MD hám PQJ / Qaraqalpaqstan baspasózinde kórkem puliсistikalıq janrlar
.pdf
ómir turmıstıń ishinde bolıw, óz xalqı menen dártles, hám nápes bolıp jasaw, haqıyqat hám ádalatqa sadıqlıq penen xızmet etiw».28
Bul keltirilgen baha jurnalistlerge tiyisli. Sebebi olar turmıstıń ishinde
bolıp, xalıq dárti menen jasaydı.
Qaraqalpaqstan baspasózi ushın satira jańa janr emes. Onıń túp-tamırı
tereńde, klassik ádebiyatqa da bar. Berdaqtıń «Salıq»,
«Zamanda», Kúnxojanıń «Umıtpaspan», «Túye ekenseń» qosıqları
satiralıq dástúrlerdiń baslaması |
bolsa, T.Jumamuratovtıń «Ton menen |
||
tóbeles» - ótmish hám keleshek ortasındaǵı kópir desek boladı. |
|
||
Baspasóz betlerinde orın alǵan M.Nızanov, S.Jumaǵulov, |
|||
Q.Erniyazov, |
S.Ájimov, |
J.Shamuratovtıń |
satiralıq |
publiсistikasında |
dáwir arpalısı |
da, ishki ruwxıy keshirmeler |
de, dástúr |
hám zamanagóylik te bar.
Jazıwshınıń satirasınıń kúshliligi, ótkirligi sonda, onıń satirasına ilingen faktler adresli bolmaǵanı menen, gáp kimge tiyisli ekenligin, onıń adresin zeyinli, sezgir oqırman dárhal bilip aladı. Satiranı, yumardı túsiniw, shıǵarmalarında qollana biliwdiń ózi talant. Jazıwshınıń qaysı dóretpesin alıp qarasaq ta, onda turmıslıq haqıyqatlıq sheber dárejede súwretlengenligin kóremiz. Keleshekti «bılsh» etip aytpastan, onı spayı túrde ishterli sózler hám orınlı detallar menen bayanlaw avtorǵa tán uslub esaplanadı.
Jazıwshı faktlerdi turmısta qalay bolǵan bolsa, solay almastan olardı jıynaqlastıradı, tiplestirip satiranıń oqıwshılarǵa bolǵan tásirin kúsheytiw ushın kórkemlik sheberlik penen qayta islep shıǵadı.
28 Karimov I.A. Ádebiyatqa itibar - mánawiyatqa keleshekke itibar. «Xalq swzi». 2009-jıl 3-iyul.
Negizinen alǵanda satiralıq ádebiyat penen satiralıq publiсistikalıq da eń baslı másele-jámiyetshilikke jat illetler bolıp ol turmısta obektiv túrde bar bolǵan waqıyanı halatına kórkem hám publiсistikalıq qurallar arqalı oqıwshılarǵa jetkerip beriledi. Satiralıq publiсistikalıq tiykarǵı janrlarınan biri bolǵan feleton janrında faktler anıq waqıyalıqqa tayanǵan hám analiz izbe-izligi saqlanǵan boladı.
2.2.Feleton hám pamflet janrlarınıń jámiyetlik turmısqa tásiri
Jámiyettiń rawajlanıw basqıshında bárhá qaramaqarsılıqları bolıp kelgeni bárshemizge málim. Kúshli menen áziler, hár túrli topar wákillerine narazılıq jeńil hám ashshı kúlkige alınǵan. Bul - satira hám yumor dep atalıwshı janrlardan óz kórinisin tapqan.
Pikirimizdi jáne de rawajlandırıp aytatuǵın bolsaq: «satira menen yumor jámiyetlik sınnıń eń ótkir, tásirsheń estetikalıq túri bolıp, jámiyettiń rawajlanıwınıń obektiv nızamı – eskilik penen jańalıq ortasındaǵı qaramakarsılıqtıń ózine tán kórinislerinen ibarat. Bul qarama-qarsılıq gúresinde jańalıq ózi ushın jol ashar e ken, ómirdegi gónergen, óz ómirin jasap bolǵan hám tariyxıy rawajlanıwǵa tosqınlıq etiwshi tártip penen kózqarasqa qarsı gúreste satiradan, jámiyetlik kúlkiden keń paydalanıladı. Bul satiralıq publiсistikanıń júzege keliwshide baslı belgi».29
Satiralıq publiсistikanıń janrları – feleton hám pomflet. Maqala, zametka esap, reportaj, xabar hám taǵı basqalar publiсistikalıq janrlarda da satiralıq publiсistikanıń úlgilerin kóriwge boladı.
Feleton – (franсuz tilinen alınǵan «bir bet qaǵaz») kishi kólemli, publiсistikalıq ruwxtaǵı kórkem til hám satiraǵa bay, kúlkili yumorlıq shıǵarmalarǵa aytıladı. Feletonnıń obekti – adamlardıń qáte háreketlerin sınǵa aladı.
29 Esebaev Q. «Satiralıq publiсistika haqqında nelerdi bilemiz?» «Erkin Qaraqalpaqstan», 1999jıl 14-dekabr.
Pamflet – (grekshe «rap» hámmesi, fhlego – «jaǵaman, kúydiremen») ótkir satiralıq dóretpe bolıp, sınǵa alınıp atırǵan jawızlıqtı joq etiwge qaratılǵan.
Feletonlar bolsa birotala joq etiwdi maqset etip qoymaydı. Bizge belgili, feletonnıń obekti – qanday da bir jámiyettiń rawajlanıwına keri tásir etiwshi, hár qıylı illettiń tarqatıwshısı, ayıpkeri bolıp tabıladı. Bunı kritikalay otırıp, biz óz aldımızǵa onıń sapasın tazalaw, jámiyettiń bundaylarǵa qarsı shara qollanıwı uqsaǵan maqsetlerdi qoyamız. Bul dushpalarǵa qarsı gúres emes, al adamlardıń qáte háreketlerin sınǵa alıw.
Pamflet – siyasatqa qarsı sóz – qaraslardı, bul kóz-qaraslardıń psixologiyasın, reakсion ideologiyasın hám konkret tarqatıwshıların, jámiyetlik sistemasın hám bul jámiyetlik sistemasınıń wákillerin ashıp beriwshi satiralıq kórkempubliсistikalıq dóretpe. Pamflete kritika ashıp beriwshi, ashshı kúlkige alıwshı, keri siyasiy-ideologiyalıq shólkemniń tiykarǵı hákillerin sınaǵa alıwshı satiralıq pikirli xarakterge iye. Pamflettiń quralları da ózine tán xarakterge iye, onda ironiya, sarkazm, groteks keń qollanıladı.
Feleton – berilgen waqıya, faktke baylanıslı jazıladı. Onıń wazıypası usı fakt yaki waqıyanıń jámiyetlik mánisin anıqlap beriw.
Byurokratiyanıń, paraxatlıqtıń konkret tarqatıwshıların satira járdeminde áshkaralaw jeterli emes. Usı byurokratiziniń, poratizmniń, paraxatlıqtıń mánisin, sebebin tereń ashıp beriw kerek hám ol jawızlıq taratıwshıları ózleri qálesin - qálemesin obektiv túrde mámleketke xalıqqa zıyan tiygizip atırǵanlıǵın
kórsetip beriw kerek. Bul oy-pikirler sońǵı juwmaq sıpatında hár bir feletonda beriledi.
Mine bul janrlarda Muratbay Nızanov dóretiwshiliginiń baslı ózegi esaplanadı.
Jámiyette júz berip atırǵan unamsız illetlerdi dál aytpastan, onı
«sıpayı» túrde mısqılı súwretlew Muratbay Nızanov dóretiwshiliginiń tiykarǵı obekti.
Feleton janrında obraz dóretiw ushın kórkemlew qurallarınan sheber paydalanıp, feletonǵa kúlki «boyaw» beriwde avtordıń sheberligi baslı orındı tutadı.
Feleton janrında qaharman obrazı dialog hám monologlar arqalı da ashıp beriwi múmkin.
Jazıwshı alǵan temasınan qanshama dárejede mazmunlı ekenin, qanday maqsetti gózlep jazıp otırǵanın ózi paydalanbaqshı bolǵan kórkemlew sóz quralları belgilengen máseleni sheshiwge qánshelli járdem bere alatuǵının oylastırıw kerek. Bunı mısallar arqalı kórip shıǵamız.
Muratbay Nızanovtıń «Avtobustan kesh qalmań»30 feletonında xalıqtıń jıllar boyı kútip kiyatırǵan trolleybus deposı qurılısınıń demde pitip, tústen keyin júrip ketkenligin tańqalarlıq, nırıqqa sıymaytuǵın bul qubılıstı túsinde kórip atırǵan qaharman tilinen beredi. Bul jerdegi qaharman menen baslıq ortasındaǵı qızıq dialogı beriledi:
Húrmetli baslıq depo qurılısınıń birden pitip qalıwı sizge qalay tásir
etti?
-Talıp qaldım.
-Demek, Kútpegensiz ǵoy?
30 «Erkin Qaraqalpaqstan» 2006-jıl 12-yanvar №4
- Álbette biz sekseninshi jıllardan beri hár jańa jılda
«bıyıl Nókiste trolleybus júredi» dep háde berip kiyatır edik. Endi aldımızda kiyatırǵan jańa jılda ne deymiz! Buyırsa jaqın arada trolleybus deposı qurılısınıń pitiwi haqqındaǵı wádeniń on jıllıǵın belgileymiz» - deydi avtor.
Jámiyettegi qarama-qarsılıqlar nátiyjesinde feleton jazıladı. Onda kóterilgen problema soсiallıq áhmiyetliligi menen qunlı bolıp esaplanadı. Usınday pikir talasına sebep bolǵan feleton Z.Óserbaevanıń «Kim kimdi aldap atır?»31 dep ataladı.
Feletonda Nókis-Tashkent marshurtındaǵı mámleketlik belgisi 23 A 58-00 bolǵan avtobustaǵı waqıya sóz etiledi.
«Saat 12 de júredi degen avtobusımız 5 ne shamalasqanda toldı. Shofѐrdıń dem alıwı ushın qoldan islengen ornına artıqsha 3 adamdı
dizerletip otırǵızıp, tolıq jol haqısın óndirip alǵan Tursınbay kewli jám edi. Jolawshılardan aqshanı tolıq jıynap alǵan «Tursınaymız qubladaǵı avtostanсiyaǵa kelgende túsip qaldı».
Feleton mine usılay baslanadı. Qarańǵı túsip, avtobus birese ońǵa, birese shepke teńselik, jolawshılar Alla-alla menen otırǵan avtobus Buxara postında irkildi. Waqıyalar izbe-izligi sonda, shofѐr bir ózi járdemshisiz jolǵa shıqqan. Usı orında avtor «Kún batarǵa emes, tań atarǵa júr»
degen xalıq naqılın orınlı keltirgen. Yarım jolǵa kelgende avtobus keyinge qaytarıladı.
«Tashkentke jol alǵan avtobus Buxaradan izinen qaytarıldı. Buǵan tiykarında Kim ayıplı? Avtobus reyske shıqpastan aldın
31 Óserbaeva Z. Kim kimdi aldap atır? «Erkin Qaraqalpaqstan». 24-iyul, 2008-jıl №89 (18615)
tekserilip jollama berilmeyme? Nege endi adamlar jol ortada sebepli shıǵıp, Kimnińdur máni ushın itibar kóriwi kerek? Kim kimdi aldap atır?»
- dep soraw qoyadı avtor.
xızmetindegi bunday mápgóylik tek bir mártebe bolıp atırǵan waqıya emes. Avtor Tursınbay tımsalında jeke óziniń mápin oylaytuǵınlardı nishterli sınǵa aladı.
Feleton bir neshe xızmetkerdiń obrazı bar. Awzınan «aq iyt penen, qara iyt shıǵatuǵın» Tursınbay, Onıń sózlerin tabjılmay orınlaytuǵın Islam, sózin ótkere almaytuǵın Bekbay shofer hám túnde náwbetshilikte turǵan posttaǵı ishki isler bólimixızmetkeri. Bul qaharmanlardıń tek birewi ǵana puqaralardıń mápin oylaydı.
«-Haw, Nókis – Tashkent aralıǵı 1200 shaqırıp bolsa, óziń túnde kiyatırsań, jolda uyqlap ketpewine kim kepil. Sizlerdi ótkere almayman, - dedi post xızmetkeri».
Hárkim óz wazıypasın bilip islegende bunday jolda «sebil bolmas» ekenligi avtor uqtırǵısı keledi.
Tursınay obrazın avtor diologlar menen súwretleydi: «Sarı sınlıdan kelgen, kelte shashlı apay bizlerge qarap.
- Qáne Tashkentke me? Neshewsizler, biziń avtobus saat 12 de júredi. Aldıńǵı orınlar ushın zalogqa 5-10-mıń berseńiz bolǵanı, asıqpay túste keleberesiz, - ded iol ózin Tursınayman dep tanıstırıp atırıp».
Dáslepki ushırasıwda-aq óziniń sum hám mápgóyligin bildiriwdi isbilermen hayaldıń obrazı usılay ashıldı.
«Saat 12 de degen avtobusımız 5 ke shamalasqanda toldı», - dep jazadı avtor.
Keltirilgen mısaldan kórinip turǵanınday bul orında tártipintizamnıń ózi joq. Reys belgilengen waqıtqa jolǵa túspeydi. Avtobustıń texnikalıq kórigi bılay tursın, hápte shofer hám onıń járdemshisin tayarlaw isleri joq. Awdawshılardıń dem alıwı ushın belgilengen orınǵa da avtordıń tili menen aytqanda,
«dizerlep úsh adam otırǵızıldı».
Feleton ushın tańlap alınǵan tema kútá aktual. Uzaq jolǵa aylanǵan hár qanday jolawshı transport xızmetindegi bunday qolaysızlıqlarǵa narazı boları sózsiz. Ataması da hám, tuwrı qoyılǵan. Haqıyqatında da, kim kimdi aldap atır? Soraw astında eki baǵdar bar. Birewi – tiyisli orınlarǵa, ekinshisi jámiyetshilikke qaratılǵan.
Satiralıq janrlar tiykarında ironiya, sarkazm, satira jámlengen. Sonlıqtan bul túsiniklerdi yumordan ajırata biliw kerek.
Yumor-kúlkili, kúli oyatıwshı unamlı hám unamsız qubılıslardı bayanlaydı. Súyiklińniń unamsız tárepin yumor menen kúlip aytıw múmkin. Yumordıń baǵdarı kúlki menen ólshenedi.
Ironiya yumor kórsetken birlikti bóleklerge bóledi. Ol jaqsını jamannan, idealdı haqıyqatlıqtan, unamsızlıqtı unamlı nárseden ajıratıp beredi. Kúlkili hám kórimsiz kóringen nárseler sırtqı qabıqtay bolıp bólip alınadı hám ironiyalıq ótkir kúlkige alınadı. Basqasha etip aytqanda, ironiya adamnıń eń unamsız tárepin belgilep kórsetedi.
Eger zat yaki adam ústem kúsh sıpatında kórinse, ironiya, ótkir, jawız, jalınlı sarkazmge aylanadı. Bir tegis hám ápiwayılıqtan, óz qarsılası menen gúresiwshi kúshke aylanadı, ol tek biykarlap
qoymastan eń jaqsı nárselerge umtıladı. Ol kóterińki bolıwı múmkin, biraq mayda hám unamsız emes.
Demek yumor-adamlardıń unamsız, ázzi táreplerin jeńil kúlkige alıw, satira-ótkir hám keskir kúlki. Olardıń ózgesheligi kúshinde emes, al obektke avtordıń qatnasında kórinedi. Obekttiń unamlı yaki kerisinshe, unamsız tárepin belgilep beredi. Yumor hám satira – bul hár túrli maqsettegi komediya. Satira jámiyettiń unamsız qubılısn sınǵa alıw ushın qollanılatuǵın komediya. Basqa barlıq jaǵdaylarda ol yumor esaplanadı.
Eger gazetadaǵı maqalada konkret fakt, onıń ayıpkerleri, anıq mánzili kórsetilgen sın bolsa, satiralıq maqalada ironiyalıq kommentariyǵa zárúrlik bar.
Kommentariy arqalı avtorlar personajlardıń isin hám sózin paralel qoyıp, kontrast usılda bayanlaydı. Bunday usıl Satiralıq retush beriwde qollanıladı.
Ironiya tiykarında feleton da jazıladı. Feleton satiralıq kórkempubliсistikalıq janr bolıp, unamsız fakt hám hádiyselerdi ashıp beredi. Feletonlıq fakt eki wazıypanı atqaradı. Birinshisi, fakttiń jámiyetke unamsızlıǵı bolıp, oqıwshıda jek kóriwshilik oyatadı. Ekinshisi, sol fakttiń komediyalıq mazmunı bolıp, kúlkige qurıladı. Ekinshi wazıypa óz maqsetine jetedi, eger qaharman quralı hám maqseti, forma hám mazmunı, sózi hám isi, quralı hám maqseti, forma hám mazmunı, sózi hám isi ideya hám birligi sáykes kelse.
Feleton – bul úsh nárseniń sintezi: publiсistika, satira kórkemlilik. Publiсistikada fakt konkret, aktual. Satirada faktke satiralıq analiz jasaydı. Kórkemlilik-satiralıq obraz jasawdıń tiykarı.
Satiralıq obraz kórkem obraz sıyaqlı dilektikalıq birlik, jekkelik penen ulıwmalıq, dialektika menen tipiklik birlesedi. Feletonnıń gazetalıq forması faktlerge tiykarlansa, ádebiy formasında fantaziyaǵa zárúrlik bar. Fakt hám
fantaziyanıń kesisken ornında satiralıq obraz payda boladı.
Feletonda bir qansha obrazlar bar. Obraz – persona-ámeldar yaki jeke adam, ol jawızlıqtı alıp júriwshisi. Obraz-tezis- analizlenip atırǵan faktti
analizlewde xızmet etedi.
Satiralıq tipiklestiriwdiń áhmiyetlik quralı boljaw esaplanadı. Qaharman portretin jasawda boljaw arqalı satiralıq elementlerdi tolıqtırıw
múmkin.
Pamflet – tez tásir etiwshi dóretpe bolıp, onıń baslanıwındaǵı satira sarkazm hám ekspressivlikti bildiredi, ol publiсistikalıq xarakter operativligi, kúnniń áhmiyetli teması ekenligi, hújjetliligi hám kóleminiń keńligi menen xarakterlenedi. Pamflet - ádebiyat hám jurnalistikadaǵı siyrek ushırasatuǵın janr. Ol úlken tariyxqa iye. Erzam Rotterdamskiyden
(1515 god «Pisma temnıx lyudey») baslanıp, Fransua Rable (Gargantyua i Pantechryuel, 1534), Daniel Defo
«Kratchayshiy put raspravu s disserterami» pamfleti ushın dúnyadan ótti.
«Filosofiyalıq xatlar» pamflet ushın P.Chaadaev aqılı zayılǵa shıǵarıldı. Pamflete keltirilgen konkret fakt jámiyetlik qatnaslar menen
salıstırılıp úyreniledi. Yaraslav Galannıń «Plyuyu na papu!» (18-iyul, 1949 g) pamfletinde katoliklik shirkewi sınǵa alınadı. «1949-jıl 13-iyulda meniń
ómirimde ayrıqsha waqıya júz berdi: Papa Piy XII meni shirkewden ayırdı. Bulawdı anasınan ayırǵanday ayırdı. Eskertpedi de» - dep bayanlanadı pamflete.