MD hám PQJ / M.Nızanov prozasında qaharman obrazın jasaw ózgesheligi

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTIRLIGI

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK

UNIVERSITETI

Qalilaev N.

M.Nızanov prozasında qaharman obrazın jasaw

ózgesheligi

Magistratura bólimi 5A120101–Ádebiyattanıw qánigeligi (Qaraqalpaq

ádebiyatı)

Magistr akademik dárejesin alıw ushın jazılǵan dissertaciya

MAK da jaqlawǵa ruqsat berildi Magistratura bólimi baslıǵı

Nókis-2015

1

9-32

I.1. Gúrrińniń janrlıq tábiyatı hám qaharman obrazın izertlewdiń ilimiyteoriyalıq

2

KIRISIW

Jumıstıń aktuallıǵı: Elimizde ǵárezsizliktiń ornawı menen ádebiyatımız jańa ideyalıq-tematikalıq hám janrlıq-stillik baǵdarlarda rawajlana basladı, kórkemlik sapası arttı. Kóp ásirlik rawajlanıw dástúrine iye poeziya menen bir qatarda, milliy proza bul dáwirde óziniń rawajlanıwınıń jańa basqıshına ótti.

Ásirese bul nárse turmıs shınlıǵın keń epikalıq maschtapta súwretleytuǵın roman janrına tiyisli. Ǵárezsizlik dáwirindegi roman janrınıń rawajlanıwında burınnan qálem terbetip kiyatırǵan T.Qayıpbergenov, Sh.Seyitov, A.Paxratdinov, A.Sadiqov, K.Mámbetov h.t.basqalar menen birlikte Q.Mátmuratov, M.Nızanov, H.Ayımbetov, K.Allambergenov, A.Ábdiev qusaǵan jazıwshılardıń dóretiwshiligi

úlken áhmiyetke iye. Bulardıń qatarında belgili jazıwshı, dramaturg hám kinoscenarist M.Nızanovtıń ǵárezsizlik dáwirindegi gúrriń, povest hám roman janrın rawajlandırıwdaǵı ornı elewli boldı. Onıń satira hám yumorlıq gúrrińler toplamları, povestleri oqıwshılardıń úlken qızıǵıwshılıǵın oyattı. Nátiyjede onıń shıǵarmaları qaraqalpaq, ózbek hám orıs tillerinde basılıp shıqtı. Usı kóz qarastan onıń ǵárezsizlik dáwirinde jazılǵan «Jat jurttaǵı jeti kún», «Aqıret uyqısı» hám

«Aqshagúl» povestleriniń ózbek tilinde basılıp shıǵıwı milliy prozamızdıń pútkil

Ózbekstan kóleminde belgili bolıwına tiykar saldı. Sonday-aq jazıwshı kinodramaturgiya tarawında da jemisli miynet etpekte. Onıń qálemine tiyisli

«Tanka», «Urı», «Kurort» kinofilmleriniń pútkil Ózbekstan kino ıqlasbentlerinde

úlken qızıǵıwshılıq oyattı. Jazıwshınıń «Eki dúnyanıń áweresi» atlı komediyası

«Noyob nusqa» degen at penen Ózbek milliy akademiyalıq teatrı saxnasında tabıslı túrde qoyılıwı ǵárezsizlik dáwirindegi qaraqalpaq milliy dramaturgiyası tariyxında elewli iz qaldırdı. Jazıwshı jańa ásirdiń basına kelip XX ásirdiń birinshi yarımındaǵı qıyan kesti waqıyalardı súwretlewge arnalǵan

«Dushpan»1 atamasındaǵı romanın baspadan shıǵardı. Jazıwshı jańa

1 Нызанов М. Душпан. Роман. Нөкис: «Қарақалпақстан», 2010.

3

ásirdiń birinshi on jıllıǵında óziniń tańlamalı shıǵarmalarınıń IV tomlıǵın baspadan shıǵarıwdı baslap jiberdi. Onıń tańlamalı shıǵarmalarınıń I-II tomına gúrrińleri

kiredi. Bul gúrrińlerde avtor jámiyetlik, siyasıy-ekonomikalıq hám ruwxıy turmısımızdaǵı júz berip atırǵan kóplegen unamsız illetlerdi áshkaralawǵa

umtıladı. Basqasha aytqanda atı atalǵan eki tomdaǵı shıǵarmalarinıń derlik barlıǵı yumor satiralıq baǵdarda jazılǵan. Biraq ta, jazıwshınıń bul shıǵarmaları tuwralı arnawlı izertlew jumısları joq. Bul nárse biziń magistrlik dissertaciya jumısımızdıń aktuallıǵın belgilep beredi.

Ǵárezsizlik dáwirindegi hár bir ádebiy tulǵanıń hám onıń shıǵarmalarınıń

xalqımızdıń ruwxıy turmısındaǵı tutqan ornın anıqlaw biziń aldımızda turǵan orınlanıwı tiyis áhmiyetli máselelerge kiredi. Óytkeni Prezidentimiz I.A.Karimovtıń aytqanınday: «Insandı, onıń ruwxıy dúnyasın ashatuǵın… bir

qúdiretli qural bar, ol da bolsa sózdiń qúdireti, kórkem ádebiyat bolıp tabıladı.

Ádebiyattıń insandı tanıwshılıq dep, shayır hám jazıwshılardıń bolsa, insan

ruwxınıń injenerleri dep táriypleniwi biykarǵa emes, álbette. …Eger biz

Ózbekstanımızdı dúnyaǵa tanıtpaqshı, onıń áyyemgi tariyxı hám jarqın keleshegin

ulıǵlaw, onı áwladlar yadında máńgilik saqlamaqshı bolsaq, eń dáslep ullı

jazıwshılardı, ullı shayırlardı, ullı dóretiwshilerdi tárbiyalawımız kerek. Nege degende, ullı jazıwshı Sholpannıń aytqanınday, ádebiyat jasasa – millet jasaydı»1.

Izertlew obekti hám predmeti: Magistrlıq dissertaciya jumısımızdıń izertlew obekti M.Nızanov prozasında qaharman obrazınıń jasalıw ózgesheligin, obrazlar dúnyasınıń ózine tánligin anıqlaw bolıp tabıladı. Usı maqsette biz izertlew predmeti sıpatında M.Nızanovtıń

«Tańlamalı shıǵarmaları»nıń I-II-tomına kirgen ayırım gúrrińlerin,

«Aqshagúl», «Eki qanxor», «Aqıret uyqısı» povestlerin hám «Dushpan» romanın tańlap aldıq. Zárúr jerinde M.Nızanovtıń gúrriń, povest hám

1 Karimov I. A. Joqarı mánawiyat – jeńilmes kúsh. Tashkent, «Manaviyat», 2008, 136, 139-140-bb.

4

romanları basqa da jazıwshılardıń usı janrdaǵı shıǵarmaları menen salıstırma-

tipologiyalıq usılda salıstırıp úyrenildi.

Izertlewdiń tiykarǵı máseleleri hám gipotezaları. Biz izertlew jumısınıń tiykarǵı máseleleri sıpatında jazıwshı, dramaturg, kinocenarist M.Nızanov prozasında qaharman obrazınıń jasalıw ózgesheligin ashıwdı tańlap alǵan edik. Nátiyjede biz jazıwshınıń milliy qaraqalpaq prozamızdı gúrriń, povest hám roman janrı salaların rawajlandırıwǵa úlken úles qosqanlıǵın dálillewdi maqsetke muwapıq dep taptıq. Keleshekte de, biziń oyımızsha, jazıwshı turmıs shınlıǵın kórkem haqıyqatlıqqa aylandırıwda ulıwmainsaniylıq, gumanistlik principler boyınsha súwretlewin dawam etedi.

Jumıstıń maqset hám wazıypaları: M.Nızanov qaraqalpaq prozasında

ózine tán ornı bar jazıwshı bolıp tabıladı. Jazıwshı gúrrińlerindegi, povestlerindegi, romanındaǵı qaharman obrazı jasaw ózgesheliklerin, obrazlar dúnyasınıń ózine tánligin talqılay otırıp, onıń indvidual stilin, milliy prozamızǵa qosqan úlesin belgilew jumısımızdıń tiykarǵı maqseti bolıp esaplanadı. Usı maqsette tómendegidey wazıypalardı sheshiwdi maqsetke muwapıq dep oylaymız: - gúrrińniń janrlıq tábiyatı haqqinda ilimiy-teoriyalıq pikirlerge analiz jasaw;

-Ǵárezsizlik dáwirindegi qaraqalpaq prozasında qaharman obrazın jasawdıń ózgesheliklerin anıqlaw;

-M.Nızanov gúrrińlerinde qaharman obrazın jasawdaǵı ózine tánligi; -M.Nızanovtıń povestlerinde qaharman obrazın jasawdıń ózgesheligin

anıqlaw;

-«Eki qanxor» povestinde turmıs shınlıǵın kórkem haqıyqatlıqqa aylandırıwda avtordıń sheberligin belgilew;

-«Aqshagúl» povestinde qaharman obrazın jasawdıń ózine tánligi; -«Aqıret uyqısı» povestinde kórkem sheberlik máselesine toqtaw;

5

-M.Nızanov romanlarınıń ǵárezsizlik dáwiri qaraqalpaq prozasında tutqan ornın belgilew;

-M.Nızanovtıń «Dushpan» romanında qaharman obrazın jasawda syujettiń tutqan ornın belgilew;

-M.Nızanovtıń «Dushpan» romanında konfliktlerdiń qaharman obrazın jasawdaǵı xızmetin anıqlaw;

Jumıstıń teoriyalıq hám metodologiyalıq negizi: Biz izertlew barısında Prezident I.A.Karimovtıń ádebiyat hám kórkem ónerdi rawajlandırıw haqqındaǵı kórsetpelerin basshılıqqa aldıq. Soǵan qosımsha biziń jumısımızdıń teoriyalıq hám metodologiyalıq tiykarı retinde «Adabiy turlar va janrlar» (Toshkent, 1991), «Hozirgi ózbek adabiyotining milliy óziga hosligi» (Toshkent, 1984), T.Boboevtıń «Adabiyotshunoslikka kirish» (Toshkent, 2009), e.Qudayberdievtıń «Adabiyotshunoslikka kirish» (Toshkent, 2003), N.Hotamov hám B.Sarimsoqovtıń «Adabiyotshunoslik terminlarining ruscha-ózbekcha izohli luǵoti» (Toshkent, 1979), S.Axmetov, Q.Sultanovtıń

«Ádebiyattanıw» (Nókis, 1987), S.Axmetov, J.Esenov, Q.Járimbetovtıń «Ádebiyattanıw atamalarınıń orıssha-qaraqalpaqsha túsindirme sózligi» (Nókis, 1994), S.Bahadırovaniń «Házirgi qaraqalpaq gúrrińleri» atamasındaǵı kandidatlıq dissertaciyası (1970), sonday-aq, usı avtordıń

«Gúrriń hám jaslar tvorshestvosı» («Ámiwdárya», 1970, №3), jas ilimpaz

Z.Qıtaybekovanıń «Ǵárezsizlik dáwirindegi qaraqalpaq gúrrińi» atamasındaǵı miynetinen, h.t.b miynetlerdegi ilimiy-teoriyalıq pikirlerden paydalanıldı. Bir qansha teoriyalıq miynetlerden metodologiyalıq tiykar sıpatında paydalanıldı. Sonday-aq jumısımızdı jazıw barısında qaraqalpaq ádebiyatshı alımları M.Nurmuxammedov, Q.Sultanov, S.Bahadirova, K.Mambetov, Q.Orazımbetov, I.Ótewliev hám taǵı basqa ádebiyatshı alımlardıń miynetindegi ilimiy-teoriyalıq juwmaqlardı basshılıqqa aldıq.

Jumıstıń izertleniw dárejesi: M.Nızanov milliy prozamızǵa óziniń yumor-satiralıq gúrrińleri, povestleri menen ótken ásirdiń 80-jılları kirip keldi. Avtordıń jaqın jıllar ishinde oqıwshılırına usınǵan

6

«Tańlamalı shıǵarmaları»nıń II tomlıǵı (2008, 2009), «Eki qanxor», «Aqshagúl» hám «Aqıret uyqısı» povestleri házirgi dáwirdiń aktual problemaların kótergenligi hám onı sheber ashıp bere alǵanlıǵı menen kitap qumarlardıń júreginiń tórinen orın aldı. Sonlıqtan da, jazıwshınıń prozalıq shıǵarmalari haqqında K.Mambetov1, K.Quramboev2, J.Esenov3, Q.Orazımbetov4, P.Nurjanov5, J.Saǵiydullaeva6 hám taǵı basqa ilimpazlar óz pikirlerin bildirdi. Onıń gúrriń hám povestleri ádebiy jámiyetshilik tárepinen joqarı bahalandı. Biraq ta, jazıwshınıń 2008-2009-jılları

«Qaraqalpaqstan» baspasınan jarıq kórgen «Tańlamalı shıǵarmaları»nıń I-II tomlıǵı tuwralı ádebiy-sın pikirler ele bildirilgen joq. Al, «Aqshagúl»,

«Aqıret uyqısı» povestleri tuwralı tek ǵana prof.Q.Orazımbetov hám J.Sagidullaevalardıń pikirlerinen basqa usı waqıtqa shekem pikirler bildirilgen joq. Sonlıqtan da biz ózimizdiń magistrlik dissetaciyamızda joqarıda atı atalǵan ilimpazlardıń miynetlerindegi ilimiy-teoriyalıq juwmaqlarǵa súyengen halda jazıwshı prozasında qaharman obrazınıń jasalıw ózgesheligin arnawlı túrde izertlewdi maqul kórdik.

Jumıstıń ilimiy jańalıǵı. M.Nızanov milliy prozamızǵa óziniń gúrriń, povest hám romanları menen ideyalıq-tematikalıq hám janrlıq kózqarastan bir qansha jańalıqlar endirgen jazıwshı. Usıǵan qaramastan, jazıwshı dóretiwshiliginde qaharman obrazınıń jasalıw ózgesheligi qısqasha maqalalardı esapqa almaǵanda derlik izertlenbedi. Biziń bul jumısımız M.Nızanovtıń prozasında qaharman obrazınıń jasalıw ózgesheligin, onıń shıǵarmalarınıń obrazlar dúnyasınıń ayrıqshalıǵın magistrlik dissertaciya talaplarına muwapıq keń túrde

1Мамбетов К. Ғəрезсизлик дəўириндеги қарақалпақ əдебияты ҳəм оның гейпара мəселелери //«Еркин Қарақалпақстан», 2001, 16-январь.

2Қурамбоев К. Қорақалпоқ сатирасининг дарғалари-Адабий жараѐн. Ижод маъсуляти. Адабий алоқалар.

Тошкент, 2009. 355-373-бб.

3Есенов Ж. Танылған тулғалар (жазыўшы портретине штрихлар). Нөкис: «Қарақалпақстан», 2006, 84-92-бб. Усы автор. Таланттың гейпара сырлары //«Қаракалпақстан жаслары», 2011, 2-июнь.

4Оразымбетов Қ. Тынышсыз руўх толғаныслары. Алғы сөз-М.Нызанов. Ақырет уйқысы. Повесть. Нөкис: «Қарақалпақстан», 2008. Усы автор. Кеўил дүньямызға ҳүжим (жазыўшы дөретиўшилигине штрихлар)- Ҳəзирги филология илиминиң актуал мəселелери. Нөкис: 2011, 122-126-бб. Усы автор. Инсанный руўхый кеширмелери жазыўшы дөретиўшилигине штрихлар//«Еркин Қарақалпақстан», 2011, 14-май.

5Нуржанов П. Ғəрезсизлик дəўириндеги қарақалпақ прозасы. Nókis: «Билим», 2003.

6Сағыйдуллаева Ж. «Ақырет уйқысы»ндағы кеўил толғаныслары// «Еркин Қарақалпақстан», 2009, 21-май.

7

úyreniwge baǵıshlanǵan dáslepki arnawlı jumıs bolıp esaplanadı. Bular jumısımızdıń ilimiy jańalıǵın belgilep beredi.

Izertlewdiń teoriyalıq hám ámeliy áhmiyeti. Magistrlik dissertaciya jumısımızdıń juwmaqlarınan hám ilimiy izertlew barısında alınǵan analiz nátiyjelerinen ádebiyatqa qızıǵıwshılar, ádebiyat ilimi menen shuǵıllanıwshılar, oqıwshılar, izleniwshiler paydalanıwǵa boladı. Sondayaq, XX ásir qaraqalpaq

ádebiyatı boyınsha lekciya tekstlerin qayta islewde, sabaq ótiw barısında paydalanıwǵa boladı.

Jumıstıń qurılısı: Biziń jumısımız «Kirisiw», eki bap, «Juwmaq» hám paydalanılǵan ádebiyatlar diziminen ibarat. I bap «M.Nızanov gúrrińlerinde qaharman obrazın jasaw ózgesheligi» dep atalıp, ol óz náwbetinde eki: «Gúrrińniń janrlıq tábiyatı hám qaharman obrazın izertlewdiń ilimiy-teoriyalıq máseleleri» hám «M.Nızanov dóretiwshiliginde gúrriń janrınıń tutqan ornı» bólimlerinen turadı. II bap «M.Nızanovtıń povestlerinde qaharman obrazın jasaw sheberligi» dep atalıp, ol da óz náwbetinde tórt bólimnen turadı: 1-bólim «Povest janrında qaharman obrazın jasawdıń ózgesheligi», 2-bólim «M.Nızanovtıń «Eki qanxor» povestinde turmıs shınlıǵı hám kórkem haqıyqatlıq»; 3-bólim «M.Nızanovtıń «Aqshagúl» povestinde qaharman obrazın jasaw ózgesheligi» dep atalsa; 4- bólim

«M.Nızanovtıń «Aqıret uyqısı» povestinde kórkem sheberlik» dep ataladı. Jumısımızdıń III babı «M.Nızanov romanlarında syujet, konflikt hám qaharman obrazı» depatalıp,ol óz náwbetinde: «Roman janrında qaharman obrazın jasawdiń

ógesheligi», «M.Nızanov romanlarında qaharman obrazın jasawda syujettiń tutqan ornı» hám «M.Nızanov romanlarında konfliktlerdiń qaharman obrazın jasawdaǵı xızmeti» dep atalǵan úsh bólimnen turadı. «Juwmaq»ta biz ilimiy jumıs barısında kelgen ilimiy teoriyalıq pikirlerimiz ıqshamlastırılıp berildi. Paydalanılǵan

ádebiyatlar jumıstıń aqırında házirgi bibliografiya iliminiń qádelerine muwapıq jaylastırıldı.

8

I bap. M.Nızanov gúrrińlerinde qaharman obrazın jasaw

ózgesheligi

I.1. Gúrrińniń janrlıq tábiyatı hám qaharman obrazın izertlewdiń ilimiyteoriyalıq máseleleri

Gúrriń adam xarakterin keń ashıp beretuǵın, turmıs shınlıǵın hár tárepleme

súwretleytuǵın ádebiyattıń belgili bir túri. Gúrriń epikalıq túrge kiretuǵın kishi

kólemli janr bolıp, ol bir-eki epizodtı súwretleytuǵın waqıyalı prozalıq shıǵarma,

parıqlanbasa da, biraq súwretlew kólemi, syujet hám kompoziciysınıń ápiwayılıǵı, bayanlanıwı tiykarınan bir shaxs tárepinen alıp barılıwı jaǵınan ajıralıp turadı1. Gúrrińler geypara jaǵdaylarda proza tilinen tısqarı qosıq penen de jazıla beriwi múmkin.

Epikalıq janrdıń basqa túrleri menen salıstırǵanda gúrrińniń ózine tán belgileri bar hám olar tómendegilerden ibarat: gúrrińge qatnasıwshı qaharman az, waqıya bir yamasa bir neshe adamnıń aylanasında jıynaqlanıp beriledi, qalǵanları ekinshi dárejeli qaharman sıpaında boladı. Waqıyanıń epizodı sheklengen boladı. Gúrrińde

súwretlew baslı orındı iyeleydi hám adam xarakteri, kóbinshe, dialog penen ashıladı. Xarakter gúrrińde sheshiwshi orınǵa iye.

Rus ádebiaytında A.P.Chexov, Gorkiy, Sholoxovtıń, ózbek ádebiyatında A.Qodriy, A.Qahhor, Ǵ.Ǵulom, o.Yoqubov, S.Axmad, S.Zununova, ó.Ómorbekov

sıyaqlı jazıwshılar tárepinen gúrrińniń jaqsı úlgileri jazıldı. Al, qaraqalpaq

ádebiyatına gúrriń janrı XX ásirdiń 30jılları payda boldı. Bul dáwirde jazılǵan gúrrińlerge N.Dáwqaraevtıń

«Internatta» hám «Partizanlar» atlı dóretpelerin kirgiziwimizge boladı.

1 Ахметов С, Есенов Ж, Жəримбетов Қ. Əдебияттаныў атамаларының орысша-қарақалпақша қысқаша түсиндирме сөзлиги. Нөкис: «Билим», 1994, 162-б.

9

Sonınan J.Aymurzaev, I.Yusupov, Q.Sultanov, Ó.Xojaniyazov, G.Esemuratova, S.Saliev taǵı basqalardiń shıǵarmaları menen bayıdı. Al, qosıq penen jazılǵan gúrrińlerge X.Dáwletnazarovtıń «Xosh qal, jaslıǵım» atlı kitabına kirgizilgen dóretpelerin kirgiziw múmkin. Olarda bayanlaw prozalıq sıpatqa iye bolǵanı menen lirikalıq súwretlewler, qaharmannıń ishki ruwxıy halatların beriw basım orınlardı iyeleydi. Sońǵı dáwirlerde O.Ábdiraxmanov, K.Smamutov, M.Tawmuratov, M.Nızanov, S.Jumaǵulovlardıń gúrriń jazıwdaǵÍ izleniwshilikler gúrriń janrınıń bunnan bılay da rawajlanıwına óz úleslerin qosıp kiyatır.

«Obraz-kórkem ádebiyat penen kórkem óner shıǵarmalarında turmıs haqıyqatlıǵın belgili bir usıllarda sáwlelendirgen jámiyetlik qubılıslar, tábiyiy kórinisler hám adamlardıń minez qulqı, ádep-ikramlılıǵı (xarakteri). Ádebiy dóretpelerde kóbirek obraz atamasında jazıwshı tárepinen súwretlengen insan minez-qulqı, onıń dúnyaǵa kózqarası, oy-pikiri hám sezimler álemi túsiniledi»1. Jazıwshı kórkem obraz arqalı dúnyanı ańlaydı, ózi ańlaǵan túsinikti hám óziniń ańlap atırǵan nársege emocionallıq múnásibetin sáwlelendiredi. Usı kózqarastan obraz ádebiyat hám iskusstvonıń pikirlew forması, usılı esaplanadı. Ádebiyatta jazıwshılar obraz arqalı tek ǵana jámiyetlik rawajlanıwdıń ulıwmalıq, ortaq bolǵan basil’ belgilerin sáwlelendirip qoymastan, al shıǵarmaǵa qatnasıwshı qaharmanlardıń jeke minez-qulıq belgilerin de ashıp beredi hám sol sebepli ol

ádebiyattaǵı «qaharman» túsinigi menen tıǵız baylanıslı. Al, bul nárse bolsa óz gezeginde jazıwshınıń qaharmanlardıń ishki ruwhıy álemin ashıp beriwdegi sheberligin keltirip shıǵaradı. Óytkeni, M.Gorkiy ayıtqanınday «birew-saqıy, birew-sıqmar, birew-mıljıń, birew az sóyleydi, birew-mehriban, birew-tas bawır».

Mine, bulardı óz ornında dóretpeniń negizgi baǵdarına baylanıslı ashıp kórsete biliw jazıwshı ushın ańsat emes. Demek, obraz terminin konkret insanǵa qollanıliwına qarap, obraz

1 Ахметов С, Есенов Ж, Жəримбетов Қ. Əдебияттаныў атамаларының орысша-қарақалпақша қысқаша түсиндирме сөзлиги. Нөкис: «Билим», 1994, 148-б.

10