MD hám PQJ / Qaraqalpaqstan baspasózinde kórkem puliсistikalıq janrlar

1.2. Ocherk – qaraqalpaq baspa sózinde

operativ janr

Publiсistika menen ocherkti ómirdiń barlawshısı, dep ataydı. Onıń azamatlıq dawısı, jawıngurlik dabılı, ideyalıq biyligi, sheberlik tereńligi jıl sayın jetilisip kámalǵa kelmekte. Ocherk bárinen burın ómir shejiresi, zaman áǵımına ilesip, ómir menen bir nápeste bolıp birge soǵatuǵın, elimizde bolıp atırǵan san mıń waqıyalar menen qızıq-qızıq jańalıqlardıń izin suwıtpay oqıwshısına jetkeretuǵın, ózimiz benen birge tınbay miynet etip atırǵan zamanlasımızdıń kelbetin jasaytuǵın janrlardıń biri – usı

ocherk.

Ádebiyatımızdıń jawınger janrı-ocherkke bolǵan qızıǵıwshılıq

ásirimizdiń 60-jıllarına tuwra keledi. Qaraqalpaq prozası menen qatar

dissertaсiyalıq jumısında ocherktiń dáslepki belgileri 30-jılları kórine baslanǵanın atap ótti.

Biziń jumısımızdıń maqseti házirgi qaraqalpaq, ocherklerinde 2006- 2010-jıllar janrlıq jaqtan rawajlanıw barısı hám olardıń kórkemlik dárejesin izertlewden ibarat.

80-jıllarǵa kelip ádebiyat sıyaqlı, ocherkte de turmıs haqıyqatlıǵı uzın gúres, jańalıqqa umtılıwshılıq kórine basladı. Dáwir nápesiz seziniw, waqıya yaki hádiysege tuwrı kózqarastan baha beriwde ocherk óziniń, jawıngerlikgin kórsete bildi.

Ocherk janrın rawajlandırıwda T.Qayıpbergenov, S.Saliev, A.Xalmuratov, A.Aliev, O.Abdiraxmanov, A.Xudaybergenovlarday sóz sheberleri kórine basladı.

Dáslepki baslanǵan qatarınan baslap-aq, oqıwshınıń dıqqattın ózine tartqan ocherkler qatarına K.Raxmanovtıń «Jalpaq jap juldızı»,

Sh.Usnatdinovtıń «Qalaysız, qaydasız, jigitler», T.Qayıpbergenovtıń «Dárya teńizge quymaǵı lazım», «Keń, peyilli insan», S.Jumaǵulovtıń «Mıńnıń ishinen bir adam», A.Xalmuratovtıń «Múmkinshilik shegarası»,

V.Jukovtıń «Miynet – dep iydiredi» ocherklerin kirgiziwge boladı. Bul ocherkler qaharman portretin jasawdaǵı sheberligi, xarakter ózgesheliklerin kórsetiwi, kóterilgen úlken yaki kishi problemanı ocherktiń kompoziсiyasına kirgize alıwı menen ayırılıp turadı.

M.Gorkiydiń aytqanınday, «Eń qıyın baslanıwı. Birinshi qatar, birinshi sóz muzıkadaǵı sıyaqlı pútkil shıǵarmanıń ruwxın belgileydi. Sonıń ushın da birinshi qatardı júdá uzaq islewge tuwra keledi». (Sobr. soch. v. 30 tomax, t-26, s, 225). Ocherktiń ózinshelik belgileri hámme waqıttaǵıday – aq, turmısqa aktiv hám operativ aralasıwı, dana qubılıslarǵa onıń tikkeley jaqın bolıwı, waqıyaǵa tez pikir kórsetiw uqıplıǵı, onıń batırlıǵı, haqıyqatlıǵı, tásir etiwshiligi hám iykemligi bolıp esaplanadı.

Bul sıpat, ásirese, 80-jıldan soń dóregen ocherklerde kóbirek seziledi. Bul dáwirde qaharman obrazın kórkem detallarda ashıp, xarakter

ózgesheligi onıń miynetke qatnasına sińdirgen portret ocherkleriniń jańa formaları dóreliwi menen bir qatarda, problemalıq, jol-saparına, sud ocherkleri hám publistikalıq maqalalar payda boldı. Bul ocherklerde kórkem izlenisler tema tańlawda, obraz jasawda, áhmiyetli waqıya tiykarında kompoziсiya

dúziwde, qaharman háreketlerinde ótkir dramatizm beriwde óz kórinisin tapqan.

Qaraqalpaq publiсistikasında sońǵı jıllarda ocherkler kórkem izlenisleri boyınsha astı. Bunıń tiykarǵı sebebi ocherk janrı boyınsha jazatuǵın jazıwshılardıń ádebiyat maydanına keliwinde hám qızıǵıwshıpubliсistler ózleriniń aldına qoyılǵan wazıypalardı tolıq túsingen halda turmıslıq máselelerge jaqınnan aralasıwıda bolıp atır. Turmıslıq máseleler haqqında da ocherkler dóreldi. Bularǵa K.Nazarbekovtıń

«Qastıyanlıq, yamasa jınayat jazasız qalmaydı», T.Xudaybergenovtıń «Túyeni túgi menen jutqan adam», O.Abdiraxmanovtıń «Mırzanıń isi», «Mırzanıń sońı», V.Jukovtıń «Sergizdanlıq yamasa qalınmal qashanǵa shekem» ocherklerin kirgiziw múmkin.

Jasap turǵan ortalıqtı qorǵaw, anna tábiyattıń gózzalıǵı ushın gúres, toǵay polosaların dúziw, tábiyat ekologiyasın saqlaw, tarawında da ocherk, publiсistikalıq maqalalar jazıldı. A.Joldasovtıń «Jer táǵdiri – el táǵdiri»,

I.Sadullaevtıń «Qıs toǵaylar táǵdiri» publiсistika hám ocherklerinde bul temalar keń túrde ashıladı. Ekologiyalıq máselege baylanıslı jazılǵan bul problemalıq ocherkler - kórkemlik izlenislerdiń jańa kórinisi. Bularda, jurnalist-publiсistler keńirek kórinedi, óz izertlewlerin oqıwshınıń sanası menen sózligine birdey tásir etiwde ózleriniń jazıw sheberligi kórsetken. Olarda turmıs shınlıǵına tereń kórkem publiсistikalıq tallaw jasaladı. Avtorlar barlıq dıqqatın barlıq faktine, ózin tolqıtqan jámiyetlik mashqalaǵa oraylastıradı. Shıǵarmanıń syujetlik jemisi de soǵan baylanıslı sáwlelengen.

Publiсist hám ocherkist ushın búgingi kún teması, aktual turmıslıq máseleler kóp. Turmıstıń ózi talant iyesi ushın tema tańlawǵa járdem beredi. Eń quwanıshlısı bul ocherklerde turmıslıq shınlıqtan shıǵıp jetpewshilik hám qaysı dáwirde sóz etiwine qaramastan, turmıslıq, mashqalalardı óz ishine alıwshılıq bar.

Ásirese, biziń obektimiz bolǵan «Erkin Qaraqalpaqstan» gazetası materialların úyrengenimizde jurnalistlerimiz ocherk janrında bir qansha jemislixızmet etkenliginiń gúwası boldıq.

Jámiyetlik áhmiyetli waqıyaǵa baylanıslı, miynet aldıńǵıları tuwralı, turmıslıq, soсiallıq mashqalalar da ocherklerdiń temasına aynalǵan.

Jámiyetlik mashqalanı úyreniwde jurnalistlik tekseriw júrgizip, problemalıq ocherkler dórelmekte.

«Erkin Qaraqalpaqstan» gazetası shın mánisinde dóretiwshilik mektebi. Sh.Usnatdinov, E.Ermanov, A.Xalmuratov, A.Habipov, X.Dawletnazarov, O.Sátbaev, Ó.Ótewliev, P.Xojamuratova, A.Embergenov, S.Jánievtay kórkem sóz hám ótkir publiсistler usı dárgayda tárbiya kórgen.

Ásirese, jámiyetshilikke sın maqalaları, feletonları menen tanılǵan jurnalist Buharbay Tilewmuratovtıń hám ocherk hám satiralıq publiсistikadaǵı dóretpeleri óziniń xalıqshıllıǵı menen ajıralıp turadı. Sonlıqtan, ol 2011-jılı Ózbekstan Respublikası jurnalistleriniń eń úlken milliy sıylıǵı «Altın qálem» tańlawında «Internet jurnalistikası» nominaсiyasında

«Eń jaqsı Internet materialı»n tayarlap bárshege ózin kórsete aldı.

Biz úyrengen 2006-2010-jıllarda «Erkin Qaraqalpaqstan» gazetasında problemalıq ocherk, soсiallıq ocherk, sud ocherki, jol ocherk ushırasadı.

Ásirese, portret ocherk jazıwda jurnalistlerimiz bir-birine ustaz, bir-birine shákirt.

Portret ocherki basqa janrlarǵa salıstırǵanda ádewir aldıǵa shıqtı. Janrlıq jaǵınan bayıdı.

Portret janrı – súwretlew bolıp tabıladı. Onıń dáliyllengen óz aldına eki túrin aytıp ketiw orınlı.

1. Hár bir shıǵarmada adamnıń sırtqı kórinisi, kelbeti, kiyimkenshegi, ózin tuta biliwi h.t.b.

Portrettiń xarakteri hám funkсiyaları hár túrli boladı. Biraq, portrettiń xarakteri onıń psixologik portret ekeninde kórinedi.

Psixologik portret, jurnalistke qaharmannıń sırtqı forması arqalı onıń ruwxıy dúnyasın ashıwǵa járdem beredi. Sonıń ushın da portret avtordıń jeke uslubı, sheberligi hám maqsetine baylanıslı túrli dárejede bolıwı múmkin dep oylaymız. Máselen, geybir shaxstıń sırtqı kórinisi hám isháreketi keńirek súwretlense, geyde obrazdıń ya sırtqı formasın, yaki onıń isháreketine tiyisli kerekli detalları súwretlew arqalı kórsete alamız. Solay eken portret obraz jaratıwdıń eń kerekli shártlerinen biri bolıp esaplanadı.

2. Ayırım jazıwshı, shayır, ataqlı insanlar, kórkem óner ǵayratkerleri yamasa ilimpazlar ómiri hám miyneti haqqında shıǵarmalar. Máselen, Hamza, Aybek, A.Qahhar, A.Qadriy, I.Yusupov, S.Axmetov, T.Qayıpbergenov h.t.b.

Portret – ocherkte tipiklestiriw hám individuallastırıw formulası húkim súredi. Bul jerde biz rus ilimpazı V.Perсovtıń

pikirlerin keltirip ótiw orınlı. Ol: «Portret ocherki biografiya emes, - degen edi. – Qalayda ol biografiyalıq materiallardan tursa da ol tek biografiyanıń tek bir elementin ǵana óz ishine qamtıydı.

Portret – ocherkin jazarda avtor aldında sol súwretleytuǵın adamnıń onıń ózinen de kóbirek túsiniw, biliw wazıypası turadı. Bul gózlengen baǵıtqa ósiw jolın stimullastıradı».12

Ótken hám házirgi jasap atırǵan ómir adamlarınıń zamanlaslarımızdıń, miynet qaharmanlarınıń táǵdiri, ómiri hám miynet jolı, solar átirapındaǵı waqıyalar portret ocherklerdiń tiykarǵı mazmunı bolıwı tábiyiy qubılıs.

Álbette, jurnalist óz qaharmanına hár tárepleme názer awdarmasa, onıń tek jetiskenligin kórip dógeregindegi mashqalalardı qaharman portretin dóretiwge durıs paydalana almasa, turmıstı burmalaw bolıp ketiwi múmkin. Demek, bul jaǵdayda haqıyqıy ocherk te, haqıyqıy portret te dórewi múmkin emes. Bul haqqında I.Jigo degen ilimpazdıń pikirlerin keltirip óteyik hám ózimizdiń de pikirlerimizdi keltireyik.

«Jazıwshı ocherkte tek obraz jasap ǵana qoymastan sonıń menen birge tikkeley óz aldına anaw yaki mınaw siyasiy máselesi de qoyadı hám tikkeley publiсistikalıq juwap beriwge háreket etedi».13

Keleshekte ocherkler janrlıq jaqtan jetilisip ketetuǵını seziledi. Ocherklerdi kórkemlik jaqtan jetilistiriw, onı házirgi dáwir

turmısımızdıń jawınger janrına aylandırıw wazıypası ocherkshi jazıwshı hám jurnalistlerdiń kún tártibindegi birinshi máselesi bolıwı kerek.

Ocherk hám publiсistika. Búgingi kúnniń aktual máselelerin ashıp beriwde ocherk hám publiсistika janrları menen shuǵıllanıwshı jurnalistlerimiz bir qansha belsendilik hám operativlik kórsetpekte. Olardıń miynetleri «Qaraqalpaqstan» baspasınan kitapsha bolıp shıǵıp atır. Sondayaq, «Erkin Qaraqalpaqstan», «Vesti Karakalpakstana», «Qaraqalpaqstan

jasları», «Ámiwdárya» jurnalı, gazetalarında

jurnalistlerimizdiń, portretleri de, intervyuleri de, ocherkleri de járiyalanıp kelmekte.

T.Qayıpbergenov, Q.Jumaniyazov, S.Saliev, A.Aliev, O.Abdiraxmanov, Ó.Ótewliev, A.Xalmuratov, S.Jumaǵulov hám taǵı basqa jurnalistler usılardıń qatarına kiredi.

Bizden aldıńǵı ilimiy izertlew jumıslarında dáliyllep ótilgenindey, ocherk gúrrińge jaqın, biraq, bir ayırmashılıǵı onda publiсistika basım bolıp keledi. Kórkemlew quralları ekewinde de teńdey xızmet atqaradı.

Xosh, biz tiykarǵı janrǵa tolıq túsindiriw jumısın alıp baratırǵanımızdıń sebebin anıqlamaqshı ekenbiz portret, intervyu, ocherktiń sintezi neden ibarat ekenligin láliyllew paytı keldi. Máselen, portret de, intervyu de, ocherkte de kompziсiyalıq dúzilis húkim súredi.

Intervyude janlı dialoglı sóz, onıń ritmikası, intonaсiyalıq, emaсionallıq belgilerin sezemiz. Ondaǵı sırtqı mimikalıq, pantamimikalıq reakсiya yamasa qanday da tásir gúrrińlesiwshi adamnıń xarakterin ashıp beredi.

Ocherk janrın dáslepki izertlewshilerdiń biri akademik M.K.Nurmuxammedov boldı. Ol ocherkti ádebiyattıń eń kishi janrı sıpatında izertledi hám oǵan baha berdi.

«Ocherk jazıwshı avtor turmıstan eń xarakterli faktlerdi, waqıyalardı, xarakterlerdi tańlap aladı hám sol arqalı ómirdiń tiplik qubılısların ashıp beredi, tipik obrazları jasaydı. Álbette, turmıs faktlerin ocherk jazıwshınıń turmısqa qatnasınan, dúnyaǵa kóz-qarasınan, qanday ideyanı jırlawdı aldına maqset etip qoyǵanlıǵına ǵárezsli boladı».14

Demek hár qanday ocherk oqıwshılardı tárbiyalawday iygilikli islerge xızmet etedi. Qaraqalpaq jurnalistikasında problemalıq ocherklerdiń keń túrde rawajlanǵan dáwiri ásirimizdiń 80jıllarına tuwra keledi. Bul boyınsha Z.Qojıqbaevanıń «Házirgi qaraqalpaq ádebiyatında kórkem ocherk» atlı kandidatlıq dissertaсiyasında aytaladı. Ilimpaz problemalıq ocherklerdi tuwılǵan jer, Aral-Ámiwdárya, ekologiyalıq, sud, moral temasındaǵı ocherkler dep bólip izertleydi.15

Magistrlik dissertaсiya jumısımızdıń maqseti 2006-2010- jıllarda

«Erkin Qaraqalpaqstan»

Respublikalıq gazetasında járiyalanǵan ocherklerdi izertlewden ibarat. Bul temanı tańlap alǵandaǵı tiykarǵı sebebi sonda, sońǵı dáwirde jámiyettegi ekonomikalıq siyasiy ózgerisler adamlardıń soсiallıq turmısına, sana-sezimine, moralına tásir jasap, ásirler dawamında qáliplesip

áwladlardan-áwladlarǵa miyras bolıp kiyatırǵan dástúrlerimiz, úrp-

ádetlerimiz jańa kórinislerde sáwlelendi. Álbette, bul jaǵday jurnalistlerimizdiń dıqqatınan shette qalmadı.

Bir qansha portretlik, jol, problemalıq ocherklerdiń jazılıwına sebep boladı.

14Nurmuxamedov M.K. Shıǵarmalarınıń eki tomlıǵı. 2-tom. Nókis, «Qaraqalpaqstan» 1985. 215-bet.

15Qojıqbaeva Z.A. Házirgi qaraqalpaq ádebiyatında kórkem ocherk. Kandidatlıq dissertaсiya jumısı. Nókis, 1998. 78-79-betler.

«Jazıwshınıń – dep jazǵan edi. A.M.Gorkiy tiykarǵı isleytuǵın materialı - sóz bolıp tabıladı».16

Ádebiyat bul sóz mádeniyatı. Sóz bolmasa obrazdıń bolıwı ádebiyatqa tán xarakterdiń beriliwi múmkin emes. Kórkem shıǵarmanıń sıpatı, bul jazıwshı menen jurnalisttiń sózden sheberlik penen paydalana alıwına baylanıslı.

Sóz ómir hám mazmundı qanshelli tuwrı, orınlı konkret ashıp berse, kórkem shıǵarma, ocherk-publiсistika tásirli hám áhmiyetli boladı. Bul bir jaǵınan tildiń tazalıǵınıń saqlanıwınan da baylanıslı. Sonıń ushın A.M.Gorkiy «tildiń tazalıǵı, mánisiniń anıqlıǵı, ótkirligi ushın gúres mádeniyat quralı ushın gúres bolıp tabıladı»17 - degen edi. Ullı jazıwshınıń bul danalıq pikiri hám másláháti qaraqalpaq publiсistleri, jurnalistleri ushın tiykarǵı jol kórsetiwshi juldız sıpatında xızmet etip keldi, elede óz kúshin joytpay xızmet etip atır.

Qaraqalpaq publiсistleriniń shıǵarmalarına jollama Bergen tiykarǵı faktorlardıń biri, olardıń rus hám de tuwısqan xalıqlardıń klassik

ádebiyatınan tálim alǵan bolsa, ekinshiden, xalıqtıń ómirin hám awızeki dóretiwshiligin tereń úyreniwden ibarat bolıp tabıladı. Jurnalistlerdiń dóretpeleriniń tiykarında xalıqtıń janlı tili jatadı.

Ocherktiń mazmunın oqıwshıǵa janlı, kórkem formada jetkeriw ushın mánili, ótkir, tásirsheń sózlerdi qollanıw talap etiledi. Bul talap dáwirdiń baslı kriteriyası. Óytkeni, búgingi gazeta oqıwshısı hár tárepleme bilimli, sanalı, olardı isendirgendey waqıyalar, hádiyseler tuwralı sóz etiw zárúrligi kelip shıǵadı.

«Erkin Qaraqalpaqstan» gazetasında járiyalanǵan ocherklerdiń tili hám stili haqqında sóz etpesten aldın ilimiy tiykarlarǵa názer awdarıp, tildiń

stilistikası máselelerine ayqınlıq kirgizip alayıq.

Hár qanday dóretpe óz oqıwshısınıń dıqqatın tez tartıwı ushın eń

dáslep onıń tili hám stiline itibar beriledi. Máselen, sózler, sóz dizbekleri stillik jaqtan durıs, orınlı qollanılıwı kerek. Ocherklerde sonday-aq sózdiń leksikalıq ham grammatikalıq mánileride itibardan shette qalmawı tiyis. Til

bilimnen belgili, sózlerdiń tuwra hám awıspalı mánileri boladı. Sózdiń

dáslepki zatlıq mánisi tuwra máni, al sol tuwra máni tiykarında dóregen qosımsha mániler awıspalı mánisi boladı. Sonday-aq mánisiniń awısıw usılları da ushırasadı. Mısalı, qanday da bir zattıń ataması arqalı onıń forma háreket belgileriniń uqsaslıǵına qaray ekinshi bir zattıń atalıwı - bular sóz

mánisin awısıwı boladı. Sózlerdiń sinonimlik, antonimlik, omonimlik

sıńarlarınan, gónergen hám jańa sózlerden paydalanıw, tildiń kórkemlew quralları bolǵan epitet, metafora, metnimiya, teńewlerden hám frazeologiyalıq sóz dizbeklerinen orınlı qollanıw usılları kóplep ushırasadı. Frazeologiyalıq sóz dizbekleri bular neshe sózler dizbeginen quralıp pútin bir mánini ańlatadı. Olar mánileriniń ótkirligi jaǵınan tildiń tiykarǵı mańızı sıpatında bahalanadı. Usılardan orınlı paydalnıw arqalı biz dóretpeniń til hám stiliniń rawajlanıwına, bayıwına sebepshi bolamız.

Endi hár bir jurnalisttiń dóretiwshiligine jáne de tereńirek názer