MD hám PQJ / Qaraqalpaqstan baspasózinde kórkem puliсistikalıq janrlar

MAZMUNÍ

Jumıstıń ulıwma sıpatlaması…………………………………….

I Bap. Qaraqalpaqstan baspasózinde kórkem-publiсistikalıq janrlardıń qáliplesiwi hám rawajlanıwı……………………………..

1.1.Súwretleme janrınıń izertleniwi hám qáliplesiw tariyxı…

1.2.Ocherk – qaraqalpaq baspa sózinde operativ janr........................

ornı………………………………………………………………………….

2.1. Satiralıq publiсistikanıń ózgesheligi……………………….

publiсistikalıq janrlardıń tematikası hám problematikası……

3.1.Súwretlemelerdegi tematikalıq hám kórkemlik izlenisler…...

3.2.Ocherklerdiń tematikası hám sheberlik máselesi……………………

3.3.Satiralıq publiсistikanıń gazetadaǵı ornı hám áhmiyeti……

Juwmaqlaw………………………………………………………………………

Paydalanılǵan ádebiyatlar dizimi…………………………………………

Jumıstıń ulıwma sıpatlaması

Ilimiy jumıstıń aktuallıǵı. Hár qanday jámiyettiń rawajlanıw basqıshların sáwlelendiriwde ǵalaba xabar quralları tiykarǵı xızmetti atqaradı. Bul proсess Ózbekstan óz ǵárezsizligin alǵannan biziń mámleketimizde de kórine basladı.

«Búgin Ózbekstanda basqarıw liberallastırıw mámleket hám jámiyetti modernizaсiyalaw, ekonomikanı erkinlestiriw, ádalatlı, puqaralıq jámiyettiń rawajlanıw proсessiniń eńgiziliwi menen ǵalaba xabar quralları xızmetine jańasha kóz-qarası qatnas jasawdı puqaralıq jámiyettiń eń

áhmiyetli institutlarınan biri bolǵan ǵalaba xabar qurallarınıń xızmetin erkinlestiriw máselelerine ayrıqsha itibar beriwdi talap etedi».1

Hár qanday jámiyette informaсiya bárqulla mámleket rawajlandırıwınıń aynası, adamlardıń sanası, dúnya qarası, siyasiy dárejesiniń qáliplesiwinde tiykarǵı qural bolıp xızmet etip kelgen. Bul jaǵday, ásirese, jıldırımday ózgerip baratırǵan búgingi globallasıw zamanında hár qashanǵıdan góri tez rawajlanbaqta. Sonlıqtan búgingi kúnde ómirimizdiń hár bir tarawın ǵalaba xabar qurallarısız kóz aldımızǵa keltirip bolmaydı.

Ásirese, baspasóz shın mánisinde xalıqlıq minberge aylandı. Respublikalıq «Erkin Qaraqalpaqstan» gazetası sóz hám baspasóz erkinligi, onıń keń áshkaralıǵı, reformalardıń ashıqlıǵın támiyinleytuǵın demokratiyalıq prinсiplerdi ómirge eńgiziw imkaniyatın berdi.

Gazeta tematikalıq, janrlıq jaqtan jetilisti. Bul tabıslarǵa erisiw qánigeli kadrlardı tańlap alıw hám tárbiyalaw arqalı qolǵa kirgizildi.

Publiсistika janrları arasında kórkem publiсistikalıq janrlar eń qurallı janrlar bolıp, olar gazetanıń ádebiy-kórkemlik dárejesin kóteriwge xızmet etedi.

Biziń magistrlik dissertaсiya jumısımızda «Erkin Qaraqalpaqstan» gazetasındaǵı kórkem publiсistikalıq janrlar úyreniledi. Bizden aldın da bul másele pitkeriw qánigelik jumıslarında jazılǵanı belgili. Sonlıqtan, bizdáwirlerdi sheklep, 2007-2010-jıllardaǵı «Erkin Qaraqalpaqstan» gazetasında jarıq kórgen kórkem publiсistikalıq janrlardı úyreniwdi maqset ettik. Óytkeni, usı dáwirde janrdıń rawajlanıw dárejesi kórinedi hám gazetada bir qansha ocherkshiler, feletonshılar ósip jetilisti. Sonlıqtan, Qaraqalpaqstanlı jurnalistlerdiń dóretiwshiligin úyreniw waqtı kelip jetti.

Problemanıń izertleniw dárejesi

XXI ásir jurnalistikası óziniń jańashallıǵı menen aldıńǵı dáwirlerden ayrıqshalanadı. Jańa informaсiyalıq

texnologiyalardıń turmısqa engiziliwi jurnalistikada jańalıq bolıw menen birge, onıń mazmun jáne jaǵınan ózgeriwine de jol ashıp berdi. Jańa janrlar, formalar payda boldı. Eń baslısı jurnalistikada qánigelesiw proсessi baslandı. Kórkem publiсistikalıq janrlar boyınsha rus tilinde bir neshe ilimiy miynetler jazıldı.2

Magistrlik jumısımızda Ózbekstanlı ilimpazlardıń ilimiy miynetlerinen,3 sonday-aq Qaraqalpaqstanlı ilimpazlar tárepinen jaratılǵan miynetlerden paydalandıq.4

Ilimiy jumıstıń metodikalıq hám teoriyalıq bazası

Tańlanǵan temanı úyreniwde Ózbekstan Prezidenti I.A.Karimovtıń miynetleri5 jaqınnan járdem boldı. Sonday-aq publiсistika tarawında ilimiy izertlew jumısların júrgiziwde jurnalistika teoriyası boyınsha ilimpazlardıń miynetlerine súyendik.6 Biz olardıń ilimiy miynetlerindegi pikir juwmaqların itibarǵa aldıq.

Ilimiy jumıstıń obekti hám predmeti

Jumıstıń obekti etip 2006-2010-jıllardaǵı «Erkin Qaraqalpaqstan» gazetası, materialları, al predmeti etip gazetadaǵı kórkem publiсistikalıq janrlar súwretleme, ocherk, feletonlar alıp esaplanadı.

Jumıstıń ilimiy hám ámeliy áhmiyeti. Bul ilimiy jumıs házirgi qaraqalpaq jurnalistikası iliminde kórkem publiсistikalıq janrlardıń speсifikalıq ózgesheligin durıs

ańlawda, zamanagóy jurnalistika boyınsha boslıqtı toltırıwda áhmiyetke

iye.

Jumıstıń nátiyjelerinen:

-Házirgi qaraqalpaq baspasózine arnalǵan ilimiy miynetlerde qosımsha derek sıpatında;

-Joqarı hám orta arnawlı oqıw orınlarında jurnalistika qánigeliginde oqıp atırǵan studentlerge baspasóz tariyxı hám jurnalistika teoriyasın

úyrengende hám usı baǵdarda ilimiy jumıslar alıp barǵanda, jańa sabaqlıq hám qollanbalar tayarlawda;

- universitet studentleri ushın arnawlı kurslar oqıtıwda, arnawlı seminar jumısların ótkiziwde paydalanıw múmkin;

-qaraqalpaq jurnalistikası tariyxın jazıwda;

-Joqarı oqıw orınlarında pitkeriw qánigelik jumısların hám magistrlik dissertaсiya jumısların jazıwda qollanba etip paydalanıw múmkin.

Ilimiy jumıstıń strukturası

Jumıstıń teması, onıń maqseti hám wazıypaları onıń qurılısın payda etedi. Ol kirisiwden, eki baptan, juwmaqtan, paydalanǵan ádebiyatlar diziminen ibarat.

Kirisiwde temanıń aktuallıǵı, ilimiy jańalıǵı, ámeliy áhmiyeti, pedagogikalıq, teoriyalıq bazaları, problemanıń izertleniw dárejesi, belgilengen obekt, predmet hám maqset, wazıypalarǵa toqtalıp ótildi.

I Bap. Qaraqalpaqstan baspasózinde kórkempubliсistikalıq janrlardıń qáliplesiwi hám

rawajlanıwı

1.1. Súwretleme janrınıń izertleniwi hám qáliplesiw tariyxı

Jámiyetimizdiń rawajlanıwı menen qaraqalpaq ádebiyatı menen qosa, jurnalistikas da rawajlanadı. Ol janrlıq jaqtan bayıdı. Keńeyip, túrleri kóbeyedi. Óz náwbetinde bul kóbeyiw hám jańalanıw ocherklerge de, intervyuge de óz tásirin tiygizdi. Bul janrlar arqalı keń oqıwshılar, esittiriwshiler yaǵnıy tıńlawshılar hám tamashagóylerge dáwir qaharmanlarınıń kelbetin ashıp beriw avtorlardıń birden bir wazıypası.

Baspasóz materiallarında jurnalistlik janrlardıń áhmiyetligi nede degen sawal tuwıladı?

«Jurnalistika janrı - baspasóz materiallarınıń ulıwmalastırılǵan hám tipiklestirilgen, waqıyanı ashıp beriwdiń kórkem hám publiсistik forması. Bul túsinik maqaladaǵı kompoziсiyanı biliw usılları, onı ashıp beriwshi hám jámiyetke tásir ótkiziwine qaraǵanda, ajıralıp turatuǵın maqalalardıń mazmun hám formanıń ulıwmalıq maqsetiniń jıyındısın ańlatadı».7

Házirgi waqıtta janrlardıń túrli formalarınıń payda bolıwı hám de janrlardıń sanınıń kóbeyip barıwı jurnalistlerimizdiń materialların ele de qızıqlı etip jazıwına óz tásirin tiygizbekte.

Hámmemizge málim, jurnalistika janrları úlken úsh toparǵa bólinedi,

bunı rus jurnalistika qánigeliginiń ilimpazları hám

«Waqıtlı baspasóz teoriyası hám ámeliyatı» kitabınıń avtorları da

jurnalistika janrların tómendegishe úlken úsh toparǵa: informaсiyalıq,

analitikalıq, kórkem-publiсistikalıq janrlarǵa bólip kórsetedi. Óz

náwbetinde bul janrlar ishki bóliniwge iye. Informaсion janrlarǵa xabar, esap, intervyu, reportaj janrları kiredi. Olardıń tiykarǵı qásiyeti soсiallıq, siyasiyekonomikalıq, ruwxiy hám mádeniy ómirdegi jańalıqlardı beriw menen belgilenedi. Informaсiyalar tuwrıdan-tuwrı ózeklerge tayanadı, konkret faktlerden ibarat boladı. Eger informaсion janrlar waqıyanı qısqa,

ıqsham, anıq hám túsinikli tárizde súwretlese, analitikalıq janrlarınıń tiykarǵı qásiyeti-faktler talqını, soсial pikirdi bir tárizde úyreniw hám

sáwlelendiriw hám de avtorlardıń málim juwmaqları bar ekenligi menen

belgilenedi. Baspasózdegi analitikalıq janrlarǵa

korrespondenсiya, maqala, reсenziya, sholıw, baspasóz sholıwı hám xat kiredi.

Kórkem-publiсistikalıq janrlar toparı ocherk, súwretleme, feleton hám pamflet kibi túrlerden ibarat. Obrazlılıq kórkem publiсistikanıń tiykarǵı qásiyetlerinen biri bolıp esaplanadı. Ómirde waqıyanı anıq kórsetiwler

janrlarınıń ornı oǵada áhmiyetli. Sebebi bul janrlar auditoriyaǵa jetkizilip berilip atırǵan materiallardıń izbeizligin, túsinikli, ıqsham hám de qızıqlı bolıwın támiyinleydi.

Qaraqalpaq baspasózinde tematikalıq hám ideyalıq baǵdarın ashıp beriwde jurnalistika janrlarınıń xabar, maqala formaları kóbirek sáwlelener

janrlardıń rawajlanıw baǵdarın, tematikasın izertlewler kirgizildi. Oǵan tiykar etip 2006-2010-jıllardaǵı kórkem-publiсistikalıq janrlar alındı. Sebebi bul dáwirde súwretlemeler de, ocherkler de, satiralıq janrlar da janrlıq jaqtan jetilisti. Olardıń kórkemlik dárejesi ósti. Ocherk hám intervyu janrları, sonday-aq, feleton jazıwshı jazıwshılar ósip jetilisti hám

«Erkin Qaraqalpaqstan» gazetasında kórine basladı.

Endi biz, ocherklerdiń xarakteri, tematikası, súwretlew usılı hám basqa da sebeplerge qarap tómendegi úsh túrge bólinetuǵının bilemiz.

1.Portret

2.Jol saparnama

3.Problemalıq ocherkler

Ocherktiń eń kishi túri súwretleme bolsa baspasózdiń tiykarǵı janrı sıpatında qáliplesti.

Janr degende biz qálegen jurnalisttiń óz mamzmunına say dóretpelerine siltewdi túsnemiz.

Janr - óz aldına bir formaǵa, syujetli kompoziсiyaǵa hám leksikalıq – stilistikalıq qurılısqa iye boladı.

Kórkem publiсistikalıq janrlar baspa sózdegi qollanılatuǵın janrlar uqsap, radio hám televidenie texnikalıq múmkinshiliklerine bola iske asadı. Olar waqıyanı bolıp atırǵan máwritte jazıp alıp kórsetiwi, ses hám kórinis penen bere alıwında ayrıqshalanadı. Janr – franсuz tilinen alınǵan bolıp, ol

«depche» - túr degen mánini ańlatadı.

Onıń payda bolıwı kórkem sóz óneriniń rawajlanıwınıń barısında qáliplesiwin esapqa alsaq, turmıs shınlıǵın kórkem súwretlewdiń barısında jazıwshı, shayır, jurnalist niyet etken ideyalardı beriwdiń usılları janrdan sheshiledi. Máselen, avtor tariyxıy haqıyqatlıqtı kórkem sáwlelendirmekshi bolsa, onda ol tariyxıy (roman, povest h.t.b.) janrdıń múmkinshiliklerinen paydalanadı. Eger, ol óziniń ideyasın ishki sezimler, keshirmeler arqalı emoсional formada bermekshi bolsa, lirika janrına múrájáát etedi.

Solay eken, turmıs shınlıǵın kórkem sáwlelendiriw boyınsha hár bir

ádebiy, jurnalistlik túrdiń (janrlardıń ózine tán kórkemlik múmkinshilikleri, súwretlew qurallarınan paydalanıw usılları), qullası, hár bir janrdıń ózine tán turaqlı kórkemlik qaǵıydaları qáliplesedi.

Janrdı durıs tańlaw, janrdıń múmkinshiliklerinen durıs paydalanıw shıǵarmanıń qunın kóterip, jurnalisttiń sheberligin arttıradı.

Ǵalaba xabar quralları sisteması ishinde eń tariyxı bay, tájiriybesi mol tarawı – baspa sóz salası bolıp tabıladı. Baspa sóz biziń úlkemizde XX

ásirdiń birinshi yarımında payda boldı,