MD hám PQJ / Berdaqtanıw ilimi tariyxına qısqasha sholıw

shayırdıń dástanlıq shıǵarmaları» monografiyası» (Nókis,1987) « Shejire»,

«Aydos biy», «Ernazar biy», «Amangeldi», «Aqmaq patsha»dástanlarınıń qoljazbalar xalıq awzındaǵı variantları, hár qıylı jıllardaǵı baspaları tuwralı sóz etedi. Monografiya avtorı Berdaq miyrası boyınsha ayırım talaslı máselelerge óziniń múnásebetin bildiredi. Mısalı, ol «Aydos biy»,

«Xorezm», «Erkebay» dástanların geypara avtorlardıń (M.Nurmuxammedov, G.Esemuratov, K.Xudaybergenov) Berdaqtıń qálemine tiyisli emes degen pikirlerine qosılmaydı hám bul shıǵarmalardıń avtorı Berdaq dep esaplaydı, bul boyınsha óziniń dálillerin keltiredi. A.Paxratdinovtıń bul kitabı Berdaqtıń epikalıq janrdaǵı shıǵarmaların onıń ulıwma dóretiwshiliginen bólip alıp ayırım izertlewdiń dáslepki tájiriybesi boldı.

Usı avtordıń «Berdaq shayır tvorchestvosınıń jıynalıw, basıp shıǵarılıw hám izertleniw tariyxınan» ( Nókis,1990) degen monografiyası berdaqtanıw iliminde erisilgen barlıq jetiskenliklerdi sistemalastırıp usı ilimniń payda bolǵan waqtınan baslap, qáliplesiw, rawajlanıw (1970-80- jj) dáwirine shekemgi tariyxınan dúzgen. Avtor Berdaqtıń basqa tillerge awdarılıw, basqa respublikalar ilimpazları táreninen izertleniw jaǵdayların da sáwlelendiredi, bir qatar tekstologiyalıq jumıslar júrgiziwge háreket etedi. Kitaptıń sońında Berdaq shıǵarmalarınıń Qaraqalpaqstan Respublikasında hám basqa respublikalarda basıp shıǵarılıwı haqqında bibliografiyalıq maǵlıwmatlar berilgen. Sonday-aq, bul Berdaq dóretiwshiligin izertlew boyınsha monografiyalıq, dissertaciyalıq jumıslar, ilimiy ocherkler (broshyuralar), ilimiy toplamlar, maqalalar haqqında múmkin bolǵanınsha tolıq bibliografiyalıq maǵlıwmatlar menen támiyinlengen. Solay etip, A.Paxratdinovtıń «Berdaq shayır tvorchestvosınıń jıynalıw, basıp shıǵarılıw hám izertleniw tariyxınan» kitabı berdaqtanıw iliminiń tariyxın arnawlı izertlegen hám onıń izbe-iz evloyuciyalıq rawajlanıwın sáwlelendiretuǵın dáslepki monografiyalıq jumıs boldı. Onıń ilimiy aylanısqa túsiwi Berdaq dóretiwshiliginiń túrli máseleleri menen shuǵıllanıwshı ilimiy xızmetkerler, aspirantlar, magistrantlar hám studentler ushın maǵlıwmatlar dáregi, málim dárejede qollanba xızmetin atqarıp kiyatır.

Berdaqtanıw ilimindegi bunday jetiskenlikler joqarı oqıw orınlarında «Berdaqtanıw» degen arnawlı kurstıń ashılıwına tiykar bolıp xızmet etti. Házirgi waqıtta Qaraqalpaq mámleketlik universitetiniń qaraqalpaq filologiyası

23

fakultetinde, Nókis pedagogikalıq institutınıń Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı fakultetinde arnawlı berdaqtanıw páni ótilmekte. Filologiya iliminiń doktorı, professor A.Paxratdinovtıń pikirinshe berdaqtanıw kursı arnawlı pán sıpatında Qaraqalpaq mámleketlik universitetinde Qaraqalpaq filologiyası fakultetinde 1978jılı shólkemlestirgen.11

Usı waqıttan berli berdaqtanıw Qaraqalpaq mámleketlik universitetinde hám sońınan Nókis pedagogikalıq institutında arnawlı pán sıpatında oqıtılıp kelmekte.

Bul ilimiy sholıwdıń nátiyjeleri boyınsha tómendegishe juwmaqlarǵa keliwi múkin:

-Berdaqtanıw ilimi qaraqalpaq ádebiyattanıw ilimi menen birge payda boldı hám qáliplesti. Bul process XX ásirdiń birinshi yarımına tuwra keledi.

-Berdaqtanıw óziniń qáliplesiw barısında tariyxıy –filologiyalıq izertlew, yaǵnıy ádebiy miyraslar aspektinde alıp barıldı. Izertlew jumısları Berdaq miyrasın jıynaw, basıp shıǵarılıw hám olardı ilimiy aylanısqa túsiriw baǵdarında alıp barıldı.

-1930-80-jıllarda Berdaq miyrasın jıynaw hám izertlew boyınsha dáslepki qánigeler ósip shıǵadı: N.Dáwqaraev, I.Saǵitov, Q.Ayımbetov, S.Máwlenov, Sh.Xojaniyazov h.b

-1960-80-jıllarda berdaqtanıw boyınsha monografiyalıq jumıslar payda boladı.( I.Saǵitovtıń, Q.Kamalovtıń miynetleri).

-Usı jılları Berdaq dóretiwshiligi tiykarında hár qıylı aspektlerde dissertaciyalar qorǵaladı. (A.Murtazaevtıń, M.Tilewmuratovtıń, S.Seytimbetovtıń, Ó.Áleovtıń, B.Qurbanbaevtıń kandidatlıq dissertaciyaları)

-1977-jılı Berdaqtıń 150-jıllıq, 1987-jılı 160-jıllıq saltanatlı yubileyi Nókiste ótkeriledi.

-Berdaqtıń shıǵarmaları rus, ózbek, túrkmen, qazaq, qırǵız tillerine awdarılıp kitap bolıp baspadan shıǵadı.

-Berdaqtanıw iliminde bir qatar talaslı pikirler payda boladı. Mısalı, Berdaqtıń ayırım shıǵarmalarǵa avtorlıǵı, tekstologiyalıq analizler boyınsha tartıslı pikirler júzege keledi.

11 Пахратдинов А. Бердақ шайыр творчествосының жыйналыў, басып шығарылыў ҳәм изертлениў тарийхынан. Нӛкис, «Қарақалпақстан»,1990,176-бет.

24

EKINSHI BAP

Ǵárezsizlik jıllarında Berdaq miyrasınıń izertleniw baǵdarları

(1990-jıllar)

2.1 1990-jıllarındaǵı tariyxıy, siyasiyjámiyetlik ózgerisler hám Berdaqtı izertlewdiń jańa talapları

XX ásirdiń aqırında Ózbekstan Respublikası burınǵı Sovetler awqamınan bólinip shıǵıp óz ǵárezsizligine eristi. Turmıstıń barlıq tarawlarında derlik túpkilikli ózgerisler boldı. Ekonomikada, siyasatta, ideologiyada burınǵı tártipler, túsinikler ózgerislerge ushıradı. Sebebi, olar jańa reformalar talaplarına juwap bere almaytuǵın edi. Sonıń ishinde ótmish tariyxına, ruwxıy qádiriyatlarına jańa zaman, jańa talaplar dárejesinde jantasıw talap etiledi. Usıǵan baylanıslı burınǵı mádeniy qádiriyatlardı jańadan qarap shıǵıw, jańadan bahalaw zárúrlikleri tuwıldı. Ekonomikada hám ruwxıy turmıstaǵı jańa reformalar házirgi zaman talabına ılayıq jańa ideologiyanı júzege keltirdi. Bunday jańa ideologiya jańa jámiyetke zárúr boldı. Sebebi, Ózbekstan Respublikasınıń Prezidenti I.A.Karimov aytqanınday «Ózining hayotini, oldiga qóygan maqsadlarini aniq tasavvur qila oladigan, óz kelajagi haqida qayǵuradigan millat hech bir davrda milliy ǵoya va milliy mafkurasiz yashamagan va yashay olmaydi. Mafkura bólmasa, har qaysi davlat va jamiyat, qalaversa, har qaysi inson óz yólini yóqatish muqarrar…

Milliy ǵoya va istiqlol mafkurasi kópmillatli Ózbekiston xalqining ezgu ǵoyaozod va obod Vatan, erkin va faravon hayot barpo etish yólidagi asriy orzuintilishlari, hayotini idealarini óziga aks ettiradi.»12

Milliy ideologiyanıń tiykarǵı maqseti hám wazıypaları tuwralı ayta kelip, Prezidentimiz Islam Karimov olarǵa tómendegishe anıqlama beredi:

«Xalqin buyuk kelajak va uluǵbor maqsadlarini birlashtirish, mamlakatimizda yashaydigan, millati, tili va dinidan qatiy nazar, har bir fuqaroning yagona Vatan baxt-saodati uchun doimo masulyat sezib yashashga chorlash, ajdodlarimizning bebaho merosi, milliy qadriyat va ańanalarimizga munosib bólishiga erishish,

12 Каримов.И. Сўз боши. Миллий истиқлол ғояси: асасий тушунча ва тамойиллар. Тошкент, «Ўзбекистон»,2001, 5-6-бб.

25

yuksak fazilatli va komil insonlarni tarbiyalash, ularni yaratuvchilik ishlariga dávat qilish, shu muqaddas zamin uchun fidoyilikni hayot mezoniga aylantirish-milliy istiqlol mafkurasining bosh maqsadidir».13

Demek, demokratiyalıq hám gumanistlik ideyalar menen suwǵarılǵan ótmish mádeniyatı hám ádebiyatı kamil insanlardı tárbiyalawǵa xızmet etiwi tiyis. Bul ádebiyattıń aldıńǵı ideyaları mámleketimizdiń hár bir puqarasınıń qálbine ana Watanımızǵa muhabbat sezimlerin, erkinlik, ǵárezsizlik ideyalarına sadıqlıq, adamlar arasında óz ara húrmet, xalıqlar arasında óz ara tatıwlıq, sıylasıq awızbirshilik sezimlerin tárbiyalay aladı.

XIX ásir qaraqalpaq ádebiyatınıń klasigi Berdaq óz shıǵarmalarında joqarıda eslep ótilgen aldıńǵı ideyalardı keń sáwlelendirgen hám olar adamlar júreginde jaqsılıq miyrim-shápáát sezimlerin, gumanistlik ideyalardı tárbiyalaw kúshine iye. Usınday qásiyetlerine bola Berdaq dóretiwshiligi ulıwma bilim beriw, orta arnawlı hám joqarı oqıw orınlarında oqıw baǵdarlamalarına kirgizilgen. Onıń lirikalıq toplamları, epikalıq shıǵarmaları qayta-qayta basıp shıǵarılǵan, basqa tillerge awdarılǵan hám basıp shıǵarılǵan. Onıń dóretiwshiligi ǵárezsizlik jıllarına shekem hár qıylı basqıshlarda, hár qıylı aspektlerde úyrenildi. Ol tiykarınan 1930-50- jıllarda tiykarınan ádebiy miyras baǵdarında tariyxıyfilologiyalıq aspektte úyrenildi.

1960-80-jıllarda Berdaq boyınsha arnawlı dissertaciyalıq hám monografiyalıq jumıslar islendi, kútá kóp maqalalar jazıldı. Berdaqtı izertlewde jańa baǵdarlar payda boldı, yubileyler, ilimiy hám ámeley konferenciyalar ótkerildi, arnawlı ekspediciya jumısları alıp barıldı. Nátiyjede qaraqalpaq filologiyasınıń quramında berdaqtanıw ilimi payda boldı hám qáliplesti. Bul haqqında biziń magistrlik dissertaciyamızdıń birinshi babında tolıq maǵlıwmatlar berildi.

Sonı da aytıw kerek sovet dáwirinde qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde, sonıń ishinde berdaqtanıwda bir qatar kelispewshilikler, kemshilikler bar edi. Olardıń tiykarǵı kópshiligi Sovet dáwirinde ústemlik etken bir jaqlama kommunistlik ideologiyanıń kúshli zorlıqshılıq tásirinen boldı. Bul dáwirde

13 Каримов.И. Сўз боши. Миллий истиқлол ғояси. 7-бет.

26

kórkem ádebiyat hám ádebiyattanıw ilimi qatań ideologiyalıq sheklewler hám partiyalıq nuqsawlar, kórsetpeler, baǵdarlawlar tiykarında rawajlandı. Kommunistlik ideologiyanıń tiykarǵı mazmunı, kúshi jámiyetlik tásiri bir pútin jámiyetti sociallıq klaslarǵa, qatlamlarǵa bóliw hám olar arasındaǵı qaramaqarsılıqtı mawasız gúresti jámiyetti revolyuciyalıq awdarıspaqlar jasawdı úgitnásiyat etiwden ibarat edi. Kórkem ádebiyattan usınday revolyuciyalıq ideyalardı sáwlelendiriw talap etiledi. Ótmish ádebiyatınan da usınday revolyuciyalıq ideyalar, sociallıq qarama-qarsılıqlar izlenedi. Berdaq miyrasınan da usınday ideyalar izlendi hám ádebiyattanıw iliminde Berdaq shıǵarmaları usı kommunistlik ideologiyanıń tayar qálbine salıp analiz etiledi. Máselen, izertlewshiler I.Saǵitov, M.Nurmuxammedov, Kárimbay Xudaybergenovlar óz dóretpelerinde sol dáwirdiń talaplarına muwapıq Berdaqtıń bir qatar sociallıq temadaǵı qosıqlarına tiykarlanıp

(«Salıq», «Jaz kelerme», «Bıyıl», «Jaqsıraq», «Qaramas»h.t.b.) onı klasikalıq qarama-qarsılıqtı olar arasındaǵı gúresti bilgen, sana-sezimdi iyelegen, revolyuciyalıq ideyalardı sáwlelendirgen dep esapladı hám revolyucionerdemokrat shayır dep atadı. Al, ayırım izertlewshiler shayırdıń geypara qosıqlarında din iyelerine hám xızmetlerine kritikalıq kózqaraslardı sáwlelendirgenine qarap, onı ateistlik ideyalardı ózinshe sáwlelendirgen dep taptı.14 Bunday kózqaraslardıń Berdaq jasaǵan zamannıń tariyxıy kontekstinen ajıralǵan halda aytılǵanlıǵı, Berdaqtıń sovet ideologiyası talaplarına biyimlestirgeni kórinedi. Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalıq shayırı, Ózbekstan qaharmanı Ibrayım Yusupov (1929-2008) Berdaqtıń shıǵarmalarına bunday bahalar beriliwine tómendegishe pikir bildiredi: «qızıl ideologiya hákimshiligi hátte ótmishte jasaǵan shayırjazıwshılardıń da revolyuciyaǵa, marksizmge «xızmet qılıwǵa» talap etkeni málim. Usı talapqa uyqasımlı pikir izleymiz dep, Berdaqtı bazı bir izertlewshiler, jıynawshılar

«Berdimurat haqtıń qulı» degen qosıq qatarları «Berdimurat xalıqtıń qulı» dep ózgertipte kórdi. «quran ashıp xalıqtı aldaǵan iyshanlarǵa joqtur salıq degen sózlerdi shayır qosıqlarınıń qulaǵına

14 Базарбаев. Ж. Бердақтың атеистлик ойлары. «Әмиўдәрья»,№5, 1966; Базарбаев.Ж. Бердақ ӛз заманының атеисти. «Совет Қарақлапақстаны», 23-апрель, 1966; Сейтимбетов.С. Антиклерикамизм исвободамыслие каракалпакских мыслителей XIX и начала ХХ веков. Автореферат на сонск. Ученей сте канд. Филол. Наук. Ташкент, 1971.

27

qıstırǵan jerleri de boldı. Sóytip, Berdaq bir de ateist, bir de dindi, feodallıq dúzimdi jırlawshı dinshil sufınaliy shayır bolıp bahalandı.

Bulardan Berdaqtı «demokrat», «ateist» qılıp kórsetip kelgenlerdiń bir qansha qáteligin keshiriwge boladı. Óytkeni, olardıń oy-pikir qarshıǵasına, Berdaq aytqanday «temaǵa kiygizilip, ideologiya «tuǵrı sına» qondırılǵan edi.

Ekinshiden, haslında olardıń Berdaqqa degen niyeti dúziw bolsa: solay islense, shayırdı zaman rasmiy moyınlap, onıń ádebiy miyrasları keń kópshiliktiń irkinishsiz iygiligine asatuǵın olar biler edi»15

Berdaq dóretiwshiliginiń sovet dáwirindegi izertlew jumıslarınıń ideologiyalıq talaplardan ǵárezli bolǵanlıǵı tuwralı belgili ádebiyatshı, akademik Baxtiyar Nazarov ta joqarıdaǵı pikir menen únles pikir bildiredi:

«Berdaq haqida shu vaqtgacha yozilgan asar tadqiqobotlarda, kópincha, zaman talabi va firqaviy mafkurabozlikdan kelib chiqib, uni dinning ashaddiy dushmani sifatida kórsatish hukm surdi. Endi bunday biryoqlamaliklarni tuzatish vaqti etdi. Berdaq islom diniga juda katta mehr qóygan, shu ruhta tarbiyalangan va butun umr uning insonparvar ǵoyalariga sodiq qolgan mutafakkir edi. Buni uning butun asarlari kórsatib turibdi.

Lekin ayni vaqtda Berdaq asarlarida din niqobi ostida munofuqlik qiluvchilarning keskin fosh etilganini ham bugun róy–rost etirof etmoǵimiz lozim… Berdaq asarlariga yondoshuvda endi metodologik munosabatlarimizni ham yangilashimiz, yangi meyor va mezonlar nuqtai nazaridan ish tutishimiz muhumdir»16

Demek, ullı xalıq shayırı menen belgili filolog alımnıń Berdaq dóretiwshiligi boyınsha izertlewlerge bergen bahasınan kelip shıqsaq, búgingi ǵárezsizlik dáwirinde onıń úyreniwde, bahalawda jańa dáwir metodologiyasına, ilimiy talaplarına, principlerine, ólshemlerine súyeniwimiz kerek, usı ólshemlerdi tiykar etip alıwımız kerek. Sonda ǵana berdaqtanıw ilimi jańa baǵdarǵa, jańa jolǵa túsedi. Búgingi ǵárezsizlik dáwirinde

15Юсупов.И. Қарақалпақ халқының миллий мақтанышы. Бердақ. Сайланды шығармалары. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 1997, 10-11 бетлер.

16Назаров.Б. Замон лочини. // Бердақ. Танланган асарлар. Тошкет, «Ўзбекистон», 1998, 7-8-бетлер.

28

ótmish mádeniyatına, ádebiyatına zorlıq etpey, onı partiyalıq ideologiyanıń tayar sheńberine aydap kirgizbey ulıwma insanıylıq, ulıwma manawiy, demokratiyalıq principlerge metodologiyalıq jaqtan tiykarlanıp úyreniwge imkaniyatlar jaratıp berdi. Berdaq miyrasın usı principlerdi basshılıqqa alıp úyrengenimizde biz burın anıq aytılmaǵan, burın ashılmaǵan táreplerin obektiv asha alamız. Máselen, Berdaqtıń dinge bolǵan haqıyqıy bolǵan múnásibeti, ayırım shıǵarmalarında gumanistlik ideyalardı diniy filosofiyaǵa súyenip sáwlelendirgenin búgingi kúni eminerkin aytıwǵa boladı. Bunıń ushın onıń hár bir shıǵarmasın puxta úyreniwimiz lazım. Tájiriybeli ádebiyatshınıń máslaháti boyınsha biz Berdaqtıń hár bir shıǵarmasına konkret jantasıwımız kerek, onıń jaratılıw sebeplerin hám tariyxın anıqlawǵa háreket etiwimiz tiyis. Máselen, Berdaq shıǵarmalarında qandayda bir xoja satira nıshanasına alınar eken (bul jerde Berdaqtıń «Xojam» qosıǵı kózde tutılsa kerek), bunıń menen shayır barlıq xojalardı qaraladı dep túsinbewimiz lazım yaki qandayda bir molla, din wákili ájiwa (áshkara) qılınar eken, bunıń menen pútkil mollalar yaki din wákilleri qaralanǵan dep túsinbewimiz kerek». Demek, bul jerde hár bir obrazdı jeke qarawımız kerek, bir mollanıń jaman qılıqlarınıń áshkaralanıwın dinniń áshkaralanıwı dep tuwrı qabıllamawımız kerek. Sebebi, «kórkem shıǵarmanıń tiykarında ulıwmalastırıw nızamlarınan basqa individuallastırıw tiykarları da áhmiyetli orın tutatuǵının umıtpawımız kerek.»17

Solay etip, ǵárezsizlik jıllarında Berdaq miyrasın milliy hám ulıwmainsanıylıq qádiriyatlar sonıń ishinde diniy qádiriyatlar tiykarında úyreniw múmkinshiliklerine iye boldıq. Tómende, kelesi bólimde Berdaq dóretiwshiliginiń ǵárezsizlik dáwirinde 1990-2000-jıllarda izertleniw tariyxın, baǵdarların, aspektlerin qarap ótemiz hám házirgi izertlewlerdiń ashqan jańalıqların ashıp ótiwge háreket etemiz.

17 Назаров.Б. Замон лочини. // Бердақ. Танланган асарлар. Тошкент,1998, 8-бет.

29

2.2. Berdaq miyrasın izertlewde jańa baǵdarlardıń payda bolıwı

1990jılları Berdaq miyrasın úyreniwde jańa baǵdarlar payda boldı. Eger de burınǵı izertlewlerde Berdaq hám onıń izertlewleri tuwralı jańa maǵlıwmatlar tabıw hám olardı ilimiy aylanısqa túsiriw, shıǵarmalardıń ideyalıq, tematikalıq mazmunların ashıw sıyaqlı baǵdarlar ústemlik etse, endi Berdaq miyrası teoriyalıq baǵdarları úyrenile baslaydı. Berdaqtanıw iliminde Berdaq miyrasın janrlıq, ádebiy tásirler, ádebiy baylanıslar, kórkem sheberlik aspektlerinde úyreniwdiń aktivleniwi kózge taslanadı. Sonday-aq Berdaqtı tekstologiyalıq aspektlerde qarastırıw qaytadan qolǵa alındı. Berdaqtıń avtorlıǵında gúmanlı bolǵan ayırım shıǵarmalar haqqında baspasózde talaslı pikirler júritiw ǵárezsizlik jılları da dawam etedi. Bunday izertlewler juwmaǵı boyınsha kóp ǵana maqalalar, kitapshalar, monografiyalar baspadan shıǵarıldı, kandidatlıq hám doktorlıq dissertaciyalar islendi hám qorǵaldı. Berdaq miyrası múmkin bolǵanınsha saralanıp, 1990-jıllar jańadan basıp shıǵarıldı. (Berdaq. saylandı shıǵarmaları. Nókis, «Qaraqalpaqstan», 1997). Sonıń birge Berdaqtıń ózbek tilindegi jańa awdarması basıp shıǵarıldı. Onı talantlı awdarmashı Muzaffar Axmad ózbek tiline awdarǵan. (Berdaq. Tanlangan asarlar. Toshkent. «Wzbekiston» 1998). Al, 1997jılı Berdaqtıń 170-jıllıq yubileyi

ótkerildi. Yubiley máresimleri Qaraqalpaqstan Respublikasınıń barlıq jerlerinde, kóplegen óndirislik, ilimiy hám oqıw jámáátlerinde ótkerildi. Bunday ilajlardı ótkeriwge joqarı hám orta arnawlı oqıw orınları, ilimiy mekemeler, ulıwma bilim beriw mektepleri, hár qıylı kárxanalar jedel qatnastı. Yubileyge baǵıshlanǵan ilimiy konferenciya ótkerildi. Onda Berdaq dóretiwshiligine arnalǵan hár qıylı temalarda ilimiy bayanatlar oqıldı. Konferenciyanıń juwmaǵı boyınsha «Milliy ádebiyatımızdıń bayteregi» ádebiy sın maqalalar toplamı. (Nókis,

«Qaraqalpaqstan», 1998) degen temada maqalalar toplamı baspadan shıqtı.

Ǵárezsizlik jılları burınnan berdaqtanıw menen shuǵıllanıp kiyatırǵan alımlar ózleriniń izertleniw baǵdarların jańa zaman talaplarına ılayıq qayta qarap, Berdaqtıń burın izertlenbegen yaki az izertlengen táreplerine baslı dıqqat beredi. Olardan I.Saǵitov, A.Murtazaev A.Karimov, A.Pirnazarov,

30

A.Paxratdinov, Q.Bayniryazov, Q.Maqsetov, K.Mambetov, H.Hamidovlar óz izertlewleriniń tiykarǵı bólegin Berdaq dóretiwshiligine arnaydı hám izertlew jumısların hár qıylı aspektlerde dawam etedi. Izertlewshi A.Paxratdinov uzaq jıllar dawamında alıp barılǵan izertlew jumısların Berdaqtıń epikalıq shıǵarmalarınıń janrlıq ózgesheliklerine baǵdarlaydı. Onıń izertlewleriniń nátiyjeleri 1987-jılı

«Berdaq shayırdıń dástanlıq shıǵarmaları» (Nókis, «Qaraqalpaqstan» baspası) degen atamada monografiya bolıp shıqkan edi. 1990-jılı onıń «Berdaq shayır tvorchestvosınıń jıynılıw, basıp shıǵarılıw hám izertleniw tariyxınan» (Nókis

«Qaraqalpaqstan» baspası) degen atamada monografiyalıq miyneti járiyalandı. Jumıs Berdaq shayırdıń dóretpeleriniń izertleniw tariyxına arnalǵan. (Bul jumıs haqqında dissertaciyanıń birinshi babında tolıǵıraq maǵlıwmat berilgen edi).

Ǵárezsizlik dáwirinde Berdaq dóretiwshiligine baǵıshlanǵan dáslepki jumıslar bir qatarı ádebiy baylanıslar ádebiy tásirler máselesine baǵıshlandı, atap aytqanda Berdaq poeziyasınıń basqa xalıqlar ádebiyatları menen baylanısları hám óz ara tásirleri problemaların ashıwǵa baǵdarlanǵan. Bul máseleler boyınsha ózbek ádebiyatshısı filologiya ilimleriniń kandidatı Baxtiyar Kurbanbaev 1986-jılı-aq

«Berdaq hám ózbek ádebiyatı» degen monografiyasın shıǵardı. (Nókis,

«Qaraqalpaqstan», baspası) bul jumısta berdaqtanıw tiykarında dáslepki márte Berdaqtıń basqa ádebiyatlar menen baylanısı arnawlı tema retinde úyrenilgen. Avtor monografiyada ózbek ádebiyatı klasigi Nawayı menen Berdaq shıǵarmaları arasındaǵı ideyalıq, tematikalıq, kórkemlik jańalıqları yaki ullı shayırdıń poetikalıq tekstlerin salıstırıp isenimli túrde ashıp beredi. Máselen, ol Nawayı hám Mashrabtıń ayırım ǵázellerin sonıń ishinde «aqıbet» redifli ǵázzellerin Berdaqtıń qosıqları menen salıstıradı. «Berdaqtıń tvorchestvosında jáne bir dástúrge názer taslayıq. Belgili Shıǵıs klasikleriniń tvorchestvosına tán belgili bir shıǵarmalarǵa muxammes baylaw tradiciyası burınnan belgili. Berdaq ǵázzel jazbaǵan, biraq óziniń geypara shıǵarmalarında, yaǵnıy qosıqlarında Shıǵıs shayırları arasında keń tarqalǵan bul dástúrlerge de bay turadı. Aliysher Nawayı shıǵarmasında «aqıbet» redifli ǵázzel bar:

Ohkim ul oshino begona bóldi oqibot,

31

Hajridin bexunligim ofsona bóldi oqibot.»18

Izertlewshi XVIII ásir ózbek shayırı Mashrabtıń ádebiy miyrasınan da «aqıbet» redifli ǵázellerinen mısallar keltiredi.

Qildi bu charqi falak rasvon davron oqibot,

Barii yóqim bóldi oxir erga yakson oqibot.

«Berdaqtıń ádebiy miyrasınan da aqıbet degen temada qosıq bar. Izertlewimiz sonı kórsetedi, ol aruzda emes, bálkim, 8 buwınlı barmaq ólshemi menen jazılǵan bolsa da, óziniń ideyalıq, kórkemlik jaǵınan Aliysher Nawayı hám Mashrabtıń tradiciyaların xalıqtıń konkret turmısı menen baylanıstırıwdıń úlgisi bolıp kórinedi.

Zaman neshik zaman boldı, Axırı

bolǵay aqıbet.

Kewillerge qayǵı boldı, Qayǵı

tarqaǵay aqıbet

… Demek, Berdaq Shıǵıs poeziyasına tán kórkem súwretlew formaların qaraqalpaq poeziyasına batıl alıp kirdi, bul óz gezeginde Berdaq tvorchestvosınıń forma menen mazmunı jaǵınan bayıp-tolısıwına, solay etip individual talanttıń qáliplesiwine sebep boldı.» 19

Kitaptıń bunnan keyingi bólimlerinde ózbek ádebiyatında Berdaq tradiciyalarınıń kórinisleri isenimli ashılǵan. Bul másele Berdaqtıń «Jaqsıraq», «Xalıq ushın», «Qashan ráhátlanadursań» h.t.b. qosıqlarınıń ideyatemetikalıq, kórkemlik dástrúrleriniń ózbek xalıq shayırları tvorchestvosında qollanılıwın tekstlik mısallardı salıstırıp tallaw jolı menen isenimli kórsetken. Atap aytqanda Islam shayır Nazar uǵlı, Fazıl shayır Yoldash uǵlınıń bir qatar qosıqlarında Berdaqtıń joqarıda keltirilgen

18Қурбанбаев.Б. Бердақ ҳәм ӛзбек әдебияты. Нӛкис, «Қрақалпақстан», 1986, 36-бет.

19 Қурбанбаев.Б. Бердақ ҳәм ӛзбек әдебияты. Нӛкис. «Қарақалпақстан», 1986, 37-38 бетлер

32