MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilindegi hal feyillerdiń grammatikalıq ózgeshelikleri

d) Hal feyildiń -ǵanlıqtan//-genlikten formasınıń stillik qollanıwı. Bul forma qospa gáptiń quramında kelgende ol qatnasqan jay gáptiń is-háreketi tiykarǵı isháreketten burın islenip, tiykarǵı ishárekettiń isleniwine, onıń júzege shıǵıwınan sebep boladı. Mısalı: 1. Qolında normativ promfin-plan bolmaǵanlıqtan, elege shekem aylıqtı Ábdiǵaniydiń ózi jabadı (A.Sadıqov). 2. Bıyıl qıs qattı kelgenlikten, muz qalıń qalıń qatqan edi (K.Sultanov).

2. -ǵanlıqtan//-genlikten formalı hal feyiller gáp ishinde jeke hám toplam formasında kelip tiykarǵı is-hárekettiń sebebin bildiredi. Mısalı: 1. Mamandı sıylaǵanlıqtan ba, yamasa qasındaǵı ózge túsli jigitti sıylaǵanlıqtan ba, olar kirejaq jerdegiler sótilip jol ashtı (T.Qayıpbergenov). 2. Nar omırawın kóterip turajaq bolǵan menen, dizesi baylawda jatqanlıqtan tura almadı (M.Dáribaev). 3. Áne sonı kúygenlikten, basshılar joqarıdaǵıday kóz-qaras penen sheshedi (A.Sadıqov).

3. -ǵanlıqtan//-genlikten formalı hal feyiller toplam túrinde kelip, waqıtlıq máni bildiredi. Mısalı: 1. Aldı kesh bolǵanlıqtan jaqın awıllardıń birinde qonıp qalıwdı uyǵardı (Sh.Seytov). 2. Azanǵı máhál bolǵanlıqtan, átiraptan qıraw túsken shóplerdiń iyisi ańqıydı(Sh.Seytov).

e)Hal feyildiń -ǵanda//-gende formasınıń stillik qollanılıwı.

1.-ǵanda//-gende formalı hal feyiller gáp ishinde toplam túrinde kelip waqıtlıq máni bildiredi. Mısalı: 1. Erpolat awılǵa kele bergende janjániwardan áwpildep awıldıń iytleri aldınan shıqtı (M.Dáribaev).

61

2. Aldına tabaq kelip, basqalar eki-úsh mártebe alǵanda, Shamurat tabaqqa qol sozdı (S.Arıslanov).

3. Basına kúnler tolǵanda, Jábirayıl dep jılaptı (Alpamıs).

2. Is-hárekettiń orınlanıw shártin bildiredi. Mısalı: 1. Sen kelmegende maydan ayrılıp edim (S.Arıslanov). 2. Sen bolmaǵanda quday bilsin, házir qay jerlerde tentirep júretuǵının (A.Sadıqov).

3. -ǵanda//-gende formalı hal feyiller tiykarǵı iske asıw ornın bildiredi.

Mısalı: 1.Qalaǵa kelgende, qala xalqı jiynalıp qosılıp, Xanmeshittiń qasında alıp ótiwge jol tabılmay uzaq turdıq (S.Arıslanov). 2. Ol torańǵıllıqqa barǵanda súre jıǵıldı (Sh.Seytov).

4. Muǵdarlıq máni bildiredi:

1. Altı ay, on kún bolǵanda,

Aman bolsań shıraǵım,

Jeńgeńdi alıp kelermen (Alpamıs).

2. Quwanıshbay órip ketken qoylardıń izinen e ki kilometrge jaqın uzaqlaǵanda jetti (J.Saparov).

5. Sebeplik máni bildiredi. Mısalı: 1. Kóziniń keseli bar edi,jılap zar-giryan bolıp júrgende, eki kózden birden ayrıldı (M.Dáribaev).

2. Qubla bettegi diywalǵa kózi túskende, eriksiz kúlip jiberdi (J.Saparov).

6. Sınlıq máni bildiredi. Mısalı: Mine e lsiz, kúnsiz jerdenkútpegende dus bolıp óziń de kiyatırsań (S.Arıslanov).

7. Boljaw, shamalaw mánilerin bildiredi. Mısalı: 1. Sonday ayanıshlıatın miniwine qaraǵanda, Erjan búgin ya toydan yamasa bir shaqırıqtan

62

kiyatırǵanı málim (M.Dáribaev). 2. Nurlıbek oǵan qaraǵanda anaǵurlım, duǵıjım edi, bársheniń úmiti tek sonda (T.Qayıpbergenov).

j) Hal feyildiń -ǵannan//-gennen formasınıń stillik qollanılıwı. Hal feyildiń bunday affiksli túrleri gáp ishinde dara hám toplam formasında kelip tómendegidey mánilerdi bildirip keledi:

1. Waqıtlıq máni bildiredi. Mısalı: 1. Egis baslanǵannan usı ekewi bir traktordı gezeklesip aydaydı (K.Sultanov). 2. Mátjan aǵa awıldıń aman-túwelligine kóz jetkennen keyin barıp, kewlin jámlep úyine kiredi (A.Sadıqov).

2. Sebeplik máni bildiredi. Mısalı: 1. Hesh nárse kórinbegennen soń, Erpolat qaytadan jayına otırdı (M.Dáribaev). 2. Jańa bir nárselerden qorıqqanınan onıń eki dizesi ele qalt-qalt etedi (X.Seytov).

3. Salıstırmalı máni bildiredi. Mısalı: 1. Sen ólgennen jer tolmas, bir quldan bizge dushpan bolmas (Alpamıs).

2. Jat ellerde músápirlik shekkennen,

Urıp-soǵıp xorlasada el jaqsı (Maqtımqulı).

4. Orın mánisin bildiredi. Mısalı: 1. Ádettegidey tórt jayǵa kirgennen baslanatuǵın keseli - hawa jetpew (A.Sadıqov). 2. Aydos Xiywaǵakelgennen keyin birden xan sarayına barmay Qutlımurat inaxtikine qayrıldı (T.Qayıpbergenov).

63

Juwmaq

Til adamlardıń eń áhmiyetli qarım-qatnas jasaw quralı bolıp, olar arasındaǵı hár qanday shárayatta da qatnas jasaw proсesinde fonetikalıq, leksikalıq, frazeologiyalıq hám grammatikalıq múmkinshiliklerdi qollanıwda bir-birinen málim dárejede parıq qıladı. Usınnan kelip shıǵıp, gáptegi sózlerdiń ózgeriwi hám birigiwi, sóz formaları hám gáp dúzilisi sıyaqlı qubılıslar haqqında ulıwmalıq qaǵıydalardı belgilep beriwdi grammatika názerde tutsa, onıń stilistika menen baylanısı máselesin úyreniw áhmiyetli wazıypalardıń biri.

Stilistika birinshi gezekte pikirdi dál hám anıq bere alıw ushın grammatika belgilep bergen ulıwmalıq qaǵıydalarınıń qaysı birin qanday halda qollanıw maqsetke muwapıq bolatuǵının belgilep beredi. Gáptegi pikirdi túsinikli etip jetkeriwde tek ǵana grammatikalıq nızamlarǵa ámel qılıwdıń ózi jetkilikli emes.

Demek, gápti stillik jaqtan durıs dúze biliw de kerek. Bul degeni grammatikalıq qubılıslar, kategoriyalar stilistikanıń da analiz qılıw obektine kiredi degen sóz. Biraq bunday analiz etiwdiń usılı hám maqsetleri morfologiya hám stilistikada birdey emes. Morfologiyada sózdiń qurılısı, sóz forması grammatikalıq máni ańlatıwshı morfologiyalıq qubılıslar úyreniledi. Stilistikada bolsa, tek pikirdiń anaw yamasa mınaw emoсional-ekspressiv ottenkasın bildiriwge xızmet etetuǵın morfologiyalıq formalar úyreniledi.

Biziń jumısımız qaraqalpaq tilindegi hal feyillerdiń grammatikalıq ózgesheligin izertlewge arnalǵan. Bul tema usı dáwirge

64

shekem qaraqalpaq til biliminde arnawlı izertlew obekti bolmadı. Tilimizdegi hal feyillerdiń grammatikalıq ózgesheliklerin izertlewúyreniliwi zárúr temalardıń qatarına kiredi.

Qaraqalpaq til biliminde hal feyillerdiń grammatikalıq ózgeshelikleri haqqında islengen arnawlı ilimiy izertlew joq. Biraq, ayırım ilimpazlardıń miynetlerinde hal feyiller tek ǵana teoriyalıq jaqtan analizlenip, mánilik toparlarǵa bólip kórsetilgen. Sonlıqtan da biz qaraqalpaq tilindegi hal feyillerdiń grammatikalıq ózgesheliklerin hár tárepleme - morfologiyalıq, sintaksislik hám stilistikalıq baǵdarlarda izertlewdi aldımızǵa maqset etip qoydıq. Juwmaqlap aytqanda, qaraqalpaq ádebiy tiliniń rawajlanıwına hám bayıp barıwına qatnaslı bolǵan qaraqalpaq tilindegi hal feyil formalarınıń grammatikalıq ózgesheliklerin úyreniw úlken áhmiyetke iye. Sebebi, feyildiń funkсional formalarınıń hár biri gápte qollanılıwına, gáp aǵzalarına qatnasına, stillik boyawǵa iye bolıwına qaray tilde hár qıylı xızmet atqaradı. «Qaraqalpaq tilindegi hal feyillerdiń grammatikalıq ózgeshelikleri» degen temadaǵı magistrlik jumısımızda hal feyillerdiń grammatikalıq ózgesheliklerin ilimiy talqıǵa salıw ushın biz tárepinen tómendegi jumıslar islendi:

Birinshiden, túrkiy hám qaraqalpaq til bilimindegi hal feyillerdiń izertleniw jaǵdayların úyrendik hám sol tiykarda hal feyil formalarınıń grammatikalıq ózgesheliklerin izertlewge umtıldıq.

Ekinshiden, til bilmindegi stilistika tarawı boyınsha izertlengen miynetlerge sholıw jasap, hal feyil formaların stilistikalıq baǵdarda analizlewge, izertlewge háreket qıldıq.

65

Úshinshiden, tilshi ilimpazlardıń miynetlerin úyreniw arqalı barlıq hal feyil formaları eń dáslep kelbetlik feyil bolǵanlıǵın, yaǵnıy morfologiyalıq quramı

ayqın qospa affiksleri ǵana emes (-ǵansha//

-ǵanday), sonıń menen birge hal feyildiń jay formalarınıń da kelbetlik feyiller negizinde qálipleskenligin anıqlawǵa eristik. Máselen, hal feyildiń jay -ıp forması

(-y), -ıpan> (-ı) pan >p jolı menen ózgeriske ushıraǵan. Al -an affiksi dáslepki waqıtları kelbetlik feyildińaffiksleriniń biri bolǵan. Izertlewshilerdiń miynetlerinde bul affiks házirgi kúnde de yakut, chuvash tillerinde hám ózbek, túrkmen, sondayaq batıs sibirlik tatar tilleriniń dialektlerinde ushırasatuǵınlıǵı aytıladı.

Tórtinshiden, qaraqalpaq tilindegi hal feyil formalarınıń gáp aǵzalarına qatnasın úyrene otırıp, olardıń tiykarınan gáp ishinde jay gáplerdiń, sonday-aq dizbekli yamasa baǵınıńqı qospa gáplerdiń komponentleriniń biriniń bayanlawıshı

Besinshiden, qaraqalpaq tilindegi hal feyil formalarınıń stilistikasın izertlew

arqalı, kórkem shıǵarmalarda olardıń túrli ekspressiv mánilerdi beriw ushın hár qıylı stillik maqsetlerde qollanılıwın hám bir kórkem sóz sheberiniń jeke poetikalıq til ózgesheligi tiykarında dálillewge umtıldıq. Hal feyil formalarınıń stillik

ózgesheliklerin anıqlaw ushın mısallar qaraqalpaq jazıwshıshayırlarınıń kórkem shıǵarmalarınan alındı.

66

Solay etip, qaraqalpaq tilindegi hal feyil formaları xızmeti, basqa sózler menen dizbeklesiw uqıplılıǵı, olardı jasawshı affiksler quramı, gáp aǵzalarına qatnası, bul kategoriyanıń tilimizde qollanılıw ózgesheligin morfologiyalıq, sintaksislik hám stilistikalıq baǵdarlarda izertlew til bilimindegi áhmiyetli máselelerdiń biri esaplanadı.

67