilgenin tastıyıqlaydı. Qaraqalpaq ádebiyatı hám ádebiy tili rawajlanıwında folklorlıq dóretpelerdiń tili óz aldına bir áhmiyetke iye. Sebebi, prof. D.S.Nasırovtıń jazǵanınday «Qaraqalpaq xalqınıń epikalıq dóretpeleri tek ádebiyattanıw ilimi kóz qarasınan úyrenildi, bılayınsha aytqanda bul esteliklerde saqlanıp qalǵan tillik faktlerdi házirgi til maǵlıwmatlarına salıstırıw til tariyxı ushın kóp bahalılıqlardı beredi hám keyingi waqıtları tilshi-ilimpazlar ushın arnawlı izertlew obyekti bolıwı tiyis»1.

Qaraqalpaq til biliminde lingvofolkloristikalıq izertlewlerdi alıp barıwdıń zárúrligi jóninde prof. Sh.Abdinazimovtıń tómendegi pikirleri

beretuǵın tawsılmas ǵáziyne bolǵan dástanlardı lingvofolkloristikalıq, lingvopoetikalıq, lingvokulturologiyalıq aspektlerde izertlew máselesi qaraqalpaq til biliminiń rawajlanıwı keshigip atırǵan tarawlarınıń biri ekenligin aytıp ótiw orınlı»2.

Qaraqalpaq folklorı tilindegi menshikli atlar sisteması, ayrıqsha

ondaǵı jer-suw atamaların izertlew qaraqalpaq onomastikasınıń áhmiyetli

máseleleriniń biri esaplanadı. Qaraqalpaq folklorı ózine tán

ózgesheliklerge iye bolǵan toponimler komleksine iye bolıp, olardıń

ayırımları qollanıwdan shıǵıp qalǵan, jańa atamalar payda bolǵan,

basqaları hár qıylı ózgerislerge ushıraǵan. Bul toponimler qaraqalpaq

1Насыров Д.С. Становление каракалпакского общенародного каракалпакского языка и его диалектная система. – Нукус-Казань: «Каракалпакстан», 1976. –С. 221

2Абдиназимов Ш. Лингвофольклористика. –Нӛкис, 2015, -Б. 28

4

ilimiy hám logikalıq tastıyıqlawın tabadı hám jer-suw atamasınıń nominativlik wazıypası haqqındaǵı bir tárepli kózqarasqa ózgertiw kiritedi.

Onomastikanıń sońǵı jıllarındaǵı nátiyjeleri hám usılları jer-suw atamaların belgili bir dereklerge, ásirese awızeki xalıq dóretpelerine tiykarlanǵan halda hám arnawlı toparlarǵa ajıratıp izertlewdi talap etpekte. Qaraqalpaq til biliminde Sh.N.Abdinazimov, A.T.Abdievlardıń izertlew hám ilimiy jumıslarında belgili dárejede izertlengen bolsa da, qaraqalpaq folklorındaǵı jer-suw atamaları óz aldına arnawlı izertlenbedi.

Qaraqalpaq awızeki dóretpelerindegi jer-suw atamaların leksika-

til hám mádeniyat sistemasında toponimlerdi lingvokulturologiyalıq

(antropocentristlik) aspektlerde izertlew – qaraqalpaq til ilimi, poetikalıq

onomastikası ushın ilimiy áhmiyetke iye bolıp, xalıqtıń mánawiy hám

milliy miyrasın tereń úyreniwde ózine tán lingvistikalıq derek wazıypasın atqaradı.

tomlarında berilgen qaraqalpaq xalıq dástanları tiykarǵı derek xızmetin

tómendegi wazıypalardı qarastırıwdı maqul kórdik:

–qaraqalpaq folklorındaǵı barlıq jer-suw atamaların – toponimlerdi

toplaw;

–toponimlerdiń leksika-semantikalıq qásiyetlerine qaray ilimiy klassifikaciyalaw;

– toponimlerdiń grammatikalıq qurılısın anıqlaw;

– toponimlerdiń quramına tariyxıy-etimologiyalıq talqı jasaw;

– toponimlerdiń awızeki dóretpelerdegi ózine tán tillik xızmeti – stillik wazıypaların úyreniw.

tómendegilerden ibarat:

–Qaraqalpaq folklorındaǵı jer-suw atamaları toplanıp, dáslepki mártebe lingvistikalıq analiz qılındı;

–Qaraqalpaq xalıq dástanlarında ushırasatuǵın jer-suw atamaları toplandı hám leksika-semantikalıq ózgeshelikleri úyrenildi;

–Qaraqalpaq folklorındaǵı jer-suw atamalarınıń jasalıwı ilimiy tiykarda analizge tartıldı;

–dástanlarımız leksikasındaǵı jer-suw atamalarınıń tariyxıy shıǵısı boyınsha túrlerge bólindi;

–Folklorlıq toponimlerdi lingvokulturologiyalıq úyreniw boyınsha maǵlıwmatlar berildi.

Izertlewdiń tiykarǵı máseleleri hám boljawları.

– Folklor xalıqtıń ásirler dawamında biziń dáwirimizge shekem

jetip kelgen bahalı derek. Folklordıń tilinde tilimizdiń tariyxıy rawajlanıw

6

basqıshlarındaǵı tillik elementleri saqlanǵan. Ádebiy tilimiz tariyxında folklorlıq shıǵarmalardıń tilin úyreniw tiykarǵı máselelerdiń biri;

– Qaraqalpaq folklorındaǵı jer-suw atamaların lingvistikalıq

tárepten izertlew qaraqalpaq onomastikası, lingvofolkloristika, poetikalıq

shıǵısı boyınsha túrlerge ajıratıw, kelip shıǵıwı haqqındaǵı máseleler úyrenilip, bular boyınsha maǵlıwmatlar berildi;

– Xalıq dóretpeleriniń tilinde til birlikleri poetikalıq xızmetke boysındırılǵan halda jumsaladı. Sonıń ishinde, jer-suw atamaları da folklorlıq dóretpelerdiń tilinde belgili bir stilistikalıq xızmetlerdi atqarıw ushın da qollanılǵan.

Izertlew teması boyınsha ádebiyatlar talqısı. Tyurkologiyadaǵı

dáslepki xalıq awızeki dóretpelerindegi menshikli atlardı izertlewge

baylanıslı XIX ásir aqırında N.F. Katanovtıń túrkiy xalıqları folklorında ushırasatuǵın menshikli atlardıń leksikografiyasın islep shıǵıwǵa bolǵan urınıwların kórsetiw múmkin. N.F.Katanovtıń bul izertlewi keyin ala

племен)» birinshi tomında ushırasatuǵın menshikli atlardıń alfavitli kórsetkishi» miynetinde járiyalandı1. Akademik N.F.Katanovtıń bul miyneti túrkiy xalıqlardıń etnomádeniy maydanın úyreniwde elege

1 Катанов Н. Ф. Алфавитный указатель собственных имен, встречающихся в первом томе Образцов народной литературы тюркских племен, собранных В. В. Радловым / представлено Акад. в заседании Ист.-филол. отд. 22 сент. 1887 г.; сост. Н. Ф. Катанов. СПб.: тип. Имп. Акад. наук, 1888. 34 с.

7

shekem óz qunın joytqan joq. Tatar folklorındaǵı menshikli atlar boyınsha

az jumıs islengen. Soǵan qaramastan, A.R.Bektimirovanıń tatar xalıq qosıqlarınıń onomastikonın izertlewge arnalǵan miynetin aytıwǵa boladı1.

A.R.Bektimirovanıń bul miynetinde tatar xalıq qosıqları materialları

tiykarında kórkem teksttiń poetikalıq onomastikası hám poetikalıq tilin analizlewge háreket etilgen. Sonıń menen birge, tatar, rus hám anglishan

xalıqlıq sóylew tilinde ásirler dawamında saqlanıp qalǵan azerbayjan

folklorındaǵı onimler tiykarında xalıqlıq sóylew tiliniń rawajlanıwındaǵı roli anıqlańǵan4. Bul izertlewdiń bahalı tárepi sonda, ilimpaz azerbayjan

til biliminde kórkem tekstler tilindegi menshikli atlar sistemasın úyreniw boyınsha izertlewler alıp barıldı. F.B.Baǵırovanıń «S.Ragimov shıǵarmalarınıń onomastikalıq leksikası» kandidatlıq

1Биктимирова А. Р. Лингвистическая и ономастическая поэтика татарских народных песен: автореф. дисс. … к. филол. н. Казань: Казан. гос. ун-т, 2003. 25 с.

2Дарзаманова Г. З. Фразеологические единицы и паремии с антропонимами в русском, татарском и английском языках: автореф. дисс. … к. филол. н. Казань, 2002. 21 с.

3Ганиева Г. Р. Фразеологические единицы с компонентом именем собственным в английском, русском и татарском языках. Нижнекамск: Нижнекамский химико-технологический институт (филиал) ФГБОУ ВПО «КНИТУ», 2012. 109 с.

4Халыгов Ф. Р. Фольклорная ономастика азербайджанского языка: автореф. дисс......д. филол. н. Баку,

2004. 55 c.

5Бағырова Ф.Б. С.Рәhимовун әсәрләринин ономастик лексикасы: автореф. дисс. … н. филол. е. Бакы,

1995. 20 с.

8

sonday-aq, Á.Mikayılovanıń1, E.Á.Shukurludıń2 miynetlerin atap ótiw múmkin.

kazaxskogo yazıka» izertlewinde qazaq tilindegi menshikla atlardıń mifologiyalıq qásiyetleri úyrenilgen. Jumısta mifonim termini qollanılǵan

bolıp, bul termin dúnya haqqındaǵı bilimlerdi, onıń specifikalıq

qásiyetleri hám onı mifologiyalıq qabıllawdı modellestiriwshi kognitiv kategoriya sıpatında qaralǵan3. Sonday-aq, D.M.Kerimbaevanıń «Qazaq

folklorındaǵı menshikli atlardıń quramı hám etnolingvistikalıq

xarakteristikası» miynetinde hár qıylı janrlardaǵı folklorılq onimlerdiń ideoetnikalıq semantikasına sıpatlama berilgen. Avtor bul jumısında qazaq folklorındaǵı óz qurılısı hám semantikasında menshikli atlar xalıq dásturleriniń, mádeniyatınıń, tiliniń, diniy túsinikleriniń saqlanıp qalǵan arxaikalıq belgiler sıpatında úyrenilgen4.

Tájik til biliminde M.S.Shodievtıń «Sadriddin Ayniy shıǵarmaları toponimleriniń lingvistikalıq analizi»5 kandidatlıq jumısı islendi.

Ózbek til biliminde Q.M.Olloyorovtıń «Xorazm dostonlari

1Mikayılova Ә. Onomastik vahidlәrin üslubi imkanlari (ХIХ әsrin ikinci yarısında yaranmış nәsr әsәrlәrinin matеrialları әsasında linqvistik tәdqiqat). - Bakı: Mеmar Nәşriyyat–Poliqrafiya, 2008. 302 s.

2Şükürlü Е.Ә. Qәdim türk yazılı abidәlәrinin dilindә onomastik vahidlәr. - Bakı: Mütәrcim, 2011. 124 s.

3Керимбаева С. Е. Ономастическая экспликация мифологической модели мира в казахском языке: автореф. дисс. … к. филол. н. Алматы, 2004. 28 с.

4Керимбаев Д. М. Состав и этнолингвистическая характеристика собственных имѐн казахского фольклора: автореф. дисс. … к. филол. н. Алматы, 2004. 28 с.

5Шодиев М.С. Лингвистический анализ топонимов произведений Садриддина Айни: автореф. дисс. … к. филол. н. Душанбе, 1994. 22 с.

6Оллоѐров Қ.М. Хоразм достонлари ономастикаси (ўзбек, қорақалпоқ, туркман тили материаллари асосида). Филол. ф. н…. дисс. Урганч, 2011. 147 б.

9

Sonday-aq, Buryat mámleketlik universitetinde L.C.Sanjeevanıń «Geser» eposınıń onomastikası»2, G.O.Xaltuevanıń «Mongollardıń sırlı dástanı» hám «Kodziki»diń toponimikalıq leksikonı: ulıwma hám jeke»3 izertlewleri alıp barıldı.

yaki belgili bir kórkem sóz sheberiniń tilin arnawlı izertlewge arnalǵan

tarawı sıpatında rawajlanıw jolına tústi. Bul dissertaciyada «Qırıq qız» dástanı tiliniń leksikalıq quramı úyrenilip, sonıń ishinde onomastikalıq

birlikler de izertlengen. Sonday-aq, Sh.Abdinazimovtıń doktorlıq

dissertaciyasında qaraqalpaq ádebiyatı klassigi Berdaqtıń shıǵarmalarında

1Курбонов Т., Худойбердиева М. Бадиий асарлардаги топонимларнинг лингвистик ва изоҳи масаласи (Пиримқул Қодировнинг «Юлдузли тунлар», «Ҳумоюн ва Акбар» романлари материаллари асосида). - Самарқанд: СамДУ, 2009. 80 б.

2Санжеева Л.Ц. Ономастика эпоса «Гэсэр»: автореф. дисс. … к. филол. н. Улан-Удэ, 2000. 16 с.

3Халтуева Г.О. Топонимический лексикон «Сокровенного сказания монголов» и «Кодзики»: общее и частное: автореф. дисс. … к. филол. н. Улан-Удэ, 2009. 26 с.

4Абдиназимов Ш.Н. «Қырық қыз» дәстанының лексикасы. Филол. и. к…. дисс. -Нӛкис, 1992

5Абдиназимов Ш.Н. Бердақ шығармаларының тили. Филол. и. д. … дисс. -Нӛкис, 2001

6Абдиев А.Т. «Алпамыс» дәстаны тилиниң лексика-семантикалық ҳәм стилистикалық ӛзгешеликлери (Ӛгиз жыраў варианты тийкарында)». Филол. и. к…. дисс. -Нӛкис, 2011. 125 б.

10