MD hám PQJ / Ǵalaba xabar qurallarında reklamalıq terminler

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTAARNAWLÍ

BILIM BERIW MINISTRLIGI

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK

UNIVERSITETI

QUDAYBERGENOV M.

Ǵalaba xabar qurallarında reklamalıq terminler

(etimologiyası, mánisi hám qollanılıw sheberligi)

5A 320106 Jurnalistika (ǵalaba xabar qurallarında reklama) qánigeligi boyınsha magistrlik dárejesin alıw ushın usınılǵan

DISSERTACIYA JUMÍSÍ

Ilimiy basshı: Orazımbetova Z. Q.

Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti jurnalistika kafedrasınıń oqıtıwshısı, filologiya ilimleriniń kandidatı

Nókis-2009 jıl.

MAZMUNÍ

Kirisiw…………………………………………….…

I BAP Reklama onıń tiykarǵı wazıypaları hám xızmetleri

I.1. Reklamalardıń túrleri, kórinisi hám janrları

II BAP Baspasózdegi qollanıwshı reklamalıq

terminlerdiń túrleri, etimologiyası, mánisi hámolardıń xızmetleri

II.1. Reklamalıq terminler hám olardıń túrleri

II.2. Reklama tekstlerinde til hám stildiń ornı hám áhmiyeti

II.3. Reklamalarda terminlerden paydalanıw talapları

III BAP Baspasóz, radio-telereklamalardıń ulıwmalıqhám

ózgeshelik tárepleri

Juwmaq…………………………………………..……

Paydalanılǵan ádebiyatlardıń dizimi………………

2

KIRISIW

Ózbekstan óz ǵárezsizligin qolǵa kirgizgennen keyin mámleket turmısında bir qatar ózgerisler júz berdi. Bunday ózgerisler jámiyetlik turmıstıń barlıq tarawlarında bolǵanı sıyaqlı ǵalaba xabar qurallarında da

(ǴXQ) basqıshpa-basqısh ámelge asırıla basladı. Baspasóz, radio hám televidenie materialları hám forma hám mazmun jaǵınan sezilerli dárejede ózgerdi hám jańalandı. ǴXQ nıń funkсiyasında, sonday-aq, daramat dereklerin ózlestiriwde de bazar ekonomikasınıń nızam-qaǵıydalarına ámel qılıw kún sayın ústinlikke iye bolmaqta. Sol jaǵınan XXI ásir jurnalistikası ǴXQ larında reklamaǵa bolǵan dıqqat-itibar hár qashanǵıdan da kúshlirek boları sózsiz. Sebebi, reklama bazar ekonomikası jaǵdaylarında ǵalaba xabar quralları daramatın qáliplestiriwshi hám jolǵa qoyıwshı áhmiyetli qural esaplanadı.

Reklama, álbette, bazar ekonomikasınıń áhmiyetli bir bólimi bolǵanlıqtan mámleketimizde jańasha ekonomikalıq qarımqatnaslardıń rawajlanıwı reklama tarawınıń zaman, dáwir menen teńbe-teń rawajlanıwın talap etedi. Eger ǵalaba xabar quralları reklama beriw barısında básikeles bolıwdı qálese (olar qálesin, qálemesin, buǵan qaramastan) bul dáwirde hámiyshe izleniste bolıwları, reklamanıń hár túrli hám kórinisi jaǵınan hám mazmun jaǵınan tartımlı bolıwǵa erisiwleri kerek. Reklama ǴXQ nıń qaysı túri arqalı járiyalanıwına qaramastan onıń teksti, til hám stil jaǵınan puxta hám de tartımlı bolıwı reklamanıń nátiyjeli bolıwın támiyinleydi. Soǵan bola búgingi kúnde

3

(sonday-aq, hámme waqıtta da) reklamanıń teksti ol qaysı auditoriyaǵa qaratılǵanlıǵına bola, til quralları hám stillerine tiykarlanıp, maqsetke muwapıq tárizde tayarlaw eń aktual másele bolıp esaplanadı.

Ilimiy texnikalıq progress te reklamanıń rawajlanıwına

úlken tásir kórsetpekte. Tariyxqa názer awdarsaq, eń dáslep reklamalar kóshelerde daǵazalar sıpatında berip barılǵan bolsa, baspasózdiń júzege keliwi menen ol, qoldan qolǵa ótip bardı, onıń tarqatılıw kólemi de ádewir keńeydi. Jıllar ótip, radionıń payda bolıwı menen reklamanıń dawıs hám muzıka arqalı tolqınlarda beriliwine tiykar jaratıldı. Bul adamlar ushın da hám reklama beriwshi ushın da, qarıydar ushın da qızıwshılıq penen tásirsheńlikti kúsheytti.

Televidenieniń oylap tabılıwı bolsa, reklama beriwshiler ushın úlken jańalıq boldı. Isbilermenler óz ónimi, tovarı haqqında tek jazba yaki awızsha maǵlıwmat berip ǵana qoymastan, ózleriniń tovarın auditoriyaǵa kórsetip, onıń sapası hám sanı haqqında maǵlıwmatlar beretuǵın boldı. Jáne de ǵalaba xabar quralları menen reklamanıń rawajlanıwı dúnyada reklama agentlikleriniń júzege keliwine tiykar boldı. Soǵan bola, ǵalaba xabar qurallarında reklamalardıń xızmeti nızamlı túrde sertifikatlanıp hám reсenziyalanatuǵın boldı.

Jer júzilik internet tarmaǵınıń júzege keliwi reklamanıń eń biyik shoqqıǵa shıǵıwına sebepshi boldı. Tarmaqqa óz ónimin bergen isbilermenniń ónimi tek mámleket boylap emes, al, dúnya júzi xalıqlarına reklama etildi. Sonlıqtan da, endi onıń bayanlanıw kúshine, tiline hám stiline úlken itibar qaratılatuǵın

4

boldı.

Reklama tekstinde onı jetkeriwdegi tiykarǵı wazıypası menen birge

óz nızamlarına muwapıq sóz benen sózdiń arasındaǵı baylanıstı ıqshamlap beriwde kózge tutıladı. Bunıń ushın jetik bilim, mol turmıslıq tájiriybe talap etiledi. Bunday talaplar reklamalarǵa bolǵan dıqqat-itibardı kúsheytip, arttırıp otırdı. Usılardıń tásiri menen jurnalistika janrları ishinde

ǵárezsizlikten keyingi jılları reklama da óz ornına iye boldı. Eski keńes dúzimi dáwirinde Ózbekstan ǴXQ ları reklama haqqında hesh qanday túsinikke iye emes edik. XX ásirdiń 90-jıllarına kelip jámiyetimizdiń rawajlanıwı reklama iliminiń tez pát penen turmısımızǵa kirip keliwine sebepshi boldı. Biraq hár qanday istiń baslanıwında bir qatar qáte kemshiliklerdiń bolatuǵını kibi, bizde de reklama etilip atırǵan ónimlerdiń yamasa xızmetlerdiń jalǵannan agitaсiya qılınıwı, kóz-kóreki aldaw sıyaqlı keri halatlar ushıray basladı. Bunıń nátiyjesi reklama qaǵıydalarınıń buzılıw jaǵdayları júz bere basladı. Sonlıqtan da respublikamızda «Reklama haqqındaǵı Nızam»ǵa zárúrlik sezildi. Nátiyjede bul nızam qabıl e tildi. Bunda reklama kompaniyalarınıń xızmetleri, is-háreketleri mámleketlik shólkemler, sud, prokratura, salıq komiteti tárepinen qadaǵalap barılıwı ámelge asırıldı. ǴXQlarımızda házirgi payıtta reklama

óz aldına janr sıpatında qáliplesip barmaqta. Jámiyetshiligimiz reklama sebepli kóp nárselerdi bilip aladı. Reklama adamlarǵa usınılıp atırǵan tovarlardıń ózgesheliklerin, sapaların tereńirek biliwge imkaniyat jaratıp beredi. Soсiallıq turmısta reklamalar háreketlendiriwshi kúsh bolıp esaplanadı. Eger reklamalar tuwrı jolǵa qoyılsa, ol tek ǵana jeke firma yaki

5

isbilermenlerdiń emes, bálki ápiwayı xalıqtıń da ekonomikalıq, soсiallıq hám mádeniy jasaw dárejesin jaqsılaydı. Reklamalar ǴXQ ları tabıslarınıń tiykarǵı bólegin quraydı. Sol sebepli mámleketlik shólkemler tárepinen shıǵarılatuǵın gazetalarǵa salıstırǵanda mámleketlik emes shólkemler tárepinenshıǵarılatuǵın gazetalar hár túrli kórinistegi reklamalarǵa kóp orın ajıratadı. Dúnyanıń eń rawajlanǵan mámleketleriniń biri bolǵan AQSh ǵalaba xabar quralları hám ondaǵı zamanǵa say bolǵan reklamalardıń tutqan ornı haqqında xalıq-aralıq jurnalistler awqamınıń aǵzası, filologiya ilimleriniń kandidatı Quwandıq Shamaqay ulı Altın Orda gazetasınıń 2001jılı 24-avgust sanında «Men kórgen Amerika» atlı maqalasın járiyalap, onda bılay dep jazadı: «Gazetalardı mámleket tárepinenqarjılandırıw qáte. Redakсiyalar ózleri húkimetlik dotaсiyadan bas tartıwı kerek. Húkimet organları menen iskerlik baylanısta bolıwdı hesh kim biykarǵa shıǵarmaydı. Mısalı; olardıń rásmiy sheshimlerin, nızam jobaların, aukсion, tender, xabarlandırıwların járiyalap, sol reklamalıq xızmetleri ushın hákimetten aqsha alıp otırsa, onıń hesh qanday ayıbı joq. Al, ózi háreket jasamay húkimettiń qolına qarap otırıw degen gazetanıń keleshegi qarańǵı degen sóz. Sonıń menen qatar bizde universitetler, joqarǵı oqıw orınları da óz ǵárezsizligin saqlawda. Óz betinshe kún kóriwdi amerikalılar maqtanısh sanaydı». Amerika universitetiniń professorı, ataqlı jurnalist Leyrd Anderson «AQSh ǵhqlarınıń negizgi maqseti ne degen máselege toqtalıp, onı bes baǵdar boyınsha atap kórsetedi: 1. xalıqtı informaсiya menen támiynlew. 2. analiz jasaw. 3. kewil kóteriw. 4. filosofiyalıq pikir júritiw. 5. ekonomikalıq missiya

6

yaǵnıy reklama arqalı xalıqqa xızmet kórsetiw».

Professor Leyrdtıń aytıwınsha, AQSh ǴXQ larınıń ulıwma tabıslarınıń 40 payızın reklamalar quraydı. Sonıń menen qatarda olar jurnalistikalıq xızmetti biznes dep ataydı. Al, baspa sóz, informaсiya degenimiz tovar. «Tıń jańalıqlar menen informaсiyalardı tez taba alatuǵın adamlar ǵana naǵız jetik jurnalist bola aladı» - deydi Anderson ayrıqsha atap kórsetip. Sonlıqtan da Amerika jurnalistikasın oqıtıwdıń baslı maqseti studentlerdiń informaсiya qabıllaw qábiyletin arttırıw bolıp esaplanadı.

Jurnalistlik xızmet - jámiyetlik turmıs penen qarım-qatnas, baylanıs mektebi. Olardıń pikirinshe, gazetalar húkimetlik dotaсiyadan bas tartıp, ózin-ózi támiynlew nátiyjesinde jumıs alıp barsa, gazetalardıń sapası joqarı bolatuǵını sózsiz. Sebebi, jeke gazetalar bir-biri menen básekige túsken halda keń jámiyetshilikti informaсiya menen támiyinlew tárepinen de, hár qıylı kórinistegi reklamalar járiyalawtárepinen de jaqsı nátiyjelerge erisedi. ǴXQ larda reklamalardı tayarlaw hám tarqatıw barısında reklamanıń xalıq psixologiyasına tásir etiw dárejesine de ayrıqsha dıqqat qaratıw kerek. Sebebi, insaniyat sana-sezimi ápiwayı nárseler (kórinis, súwret yaki xarakter) sebepli birden hám tez-tez ózgerip turadı. Reklama psixologiyası ǵalabalıq psixologiyanıń bir bólegi esaplanıp insannıń paydalanıwshılıq háreketi sebeplerin súwretleydi, insan ruwhıyatına reklama tásiri qubılısların hám oǵan tásir etiwdiń optimal jolların úyrenedi.

Insan ruwhıyatı sondaydúzilgen, ol birden hám tolıq ráwishte ózgermeydi.

Insanda qandayda bir soсiallıq tásirler saqlanıp qaladı hám onıń

7

sanasına uzaq múddet dawamında tásir qıladı. Biraq, ulıwma ráwishte insan kóz-qarasları tez ózgeriwi múmkin. Egerde reklamalar tayarlaw barısında reklama psixologiyasınıń keń auditoriyaǵa tásir etiw dárejesi esapqa alınbaǵan tárizde berilse, onda, ol reklamalar insanlar sanasına keri tásir etiwi múmkin. Ásirese, ekonomikalıq hám soсiallıq qubılıslar alıp barılıp atırǵan jámiyette.

Magistrlik dissertaсiya jumısımızdıń metodologiyalıq tiykarları.

Reklama óziniń hár qıylı kórinisleri menen derlik turmısımıztıń bir bólegi bolıp e saplanıp baratırǵanlıqtan, onı tez úyrenip shıǵıw zárúrligi kelip shıqpaqta. Sonlıqtan onı úyreniw hám izertlewge bolǵan qızıǵıwshılıq ta artıp barmaqta. Nátiyjede reklama haqqında, onıń mazmunı, kórinisi, maqseti, tili, uslubına arnalǵan ayrım miynetlerdi ushıratıw múmkin1.

Máselen, bunday miynetler, ásirese, orıs jurnalistikasında kóplep ushırasadı. Olardan biziń jumısımızǵa qatnası bar I.A.Tolman hám N.S.

Kobrobabenkonıń «Teoriya i praktika reklamı v Rossii» (M., 1996),

D.Rozentaldıń «Yazık reklamnıx tekstov» (M., 1981.) miynetlerin, ózbek jurnalistikasında Z.Tohirovtıń «OAV reklamalarining tili va uslubiyati nazariyasi va amaliѐti» (T.,2006.), M.Xoliqova hám de I.Toshalievtıń

«Yazık gazetı» (T.,2005.) miynetlerin atap ótsek boladı. Bul miynetler óz gezeginde bizge jumısımızdı jazıwda metodologiyalıq tiykar xızmetin atqaradı.

1 Qarań: Luǵat (jurnalistika, reklama, pablik releyshnz) maǵllumotnoma. 1700 atama. –T.: Zar qalam.199-209- b.

8

Qaraqalpaq tilinde bolsa ǴXQ tili hám stili1 boyınsha reklama tili hám stili2 boyınsha ayrım sanawlı miynetler ǵana bolmasa, olardıń sanı onshama kóp emes.

sonnan ibarat, reklamalar qaysı tilde járiyalansa, álbette, sol tildiń bay sózlik qorınan, sol tarawǵa tiyisli terminlerden keń paydalanıladı. Al, olardı qollanıwdaǵı sheberlik, nátiyjelilik, tásirsheńlik, yamasa jol qoyılǵan qáte-kemshilikler oqıwshılar hám de qarıydalar tárepinen bahalanadı. Reklamanıń qunlı bolıwı, ol sóz etip atırǵan ónimge yamasa tovarǵa tikkeley tásir etedi. Sonlıqtan da reklamanı múmkinshiligi bolǵanınsha anıq, qısqa hám túsinikli etip jazıwǵa háreket etiledi. Biraq, hámme waqıtta da kútilgen nátiyjege erise berilmeydi. Biziń dissertaсiyalıq jumısımızda usıǵan baylanıslı máseleler birinshi ret sistemalıtúrde úyreniledi hám analiz etiledi.

Jumısımızdıń wazıypası hám maqseti. Ǵalaba xabar qurallarında, ásirese, baspasózde orın alıp atırǵan reklamalar, olardıń qaraqalpaq tiliniń sózlik baylıǵınan paydalanıw sheberigi, reklamalıq daǵazalar hám reklamalıq xarakterdegi publiсistikalıq materiallardıń bir-birinen

ózgesheligi, olarda qollanılıp júrgen reklamalaq terminler boyınsha ilimiy tiykarda izertlew júrgiziw biziń jumısımızdıń tiykarǵı maqseti hám wazıypasa bolıp esaplanadı.

Biziń tiykarǵı izertlew obektimiz respublikalıq «Erkin Qaraqalpaqstan» hám «Qaraqalpaqstan jasları» gazetaları,

9

reklamalıq materiallar.

Magistrlik dissertaсiya jumısımız qurılısı boyınshatiykarınan kirisiw, 3 (úsh) bap, juwmaq hám paydalanılǵan

ádebiyatlar diziminen ibarat bolıp, onıń ulıwma kólemiquraydı. __ betti

10