MD hám PQJ / Qaraqalpaqstan baspasózinde kórkem puliсistikalıq janrlar
.pdfpuqaralardıń jámiyetlik siyasiy belsendiligin asırıw, huqıqıy hám siyasiy mádeniyatın jetilistiriw quralı – gazeta bolıp esaplanadı.
Mine, usınday xızmetti «Erkin Qaraqalpaqstan gazetası atqarmaqta. Ol joqarı ideya minberi bolıp, adamlardıń qálbine, sezimlerine tez tásir ete aladı. Puqaralardıń jámiyetlik belsendiligi hám mámleketlik dúzim xızmetiniń barlıq tarawlarında miynet etip atırǵan zamanlaslarımızdı tanıstırıwda gazeta xızmetkerleri ılayıqlı xızmet etpekte. Usı baǵdarda jazılǵan ocherklerde soсiallıq turmıs qatnasıqların bekkemlew, birinshi gezekte insannıń ózin-ózi túsiniwi hám puqaralardıń birbiri menen múnásibetleri baslı orınǵa qoyılǵan.
Gazetada jarıq kórgen ocherkler túrli kásip iyelerine arnalǵan
Sh.Usnatdinovtıń «Bas penen kóp isi bolǵan» ocherki qaharmanı birinshi neyroxirurg Járimbet Allaniyazov haqqında sóz etedi. Avtor ocherkti bir neshe bólimlerge bólip, qaharmannıń portretin jasaydı.
«Biz kópshilik waqıtta, ápiwayılıqtıń ullılıqqa jaqın ekenin,
«aǵash miywe pitken sayın tómenshik» bolatuǵının bayqap ta, moyınlap ta bile bermeymiz», - deydi avtor ocherkiniń kiris bóliminde. Usılay
ápiwayılıqtan ullılıqqa jetilisken neyroxirurgtıń mashaqatlı xızmeti hám
úlgili ómiri tuwralı sóz etedi.
Jurnalist E.Ermanovtıń «Ózin balalıqtı qorǵawǵa arnadı» ocherkiniń qaharmanı da shıpaker. Balalar vrachı Nurlepes Ótegenov portretik ashıwda avtordıń qaharman menen sáwbeti kútá orınlı berilgen.
Jurnalist Ó.Ótewlievtıń ocherkleri kóp syujetliligi menen ajıraladı.
«Qoyıqshı», «Barǵan jerin gúllentken insan»,
«Tańjarbay seyis áńgimeleri» ocherkinde belgili bir kásip sırları ashılsa,
«Gúlbiy» ocherkinde awır 30-jıllar táǵdiri sóyleydi.
Ocherk janrınıń túrli sırların marhum A.Xalmuratov dóretiwshiliginen
úyreniw múmkin. Aytılajaq ideyanı ocherktiń atamasınan-aq kórip, sezip otırasań. Onıń «Tutasqan soqpaqlar»,
«Jaqsı da janın «jep» jaqsı boladı», «Ótegen baslıq «qorjın»ın joytqan ba», «Táǵdirler kesispesinde», «Jańa jıldıń aqsha qorı» hám t.b. ocherkleri pútin bir problemaǵa qurılǵan, onda sheshim de, juwmaqta, usınıs ta bar. Bunday jetiskenlik jurnalisttiń ómir tájiriybeleri dep bilemiz.
Elimizdiń hayal-qızların tanıstırıwda jurnalist P.Xojamuratova belsendilik etpekte. Onıń «Seregúl dep keletuǵın kóp» ocherkinde Zulfiya atındaǵı mámleketlik sıylıqtıń lauriatı A.Sapekeeva, «Kim ónerment bolsa dáwranı keldi» ocherkinde isbilermen Gúlnara Allanazarova tuwralı sóz etedi. Ónerli hám talantlılardı izlep tabıw hám olardı gazeta oqıwshılarına tanıstırıwda jurnaliste jigerde, ǵayrat ta tabıladı.
Qálemi ısılıp kópshiliktiń názerine túsken Saǵındıq Jánievtıń dóretiwshiliginde jańalıqqa umtılıslar bar. Ol sport temasınıń sheberi bolıp qalmastan, ocherk janrında da jemisli qádemleri seziledi. «Sazlar saltanatınıń sárdarı edi», «Ábdiǵaniy palwan», «Jetpiste de joyılmaǵan jiger», «Idirisov tiri qalıwı kerek», «Nostalgiya yamasa tuwılǵan topıraq saǵınıshı» ocherklerinde S.Jániev ótmish hám búgindi salıstırmalı súwretlep, jaqsılıq, ádillik, pidayılıq degen pazıyletlerdiń insan ómiriniń mazmunı ekenligin uqtırıp otırǵanday kórinedi.
«Bul dúnyada jaqsı bolıwdıń, ápiwayılıq hám ullılıqtıń «qatań ólshem qaǵıydası» bar. Lekin ol jazba túrde islep
shıǵılmaǵan. Onı átiraptaǵılar óz dárejelerinde túsinedi, qabıllaydı», - dep jazǵan edi Sh.Usnatdinov.
Solay eken, ápiwayılıqtı da, ullılıqtı da jırlaw hám basqalarǵa sińdiriw ocherk janrına júklengen wazıypa. Onı gazeta xızmetkerleri shın kewlinen túsinip, dáwir menen teń qádem basıp óz oqıwshılar názerine usınıp atır. Zamanlaslarımızdıń jetiskenliklerin, aydın jolın, jarqın júzin jaratıwda, dáwirimizdiń rawajlanıw aynasına aylandırıwda bir-biriizge aytarımız kóp.
Portret ocherkinde qaharman portretin jaratıwdıń bir neshe usılları bar.
Ózbek alımı Yu.Hamdamov bul baǵdarda bılay dep jazadı:
«Portret ocherkiniń qaharmanı shaxs yaki jámáát ekenliginen kelip shıǵıp ocherktiń tipologiyasın belgilesek, tórt toparǵa ajıratıp kórsetiw múmkin. 1) shaxs jámáátten bólek; 2) shaxs jámáát ishinde, biraq ocherkte shaxs sezimleri ústinlikke iye boladı; 3) shaxs hám jámáát teń dárejede súwretlengen; 4) shaxs jámáát ishinde, biraq jámáát ústin dárejede súwretlengen».44
Ilimpaz bólip kórsetken tipologiyalıq bólingen ocherk túrlerine baha berip shıǵamız. Izertlew barısı sonı kórsetedi, joqarıdaǵı tórt túrdegi ocherklerdiń ekinshi túri kóbirek ushırasadı. Mısalı, A.Xalmuratovtıń «Tınıp tınıshımas Tamara» (2006-jıl 23-dekabr
№154), P.Xojamuratovanıń «Tayaqshańda bir sıyqır barday» (2006jıl 19dekabr №152), A.Hábipovtıń «Eger de boslıq Fayzulla bolmaǵanda»
(2006-jıl 7-dekabr № 147), X.Dáwletnazarovtıń
«Zıyanlı» (2009-jıl 6-avgust №94), S.Janievtıń «Ustaz baxtı» (2009jıl 6- avgust №94), S.Janievtıń «Ustaz baxtı» (2009-jıl 29-sentyabr
44 Hamdamov Yu. Zamon va mezon. Toshkent. «Wzbekiston» 1991. 17-bet.
№117), E.Ermanovtıń «El jurtqa bawırman basshı boldı» (2009-jıl 17dekabr №151), A.Embergenovtıń «Avtorlar jolı ardaqlı» (2009jıl 3- oktyabr №119) ocherklerinde qaharman portretleri jámáát ishinde biraq ol ocherkte sezimleri dárejede ústin, ayrıqsha bolıp sıpatlanadı.
Abdulla Hábipov ocherk janrında biraz tájiriybet toplaǵan jurnalist. Onıń «Eger de baslıq Fayzulla bolmaǵanda»45 ocherki Ámiwdárya MTP baslıǵı Sultanov haqqında. Jurnalist óz qaharmanı haqqında kóp maǵlıwmatlardı toplaǵan. Olardı jayǵastırıwshı monolog, sáwbet janrları arqalı berip ocherktiń kompoziсiyasın bayıtadı. Ocherk eki bóliminen turadı. «Mennen hesh kim gumanlanbaydı» dep atalǵan bólemde Fayzulla portreti lirikalıq sheginisler menen monologlar arqalı ashıladı. Jurnalisttiń izleniwshilik xızmeti «Awıl adamların tıńlap kórsem» degen bólemde kózge taslanadı. Ol APJ baslıǵı Orazalı Qarajanov, MTP bas injeneri R.Táńiobergenov, fermer xojalıq baslıqları Sultamuratov Guyjov, Quwat Atajanov, Aytbay Úsenov, Yuriy Klyuchkovlar menen sáwbette bolıp kásiptiń sırları, pasıllardıń tásiri, eń baslısı baslıqtıń shólkemlestiriwshilik uqıbın ashadı. Ocherkte bir neshe janrlardıń sintezi bar.
P.Xojamuratovanıń «Tayaqshańda bir sıyqır barday»46 ocherkin tematikalıq hám janrlıq jaqtan kórkemlikke qurılǵan dep bahalaw múmkin. Onda Qaraqalpaqstan Respublikasına xızmet kórsetken artist, Á.Nawayı atındaǵı mámleketlik opera hám balet teatrınıń direjerı Ayda Abdullaeva portreti jasalǵan.
Kórkem óner tarawı óziniń sıyqırı hám sırları menen ajıralıp turadı. Onda xızmet e tiwdiń ózi úlken talant hám
45«Erkin Qaraqalpaqstan» 2006-jıl 7-dekabr № 147
46«Erkin Qaraqalpaqstan» 2006-jıl 19-dekabr №152.
dóretiwshilik miynetti talap etedi. Úlken teatrdıń simfoniyalıq orkestrin basqarıwda shólkemlestiriwshilik uqıp, talant hám sheberlik sırları ocherkte kórkem detallarda ashılǵan.
Usınday kórkem detallar X.Dawletnazarovtıń «Zıyalı»47 ocherkinde de bar. Ocherk «Úlkemizdiń ádiwli perzentleri» rubrikası astında orın alǵan.
Onda tariyx hám milliyliktiń óz-ara birligi bar. Ocherk «Úlkemizdiń ádiwli perzentleri» rubrikası asıtnda alǵan. Onda tariyx hám milliyliktiń óz-ara birligi bar.
Janrlar sintezi, ótmish hám búgingi kúnniń óz-ara baylanısı S.Janievtıń «Ustaz baxtı» ocherkinde kózge taslanadı. Qanlıkólshi muǵallim Sharapatdin Bawenovtıń portreti kásiplesleri hám mektep turmısı, tariyxı menen baylanısta súwretlengen. Ocherk úsh bólimnen ibarat.
1.Árman alǵa baslaydı.
2.Qatardaǵı muǵallimnen RayONO baslıǵına deyin.
3.Shákirtler ustaz maqtanıshı
Hár bir bólimde qaharman ómiri hám kásibine baylanıslı syujetler tańlap alınǵan. Avtor maǵlıwmatlar, sánelerdi úyin-tógip taslamaydı. Ar kersinde erkin pikirlew hám bayanlaw usılında portretke shtrixlar beredi, eń kerekli momentlerin tańlap aladı.
Ocherklerdiń tipologiyalıq baǵdarı boyınsha shaxs hám jámáát teń dárejede súwretlengen ocherkke S.Janievtıń «Qaraqalpaqtıń azamatı»48 ocherkin kirgiziwge boladı. Jáhán chempionın súwretlewde avtor kóp izlengeni sezilip turadı. Ocherk bir neshe bólimlerge bólingen: 1) Ustazǵa tutasqan soqpaq; 2) Turdan palwannıń ruxları shad.; 3) Ol sambo ushın jaralǵan; 4) Chempion ósken ortalıqta.
47«Erkin Qaraqalpaqstan» 2009-jıl 6-avgust №94.
48«Erkin Qaraqalpaqstan» 2009-jıl 8-avgust №95.
Bólimlerge qoyılǵan temalar mazmunnan kelip shıǵıp tańlanǵan.
Elimizde sportqa bolǵan itibardıń óskenligi, hár bir sport túri boyınsha imkaniyatlar esigin ashıp berdi.
«Erkin Qaraqalpaqstan» gazetasında járiyalanǵan ocherklerimizdi analizlegenimizde mapazlıq xarakter kózge taslanadı. Máselen, muǵallim haqqında kásiplik bayramı qarsańında, diyxan haqqında sóz etkende onıń sońǵı sporttaǵı jeńisinen soń gáp baslanadı. Bul álbette, ocherk janrınıń operativliginen derek beredi. Bir informaсiya arqalı da bayanlaw múmkin, lekin oǵan hám onıń kásibine, miynetine, xızmetine húrmet belgisi retinde ocherk jazıw hám portretin jasaw arqalı jurnalistlerimiz ocherk janrınıń keń imkaniyatların kórsetiwdi maqset etken.
Solay bolsa da, tariyxqa múrájat etip, ocherklerde insan táǵdirin jıllar sınawında shınıqtırǵan jurnalistlerde bar. Prezident I.Karimov «Óz tariyxın bilgen, onnan ruwxıy kúsh alatuǵın xalıqtı jeńiw múmkin emes eken, biz haqıqıy tariyxımızdı tikleymiz, xalqımızdı, milletimizdi áne sol tariyx penen qurallandırıwımız kerek»49 dep bildirgen pikirler jurnalistler ushın jańa wazıypalar júkleydi.
Usınday tariyx búgingi kúshimizdi birlestirip ocherkler dóretiwshi
Ómirbay Ótewliev bolıp tabıladı.
Jurnalist Ó.Ótewlievtıń «Gúlbiy» ocherki xalqımız tariyxında «aq daqlar» dep atalǵan moll-iyshanlardıń quwdalawlar sebepli elden uzaqta jasaǵan zamanlasımız haqqında ocherk syujettegi waqıya menen baslanadı:
«Televizorda Iran urısı avtomatlardıń oq jawıp, tınımsız bomba jarılıwlardı kórsete baslaǵannan Gúlbiy apanıń qolları
49 Karimov I.A. Yuksak manaviyat – engilmas kuch. T.: «Manaviyat», 2008. 47-bet.
qaltırap, kese tolı shay tógile jazıladı. «Jarıq» álemniń tórt mushına shashılǵan ırısqı-nesiybemizdi shópshegen, jeti dáryadan suw ishken erkin qus edik. Baǵdad elden jábir-japalar kórip, qańǵalaqlap baratırǵanda pana bolǵan, muqqades jurtım. Tariyxıy esteliklerge bay din islamnıń orayı, eń
áyyemgi masjidmedreseler irge tasıp qalaǵan ulama qazı-kalanlardıń ot basına búlginshilik salǵanlar inshalla ońbas» - dep gúbirlenip, kóz jasları
óńirshesine tamdı.
Avtor ocherkin usılay baslaw arqalı sóz etpekshi bolǵan qaharman ápiwayı adam emesligin eskertpekshi boladı. Ó.Ótewlievtıń jazıw stili sonnan ibarat, ol bir shańaraq aǵzaları tuwralı bir neshe ocherk jazadı. Usı dástúrge sadıqlı bul saparı da kórinedi.
«Gúlbiy apa Sarıbay qızı – ilgeri jılları «Erkin Qaraqalpaqstan» gazetasında jarıq kórgen «Qońıratlı Abdulla Baǵdad» atlı ocherkimniń qaharmanı, marhum turmısı qıyan-keste waqıyalarǵa tolı, bolǵanlıqtan Abdulla aǵaǵa kóbirek toqtap, Gúlbiy apa haqqında pursatı kelse keńirek jazıwdı oylap edim», - dep avtordıń hám ózi de personaj sıpatında ocherkine qatnasadı.
Álbette, bunday qatnas arqalı jurnalistlik tekseriwdiń izertlewdiń izbeizligin túsiniw múmkin. Eń baslısı, avtor serialı ocherkler jazıw sheberi ekenligin jáne bir mártebe kórsete bildi.
«Gúlbiy» ocherkinde bir neshe qaharmanlar táǵdiri jámlengen. Eń baslısı olar tuwralı sóz etkende avtor sol dáwirdiń awır dástúrlerin de qosa súwretleydi.
Mısalı:
«…Sorap-sorap Káabatullanı da tapqanday jol boyı Qaratawdıń ústi menen «Sultan Wáyis» babaǵa ziyaratlap basına túnep shıǵadı. Tań ata jolǵa jıynalıp atırsa izinen quwǵınshı kelipti. Balaǵat jasına jetpegen Jamalya ajapamdı jat jurtlarǵa ketip baratırǵanı ushın quda – jegjatları besikte atastırılıp qoyǵanın sıltawlap, jılatıp-sıqlatıp alıp qalǵan. «Qızım tiri me, ashtan ólip qalǵan joq pa?» dep zarlanıw menen ómiri ótkergen anamnıń:
Qaratawdıń basınan kósh keledi, Kóshken sayın bir taylaq bos keledi, Qızalaqtan ayrılǵan jaman eken,
El-jurtıńnan ayırlǵanı jaman eken,
Móldiregen qara kózge jas keledi – dep baslanatuǵın uzınnan uzaq tolǵawın tıńlaǵan sayın qosıla jılaytuǵın edim».
Avtor mine usılay ómir haqıyqatlıǵın ashıp beredi. Ayanıshlı turmıslıq waqıyanı bayanlawda xalıq tolǵawınan da ónimli paydalana bilgen. Jurnalist waqıyalar izbe-izligin saqlaw arqalı Gúlbiydiń táǵdirin hám usılay elden uzaqta ǵayrı jurtlarǵa ómiri ótken jerleslerimizdiń turmıs sharayatların boljawdı maqset etken.
Ájapası Jamalyanıń táǵdirin de biyparıq emesligi seziledi. Gazeta oqıwshılarınıń kewlindegi sorawlarǵa juwap beriw niyetinde, onıń menen diydarlasıw máwritlerin súwretleydi.
Mısalı:
«Taw menen taw ushıraspasada adam menen tirilikte kórispey turmaydı. Úyimizge oornıǵıp, kewlimizdi jámlegennen keyin sol Qaratawda jılatıp-sıqlatıp taslap ketken Jamalyanı izlew salıp, gazetalarǵa maqalalar járiyaladıq. Elde otırǵan waqıtları óz qolı
menen Berdalıǵa uzatqan úlken ajapamız Jámiyla Taxtakópir rayonınan shıqtı. Jamalya bolsa, er jetkennen soń atastırılǵan qalıńlıǵı Iymanbay menen shańaraq qurıp, baxıtlı turmıs keshirip atır eken.
Aǵayin – tuwǵanlarımız úyge jıynalıp kelgende ákemiz benen úlken kóshke birge ketkenlerdi atpa-at sorastırıp, «kóp edińiz, qalǵanlarıńız qayda?» dep joqlaw aytısıp, botaday bazladıq. Balalarımızdıń bul qurlım qosılǵanına shúkirshilik etip, birbirimizge táselle berip, tuwısqanlıq qarım-qatnaslarımız jańardı».
Ó.ótewlievtıń «Gúlbiy» ocherki qaharman tilinen jazılǵan monologiyalıq dóretpe. Onda xalqımızdıń say-dástúrlerin ǵayrı jurttaǵı tártip-intizam, hár túrli adamlardıń peyli-minezi óz kórinisin tapqan. Personajlarınıń minez-qulqların, isháreketlerin bayanlaǵanda xalıq nqılmaqallarınan paydalana bilgen.
Mısalı:
-«Birge tuwılǵan menen birge ólmek qayda?!»
-«Jalǵız batır jawǵa joq, Jalǵız
jigit dawǵa joq!»
-«Elinen ayrılǵan er jetim»
-«Tiri bolsaq bir tóbe, Óli bolsaq bir shuqır»,
«Jat |
jerlerdegi |
sultanlıqtan |
óz elimde ultan bolǵanım |
artıq» |
|
|
|
-«Iyt toyǵan, er jigit tuwǵan jerine tartadı».
-«Elge el sıysa da,
Úyge úy sıymas!»
-«Ótken iske salawat».
-«Kórgenińnen kórmegeniń bilgenińnen bilmegeniń kóp eken, bárinen de ólmegeniń jaqsı eken».
E.Ermanov jurnalist sıpatında úlken hám mashaqatlı joldı basıp ótti. Onıń basıp ótken jolı ibiratlı jol. Sonlıqtan Qaraqalpaqstan jurnalistikası E.Ermanov degen ismniń qádir qımbatına jetip, húrmet izzetine óz ornına qoyıp kelmekte. Bir ǵana tarawı boyınsha materialların úyrengenimizde onıń sol taraw boyınsha bilimli, izleniwshi, talapshań hám eń baslısı talantlı jurnalist ekenligi seziledi. Olarda hárbir fakt ústinde tereń analiz, hár bir maǵlıwmat boyınsha is tájiriybelerdiń jemisli nátiyjesi kórinip turadı.
«Diyxanǵa da, jerge den berseń alasań»50 dep atalǵan publiсistikası da mine usınday mazmunda. Bul publiсistikanıń ózgesheligi sonda, burın bir xojalıq mısalında pikir júritken bolsa, bunda respublikalıq kólemde salı jetistiriwde aldıńǵı xojalıqlar tuwralı sóz baradı.
Tórtkúldegi «Shoraxan», Taxtakópirdegi «Taxtakópir», Qońırattaǵı «Kókdárya», Aqmańǵıttaǵı «Shortanbay» hám «Kerder xojalıqlarınıń tabıslarına analiz júritedi. Durıs, xojalıqlar arasında awır salmaqqa iye bolıwdıń mashaqatı da az bolmaydı. Sol ushın olar tuwralı jeńil-jelpi sóz etiwdiń ózi qıyın. Bul xojalıqlar tuwralı sholıw xarakterinde pikirler bayanlanadı. Xojalıqlar basqalardan nesi menen parqlanadı? – dep soraw qoyadı jurnalist hám oǵan ózi juwap beredi:
«Birinshiden, olardıń basshıları menen búgin mına isti erteń ana jumıstı isleymen dep dúzgen is rejelerin izbe-izlik penen
50 Diyxanǵa da,jerge de berseń alasań. «Erkin Qaraqalpaqstan» 2006-jıl 28-sentyabr 2004. №115.