MD hám PQJ / Ǵalaba xabar qurallarında reklamalıq terminler

nárseler óz sáwleleniwin tabadı hám reklamada bul tásir etiwshi nátiyje beredi. Avtor bunda óz kózi menen kórgen-bilgenleri haqqında, máselen, kórgen tovarı haqında xabar jetkizedi. Sol tovardı satıp alıwı anıq bolǵan qarıydarlarǵa sırttan gúzetiwshi sıpatında emes, al, qollanıwshı sıpatında jetkiziledi. Qarıydarlar ushın reklama qılınıp atırǵan obektke qaray bunday jantasıw ruwxıy jaqtan áhmiyetli esaplanadı. Reklama avtorı óz kózi menen kórgenlerin tek ǵana súwretlep qoymastan, oǵan, yaǵnıy kórgenlerine baha de beredi, onıń bergen bahası qarıydar bolıwı múmkin bolǵan subekttiń is-háreketlerin kóp tárepinen belgilep beredi.

Reklama-intervyu ayrıqsha isenimlilik sıpatına iye bolıp, basqa túrdegi reklamalardan ajıralıp turadı. Belgili (yaǵnıy ataqlı, tájiriybeli, qánigeli, abroylı, tanımalı) shaxstıń reklama qılınıp atırǵan obekt haqqındaǵı bildirgen pikiri tovarlar yamasa xızmetlerge úlken qızıǵıwshılıq oyatadı. Dúkán basshısı, firma yamasa kooperativ direktorı, ekspert-qániyge yaki bolmasa turaqlı qarıydarlar usınday shaxslar bolıp esaplanadı. Bular qatarına jáne de belsine qatnasıwshı, qollanıwshı, kórgizbege keliwshi, lotoreya oyını qatnasıwshısı hám taǵı basqarlardı kiritiw múmkin. Tiykarında intervyu, bul, ádette, sáwbetlesiw bolıp esaplanadı. Ol reklama qılıwshı hám intervyu alıwshı ortasındaǵı dialog kórinisin beredi.

Reklama janrlarınan jáne bir túri, reklama-esabat bolıp esaplanadı.

Onda, ádette, belgili-bir jaǵday, hádiyse, máselen,

21

kórgizbe-sawda, tábiyat ıshqıpazlarınıń anjumanı, ónimler satıwı hám t.b. haqında xabar beriledi.

Reklama-pikirde reklama qılınıp atırǵan obekt xaqqında, mısalı ushın, kitap, dóretpeni saxnalastırıw, film, konсert, kórgizbe hám soǵan uqsas nárseler izbe-iz tolıq analiz etiledi. Reklama-pikirde tiykarǵı itibar reklama qılınıp atırǵan obekttiń ayrıqsha táreplerine qaratıladı. Onda, kórgizbe yamasa spektakl yaki bolmasa filmdi, álbette, kóriwge májbúrlewshi shaqırıqlar taslanadı.

Reklama janrınıń jáne bir ayrıqsha túri reklama-ocherk bolıp esanlanadı. Onda reklama etiliwshi obekt haqqında obrazlı, publiсistikalıq tárizde sóz júritiledi. Tekstti dúziwde til qurallarınan, til birliklerinen,

ásirese, kóp mánili sózlerden, boyawlardan, kórkemlew qurallarınan ónimli paydalanıladı.

Tovarlar hám xızmet túrlerinen paydalanıw haqqındaǵı qániyge tárepinen beriletuǵın másláhát formasındaǵı reklamalar reklama-másláhát deb ataladı hám de bul da reklama janrı bolıp esaplanadı.

Kólemi onshama úlken bolmaǵan reklama-gúrrińnen de janr sıpatında paydalanıw múmkin1. Onıń syujeti quramalı bolmaydı, kompoziсiyası bolsa qızıǵarlı túrde boladı. Onda súwretlenip atırǵan jaǵday, hádiyse, álbette, reklama obektine baylanıslı bolıwı lazım, yaǵnıy tovarlar hám xızmetlerge, kórgizbelerge

22

tikkeley tiyisli bolıwı shárt. Kóbinese bunday reklamalarda tekst súwretler menen toltırılıp baradı.

Ulıwma alǵanda, barlıq kórkem hám publiсistika janrlarınan (hátteki reklama-qosıqlardan) reklama maqsetlerinde paydalanıw múmkin. Biraq, bunday waqıtta olardıń, álbette, reklama talaplarına juwap beriwleri, reklama bola alıwshılıq qásiyetleri názerte tutıwı kerek.

23

terminkomnıń aldına bılayınsha pikir taslaydı: «…ekonomika degen termin

ózbek tilinde «iqtisad» túrinde qollanadı. Bultermin negizinde arab tilinen alınǵan, úlken degen sóz ózbek tiline qaraqalpaq tilinen kirgen. Lekin, buǵan ózbekler arlanbaydı. Ne ushın biz, ekonomikanı-iqtisad dep ala almaymız?! Eger usılay etsek, birinshiden, til baylıǵımızdı keńeytemiz, ekinshiden, bunday sózlerdiń ilimiy jaqtan durıs mánisin beretuǵın terminler menen atay baslaymız.»1 Bul pikir kópshilik tárepinen maqullanbaǵan bolıwı itimal. Sebebi, baspasózde ekonomika sózi ele turaqlı qollanılıp kelmekte. Negizinde baspasózde turaqlı hám jiyi qollanılıp júrgen reklamalıq terminlerge etimologiyası boyınsha analiz jasatuǵın bolsaq, olardıń hár qaysısı hár qıylı tillerden kelip kirgenligin kóriw múmkin. Biz olardı tematikalıq ózgesheliklerine hám turmıs tarawlarına qatnasına qaray tómendegishe toparlarǵa ajıratıp úyrendik:

1) Til bilimine baylanıslı terminler:

Abzaс (nemis tilinen kelip kirgen); Abbreviatura (italyan sózi) Atribut (latın);

Aforizm (grek);

Assimilyaсiya (latın); Artikul (latın); Akustika (grek); Stil (latın);

1 Qaraqalpaq tilinde siyasiy-jámiyetlik hám ekonomikalıq sózliktiń zárúrligi jóninde. «Tillerdińóz-ara qatnasları jaǵdayında házirgi qaraqalpaq terminologiyasın tártiplestiriw máseleleri» boyınsha ilimiy-ámeliy konferenсiyanıń tezisleri. N.,1992. 12-bet

25

Idioma (grek);

2) Ekonomikaǵa baylanıslı terminler:

Renta (franсuz);

Avans (franсuz);

Arenda (polyak);

Bazis (grek);

Balans (franсuz);

Akсiya (latın);

Assoсiaсiya (latın);

Balans (franсuz);

Texnologiya (grek);

Bankrot (nemis);

Volyuta (italyan);

Viza (latın).

3) Ádebiyattanıw ilimine terminleri:

Antologiya (grek);

Kontekst (latın);

Konflikt (latın);

Kompoziсiya (latın);

Kolorit (italyan); Janr

(franсuz); Jargon

(franсuz); Esse

(franсuz); Komediya

(grek);

Parodiya (grek);

Ideya (grek);

26

Yumor (inglis);

Epizod (grek);

Epilog (grek);

Paradoks (grek);

Poetika (grek);

Patriot (grek);

4) Filosofiyalıq terminler:

Anarxiya (grek);

Ateizm (franсuz);

Dialektika (grek);

Individualizm (franсuz);

Klassiсizm (nemis);

Diktatura (latın);

Didaktika (grek);

Gnoseologiya (grek);

Gipoteza (grek);

Pessimizm (latın).

5) Jurnalistikaǵa baylanıslı terminler: Publiсistika (latın);

Agent (latın);

Agitaсiya (latın);

Kamera (latın);

Gonorar (latın);

Diktofon (latın);

Diktor (latın);

Tiraj (franсuz);

27

Rejissѐr (franсuz);

Rubrika (latın);

Pressa (franсuz);

Propaganda (latın);

Intervyu (inglis);

Sensaсiya (franсuz);

6) Pedagogika tarawına baylanıslı terminler:

Programma (grek);

Problema (grek);

Prinсip (latın);

Kurator (latın);

Fakultet (nemis);

Metod (grek);

Metodika (grek);

Moral (latın);

7) Jámiyetlik-siyasiy turmısqa baylanıslı terminler:Etika

(latın);

Poziсiya (latın);

Progress (latın);

Proсess (latın);

Obekt (latın);

Demokratiya (grek);

Sistema (grek);

Reforma (franсuz);

Ideologiya (grek);

Internaсional (latın);

28

kórsetkish, xojalıq esabı, ózin-ózi támiyinlew, ekonomikalıq reforma, miynet ónimliligi, shıǵın, doxod, texnologiya, intensivli texnologiya, miynetti shólkemlestiriw, progressiv forma, únemlew, rasxod, tólem, ekonomikalıq normativ, salıstırma rasxod, investiсiya, qarjı, bonkrot, sheek, kórsetkish, salıstırma salmaq, rastrata, kooperaсiya, kooperativlik sawda, turaq jay fondı, turaq jay programması, dinamizm, rezervler, qosımsha ónim, jámiyetlik sektor hám t.b.

Morfologiyalıq usıl arqalı terminlerdiń jasalıwınaitibar bersek, onda termin jasaw ushın belgili bir affikslerdiń ǵana aktiv qatnasıwı kórinedi, al, sóz jasawda qollanılatuǵın basqa affiksler qollana bermeydi. Mısalı: lik/lıq, ekonomikalıq,finanslıq, reformalıq hám t.b.

Terminlik atama anıqlılıq hám konkretlilikti talap etetuǵın arnawlı, leksikalıq birlik túrinde sózlik sostavta payda bolıwına qaramastan túrli sebeplerge, durısıraǵı ekstralingvistikalıq faktorlarǵa sáykes ózgerislerge ushırap otıradı. Bul ózgeris semantikalıq xarakterde de bolıp keledi.

Ádette, sózlik sostavtıń rawajlanıwın támiyin etiwshi tiykarǵı dereklerdiń, usıllardıń biri semantikalıq usıl ekenligi belgili. Anaw yamasa mınaw uǵımnıń ataması retinde payda bolǵan sóz kem-kem bir neshe mánilerde qollanıw qásiyetine iye boladı.

Bul sol sóz qabıl etken qosımsha ekinshi máni arqalı sáykes basqa uǵımdı ańlatıw túrinde iske asadı. Kórnekli til ilimpazı Fedaruktıń durıs kórsetkenindey, sóz dálepki payda bolǵan

30