MD hám PQJ / Sadıq shayırdıń satiralıq sheberligi

Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı

Saimbetov Sh.

Tema: SADÍQ SHAYÍRDÍŃ SATIRALÍQ SHEBERLIGI

Qánigelik: 5A141302 «Qaraqalpaq ádebiyatı»

Qaraqalpaq ádebiyatı qánigeligi boyınsha magistr akademiyalıq dárejesin alıw ushın jazılǵan

Dissertaсiya

Jumıs qarap shıǵıldı hám

qorǵawǵa jiberildi

Kafedra baslıǵı:

f.i.k. B.Davletov

Nókis-2010-jıl

Jumıstıń ulıwma sıpatlaması

Jumıstıń aktuallıǵı. Ádebiyattanıw iliminde turmısımızdaǵı hár qıylı jaǵdaylardı, jaǵımsız, ersi qılıqlardı áshkaralawshı janrdıń biri – satira bolıp tabıladı. Onda adamlardıń unamsız háreketleri ústinen kúliw arqalı olardıń obraz hám xarakter ashıladı. Usı obraz hám xarakter arqalı jazıwshı satirada súwretlengen qaharmanlardıń unamsız qılıqlarınıń kúndelikli jasaw sharayatında turpayı ekenligin oqıwshılarǵa uqtırıw maqsetinde sol qaharmanlardıń turpayı háreketlerin áshkaralaw arqalı ústinen kúledi hám keleshekte adamlarda bunday ersi háreketlerdi boldırmawdı niyet etedi. Usınday háreket shayır S.Nurımbetovtıń satiralıq qosıqlarında keń orın aladı. Sadıq shayır óziniń satiralıq qosıqlarına jaǵımsız, qolaysız háreketlerdiń júz beriwine jol qoyıp atırǵan adamlardı ótkir kúlkige alıp, olardı áshkaralaw problemasın qoyadı.

Jumıstıń aktuallıǵı, turmısımızdaǵı usınday jaǵımsız is-háreketlerdiń shayır tárepinen jan-jaqlama ashılıp kórsetiliwinen ibarat. Sonday aq, onıń satiralarında tálim-tárbiya ótkir ideyalıq mazmunǵa iye bolıp, qaraqalpaq ádebiyatında bunday satiralıq shıǵarmalardı tereńnen izertlew – jumıstıń aktuallıǵın quraydı.

Jumıstıń maqseti hám wazıypaları. Jumıstıń tiykarǵı maqseti Sadıq shayırdıń satiralıq shıǵarmalarınıń ideyalıq, kórkemlik táreplerin hár tárepleme ashıw bolıp tabıladı. Ol ushın tómendegi wazıypalardı sheshiw alǵa qoyıldı:

-Sadıq shayırdıń satiralıq sheberligi;

-Sadıq shayırdıń satiralıq shıǵarmalarında obraz hám xarakter;

-Sadıq shayırdıń satiralıq shıǵarmalarında kórkem súwretlew quralları; -metafora;

-Teńew;

-Metonimiya hám sinekdoxa;

-Sadıq shayırdıń satiralarınıń klassik shayırlardıń satiraları menen baylanısı;

Jumıstıń metodologiyası hám usılları. Jumıstı jazıwda Prezidentimiz I.A.Karimovtıń tariyx, til hám ádebiyat, olardıń xalıqtıń ruwxıy-aǵartıwshılıq turmısı menen baylanısı haqqındaǵı pikirleri bilim tarawındaǵı qarar hám kórsetpeleri metodologiyalıq tiykar wazıypasın ótedi.

Sonday aq, jumısta belgili ádebiyatshı ilimpazlardıń S.Axmetov, Á.Paxratdinov, Yu.Paxratdinov, Q.Járimbetov, K.Mámbetov, Q.Orazımbetov, A.Pirnazarov, T.Mámbetniyazov, D.Qurbonov, I.Sultan, T.Boboev B.Tomashevskiy, L.I.Timofeev, G.N.Pospelov h.t.b. miynetleri basshılıqqa alındı. Jumıstaǵı keltirilgen mısallar S.Nurımbetov, Berdaq, Ótesh hám Abbaz shayırlardıń shıǵarmalarınan alındı.

Jumıstıń ilimiy jańalıǵı. Jumıstıń ilimiy jańalıǵı sonda, Sadıq shayırdıń lirikasındaǵı satiralıq qosıqlar magistrlik dissertaсiya jumısı retinde birinshi mártebe orınlanıp otır.

Jumıstıń ilimiy hám ámeliy áhmiyeti. Bul magistrlik jumısta Sadıq shayırdıń satiralıq qosıqları hár tárepleme analiz etildi. Jumıs tiykarında alınǵan teoriyalıq maǵlıwmatlardan mektep muǵallimleri, izleniwshi ilimpazlar hám filologiya fakultetleriniń studentleri ushın fakultativ sabaq ótiwde paydalanıw múmkin.

Jumıstıń qurılısı. Jumıs ulıwma sıpatlama, kirisiw, úsh bap, juwmaqlaw hám paydalanılǵan ádebiyatlar diziminen ibarat.

Kirisiw

S.Nurımbetov házirigi qaraqalpaq ádebiyatında birneshe turmıs shınlıǵın real súwretleytuǵın qosıq hám poemalaları, tımsallıq shıǵarmaları menen oqıwshılar jámáátine keńnen tanıs bolǵan xalıq shayırlarınıń biri.

S.Nurımbetov 1900-jılı Kegeyli rayonında tuwılǵan. Ol eski mektepte sawatın ashadı. Onıń ádebiyatqa, kórkem shıǵarmalarǵa qumarlıǵı jasınan aq kúsheyip, 14-15 jaslarınan baslap qosıqlar dóretiwge háreketlenedi. Sadıq shayır qız-jigitlerdiń otırıspalarında qıssalar oqıydı. Ásirese, onıń shayırshılıq talantınıń ósiwine atalas aǵası belgili qaraqalpaq shayırı Sıdıq Toqpan ulı kóp járdemlesedi.

Sadıq shayırdıń qálemles dostı, zamanlası belgili xalıq shayırı Abbaz shayır bolıp, olardıń shıǵarmaları joqarı sapalı kórkemligi hám waqıttıń eń zárúrli sózin tawıp aytıw, yoshlı qatarları menen tek elimizde emes, al kópshilik tuwısqan respublikalarda da belgili boldı. Sadıq shayır qaraqalpaq poeziyasın óziniń pafoslı lirikası, ótkir yumor-satiralıq shıǵarmaları hám poemaları menen bayıttı, ádebiyattıń aldına dáwir tárepinen qoyılıp atırǵan wazıypalardı islewge ol birinshilerden bolıp

ún qostı, jańalıqtı keńnen násiyatlap poeziyanı jámiyetimizge sadıq járdemshi ete bildi. Sadıq shayırdıń dóretpeleri lirikadan, yumor-satira hám poema, dástanlardan turadı. Onıń iri dóretpelerinen biri «Qanalaslar» dástanı bolıp tabıladı. Bul dástanı ushın Sadıq shayırǵa respublikalıq «Berdaq» atındaǵı sıylıq berildi. Ol 1971-jılı qaytıs boladı.

Sadıq shayırdıń dóretiwshiligi usı waqıtqa deyin Á.Paqratdinov, Yu.Paqratdinov h.t.b. ilimpazlar tárepinen izertlenildi. Biraq biz bul ilimiy jumısımızda sol ilimpazlarımızdıń hám basqa da

ádebiyattanıw ilimin izertlewshileriniń pikirlerine súyene otırıp, Sadıq shayır dóretiwshiligindegi,

ásirese, satiralıq shıǵarmalardı dóretiwdegi sheberlik máselesin izertlew obektine alıp, ilimiy jańalıqlardı onıń shıǵarmalarınan bir neshe mısallar keltiriw arqalı ashıp beriwge urındıq.

Sadıq shayır qaraqalpaq ádebiyatına, ózinen keyingi áwladlarına dáwir shınlıǵınan alıp bir neshe satiralıq shıǵarmalardı inam e tti. Onıń satiralıq shıǵarmaları óziniń

kórkemlik hám súwretlewshilik usılı jaǵınan, eń aldı menen xalıq poeziyasındaǵı áshkaralawshılıq, ironiyalıq baǵıt penen jaqınlasadı. Ol qaraqalpaq klassik shayırları Berdaq, Ótesh, Sıdıq h.t.b. shayırlardıń dóretpelerin tereń úyreniw hám olardıń jolın dawam ettiriw menen óziniń dóretpesiniń satiralıq baǵıtın belgiledi hám jetistirdi. Sonıń ushın da qaraqalpaq xalqı onı eń aldı menen satirik shayır sıpatında jaqsı biledi. Shayırdıń satiralıq shıǵarmaların oqıw arqalı biz shayırdıń turmıstaǵı jat qılıqlardı dál tawıp, oqıwshını onnan jiyrendiretuǵınlıǵın, shayırdıń ashshı, otlı kúlkige, yumorǵa sheber shayır ekenligin kóremiz. Bul onıń shayırlıq mádeniyatınıń eń bir sıpatlı belgisi bolıp tabıladı.

Satira anıq faktlerdi súwretlewi hám durıs juwmaq jasawı menen áhmiyetli. Sadıq shayır satiranı qanday temada qanday mazmunda jazıwdı biledi, waqıt ushın áhmiyetli máselelerdiń átirapında quradı.

Sadıq shayırdıń dóretiwshiliginde «Jańabergen», «At sawdasındaǵı aldawshılarǵa qarsı», «Shańbay», «Jalqawlarǵa», «Porqanlar», «Baslıq Nurımbet», «Ermanov hám Niyazov», «Baslıq Qurbanbayǵa», «Baslıq Táńirbergenge», «Shuǵıllarǵa», «Kúsh kóliklerden arza», «Shalaǵay bolmań hár iske», «Nókis gorxomxozınıń basshılarına» h.t.b. satiralıq shıǵarmalırı bar. Shayır bul satiralıq shıǵarmalarında geypara jaǵımsız tiptegi adamlardı, istiń kózin bilmey, mámleketke, xalıqqa zıyan tiygiziwshilerdi, jámiyetlik islerge kózsizlik penen qarawshılardı ótkir satiralıq sınǵa aladı. Ol shıǵarmalarınıń kórkemlik ózgesheliklerin jasawda qaraqalpaq klassik shayırlarınıń ideyalıq hám kórkemlik tradiсiyalarınan da teńdey sheber paydalandı.

Sadıq shayırdıń satiralıq sheberligi.

Satira - ádebiyattanıw iliminde turmıstaǵı qolaysız is-háreketlerdi isleytuǵın adamlardıń jaǵımsız háreketleri, ersi qılıqların áshkaralap ústinen kúliw janrı bolıp esaplanatuǵınlıǵı málim.

Házirgi qaraqalpaq ádebiyatında I.T. Saǵitovtıń «Berdaqtıń tvorchestvosı», Á.Paxratdinovtıń «S.

Nurımbetovtıń tvorchestvolıq jolı», Yu. Paxratdinovtıń «Házirgi zaman qaraqalpaq prozosındaǵı satira» hám taǵı basqa miynetlerde satira janrı haqqında pikirler hám satiralıq shıǵarmalardı izertlewler bar.

Satirada – tiykarınan adamlardıń ersi qılıqları jaǵımsız háreketleri ústinen kúliw arqalı olardıń hár qıylı unamsız kelbetleri, xarakterleri ashıladı. Usı ashılǵan unamsız xarakterler arqalı jazıwshı satirada súwretlengen qaharmanlardıń ersi qılıqlarınıń kúndelikli jasaw sharayatında turpayı, qolaysız ekenligin oqıwshılarǵa tereń uqtırıw niyetinde sol qaharmanlardıń turpayı háreketlerin áshkaralaw arqalı ústinen kúledi hám keleshekte adamlarda bunday jaǵımsız, qolaysız, ersi qılıqlardı boldırmawdı óz satirasında niyet etedi.

Álbette, satiralıq shıǵarmalardı oqıwshı hár bir insan jazıwshınıń niyetin, ideyasın ańsat túsinip bilip aladı. Usınday kóplegen satiralıq shıǵarmaları menen qaraqalpaq ádebiyatında qálem terbetken

jazıwshılardıń biri S.Nurımbetov boldı.

S.Nurımbetov satiralıq shıǵarmalarında qolaysız, jaǵımsız, ersi háreketlerdiń júz beriwine jol qoyıp atırǵan adamlardı ótkir kúlkige alıp, bunday adamlardıń kemshiliklerin júzine aytıwdı,tuwrı jolǵa shaqırıwdı minnetim dep bilgen halda óz dóretiwshilik uqıbı, sheberligi arqasında is alıp bardı. Haqıyqatında da S. Nurımbetovtıń «Baslıq Qurbanbayǵa» degen satiralıq qosıǵın oqıp otırıp, awıl-xojalıq islerinde ayırım qáte kemshiliklerge jol qoyıp júrgen baslıq Qurbanbaydıń háreketleri, kemshilikleri betine aytılıp, satiraǵa alınǵanlıǵın bayqaymız. Tiykarınan bul qosıq ekinshi jer júzlik urıs dáwirinde jazılǵan bolıp, urısta elim, watanım dep xalqınıń tınıshlıǵın hám baxıtlı turmıs keshiriwlerin gózlep janın pida etip júrgen el azamatlarına kiyim-kenshek, azıq-awqat hám basqada materiallıq járdem beriwshi awıl xojalıǵı atap aytqanda awılxojalıǵı baslıqlarınıń front dáwirlerinde ózlerine tiyisli wazıypaların bilmey, bilse de orınlamay júrgenligi shayırǵa qattı batadı.

Álbette, sol dáwirlerdegi awıl xalqınıń urısqa ketken ulları, aǵayın tuwısqanları, dosları ushın tınbay, ayanbay olarǵa awıl-xojalıq ónimlerin, buyımların jetistiriw arqalı járdem beremiz dep júrgen payıtları, awıl baslıqlarınıń arqayınlıqta júrgenligi ersi halat edi. Bunday baslıqlardıń háreketlerine shayır qattı nalıydı, qıynaladı. Usınday ersi háreketlerdi joq qılıw hám Qurbanbayday adamlardı tuwrı jolǵa salıw niyetinde, shayır baslıq Qurbanbaydıń kemshiliklerin betine aytıw arqalı ústinen kúledi. Yaǵnıy, shayır baslıq Qurbanbaydıń óz wazıypasına jeńil, arqayınlıqta qaraǵanlıǵın, usı arqayınlıqtıń saldarınan paxta atızındaǵı jabayı shóplerdiń otalmaǵanlıǵın , paxtalardıń jabayı shóplerden kórinbey qalǵanlıǵın tereń nalınıw menen jazadı. Máselen:

Wazıypa jumısqa salqın qaraǵan,Gey atızlar kórinbeydi soradan,

Bir bólek paxtańız shırmalǵan páshek,

Ǵıyqıldatıp alqımınan oraǵan.

Sonday-aq, shayır paxtanı egip bolǵannan keyin paxtaǵa óz waqtında tárbiyasın bermey, olardı suwǵarmay, qaramaǵanlıqtan, paxtanıń sarǵayıp óspey qalǵanlıǵına qattı qıynaladı. Máselen:

Kópshiligi shóllep turǵan muńayıp, Tárbiyasız óspey qalǵan sarǵayıp, Kórinbeydi paxtalarıń atızda, Egip bolıp qaramapsań qıysayıp.

Taǵı da, shayır paxtaǵa qaramaǵanlıqtan tabıssız qalǵanlıǵın, front kúnleri iske jaramayjúrgenligin Qurbanbayǵa qarata qayǵırıwshılıq sezim tiykarında aytadı. Máselen:

Bul sózime qulaq salıń Qurbanbay, Bos qaldıń paxtanı egip qaramay, Tabıssız qaldawrap qalay júrgeniń,Front kúnlerinde iske jaramay.

Satirada shayır tiykarınan Qurbanbaydıń óz wazıypasına jeńil qarap qáte kemshiliklerge jol qoyıp atırǵanlıǵına emes, al usınday adamlardıń sebebinen xalıqtıń qıyın ahwallarǵa ushırap qalatuǵınlıǵına, eldiń tınıshlıǵınıń buzılatuǵınlıǵına, fronttaǵı er azamatlardıń hár qıylı unamsız hádiyselerge ushırap qalatuǵınlıǵına janı ashıp atır. Sol ushın da shayır

dóretiwshilik sheberligi, oylaw qábiletiniń tereńligi tiykarında bul satiralıq qosıǵında Qurbanbaydıń unamsız xarakterin ashıw arqalı, óz isine juwapkershilik penen qaramaytuǵıninsanlarǵa tásir etip atırǵanlıǵın sezemiz.

Shayırdıń «Baslıq Táńirbergenge» dep atalatuǵın satirasında da tiykarınan óz wádesinde tura almay, isine nemquraydılıq penen qarawınıń nátiyjesinde diydilegen maqsetine jete almay qalatuǵın baslıq Táńirbergen ótkir satiraǵa alınadı. Bunda shayır Táńirbergenniń paxta planın tolıq orınlaymız degen wádesin bergenligin, biraq bul wádege tiykarlanıp jumıs alıp barmay atırǵanlıǵın, paxtaǵa óz waqtında qaramay, jabayı shóplerden tazalamay, suwǵarıw hám basqa da tárbiyalıq jumısların islemey atırǵanlıǵın, Táńirbergenniń qurı dalaǵa maqtanıp júrgenligin, fronttaǵı qádirdanlardıń jeńis ushın ayanbay miynet islep júrgenlerinde, óz awılında jawıngerlerge óz miyneti arqalı járdem qolın sozıwday ádiwli wazıypasın bilmey,

óz másligin oylap júrgen Táńirbergenniń háreketlerine keskin kúliw arqalı onıń jaǵımsız obraz hám xarakterlerin ashıp beredi. Máselen:

Jaqsı ǵana oylanıp kór, Tez isińniń juwabın ber, Hár gektarǵa bermekshisiz, Keminde toǵız сentner.

Otaǵıń kóp shigin, sora,

Kúsh bermeydi aldın ora,

Waqtında ǵayrat etpeseń,

Isiń qorjın baslıq jora.

Zorǵa kelip idaraǵa, Kóldi bermey birparaǵa,

Júripseńǵoy Táńirbergen,

Maqtanıp qurı dalaǵa.

Frontta júr qádirdanlar,

Jeńis tawıp qaharmanlar,

Elde júrip paxtańızdı,

Bejermepsiz tuwısqanlar.

Sonday aq, shayırdıń «Jalqawlarǵa» dep atalatuǵın satirasında elimizdegi qosjaqpaslar, jalqawlar kúlkige alınadı. Yaǵnıy, shayır az miynet islep, kóp haqı dám etiwshilerdiń ústinen kúledi. Máselen:

Aramızda qosjaqpaslar ele bar,

Jámiyetlik iske boladı hayar,

Avans aqshasın alarda tayar,

Bunday jalqawlarǵa zat bermew kerek.

Tiykarınan shayır bul satirasında paxta jıyın-terim mapazında paxtakeshlerdiń arasında erinshek, qosjaqpaslardıń barlıǵın qattı nalınıw menen aytıp, olardıń hár qıylı jaǵımsız xarakterlerin sheberlik penen ashıp, kúlkili formada satiralıq usılda súwretleydi. Yaǵnıy, hár kúni on-on bes kilo paxta terip, keshte tınbay miynet islegendey sharshadım dep úyine baratuǵın, azanda kesh turıp atızǵa barıp uyqısın asha almay júretuǵın, paxtanı tazalamay, sortına ayırıp teriwge erinetuǵın, aqsha alarda górqaw, jumıs islerde jalqaw bolatuǵın, tabelshiklerdi aldaytuǵın, isti shın kewli menen islemeytuǵın adamlar satiralıq usıl menen qosıqta bayanlanadı. Máselen:

Sáske waqta turıp atızǵa barar, Uyqısın ashalmay jan-jaqqa qarar, Sortına ayırmay paxtasın terer,

Bunday jalqawlarǵa jol bermew kerek

degen qatarlarda azanda kesh turıp, atızǵa barıp, uyqısın ashalmay júretuǵın, paxtanı sortınaayırmay teretuǵın adamlar satiraǵa alınsa,

Bılǵastırıp terer qurǵaq hám jasın,

Erinshekler tazalamas paxtasın,

Bul islerdi hámme adam ańlasın…

degen qatarlarda paxtanı qurǵaqlıǵına jaslıǵına qaramay bılǵastırıp teretuǵın, tergenpaxtaların tazalawǵa erinetuǵın qosjaqpas erinshekler satiraǵa alınadı. Al, mına

Avans alarda górqaw boladı, Jumısın qılarda jalqaw boladı…

hám taǵı da

Tabelshikti aldar qurı til menen, Jalqawdıń isi joq, miynet kún menen,Islemeydi isti shın kewil menen…

degen qatarlarda jumıs jaqpaytuǵın erinshekler, qosjaqpaslar, az miynet islep, kóp aqsha alıwǵa ósh bolǵanlardı hám paxtanı shın kewil menen termey, tabelshikti paxtanı kóp terdim dep aldaytuǵın adamlar satiraǵa alınǵan. Bul qosıqtı oqıǵan hár bir oqıwshı álbette, qosıqta ashılǵan jalqaw hám erinsheklerdiń obrazlarınan jerkenip, olardıń háreketlerin ózinde boldırmawǵa, ana-watanımızǵa, elimizge, pidayı, hadal xızmet etiwge ruwxlanatuǵınlıǵı tábiyiy halat. Shayırdıńda satirada aytpaqshı bolǵan oy-pikiri, ideyası sol bolǵanlıqtan, shayır sol ideyanı satiralıq planda sheberlik penen asha alǵan.

Taǵı da, shayırdıń «Porqanlar» dep atalatuǵın satiralıq qosıǵın oqıp, biz porqanlardıń ersi háreketleri menen kúlkige aylanǵanlıǵın sezemiz.

Porqanlar – tiykarınan zikir salıp awırıwdı emleytuǵın adamlar. S.Nurımbetovtıń bul poeziyasında aldawshılıq jolı menen e ldegi adamlardan pulların alıp yamasa malların alıp, soydırıp iship-jep, barqulla xalıqqa qıyanet islew arqalı waqtı xoshlıq etip júrgen, jalǵannan sháriyat jolın tutqan adamlar ótkir satiraǵa alınadı. Shayır bul satirasında bunday jerkenishli háreketlerdi islep júrgen porqanlardıń sháriyat jolın tutıp, ol joldı buzıp, óz nápsi ushın adamlarǵa tuwrı jol aytpay, hár qıylı ótirik sózlerdi aytıp aldaw arqalı xalıqtı búldirip júrgen porqanlardıń jaǵımsız háreketleri arqalı unamsız obrazların real anıq bere alǵan.Máslen:

«Bissimillá» sóz áwelin baslaǵan,

Kitap ashıp jalǵan qorra taslaǵan,

Kóshirme dep mal semizin uslaǵan,

Xalıqlardı kóp aldaǵan porqanlar.

Jin shaqırıp awzına ot toltırıp,

Miynetkesh xalıqtı sóytip búldirip,

Túyedey burqırap úydi sındırıp, Júrgen jerin qarap etken porqanlar.

Ulıwma juwmaqlastırıp aytqanımızda, S.Nurımbetovtıń satiraları tálim-tárbiyalıq hám ótkir ideyalıq mazmunǵa bay bolıp, qaraqalpaq ádebiyatında bunday satiralıq shıǵarmalardı tereńnen izertlew

ádebiyattanıw ilimi ushın úlken áhmiyetke iye, dep esaplaymız.