MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilindegi hal feyillerdiń grammatikalıq ózgeshelikleri

Hal feyildiń -may//-mey forması qaraqalpaq tilindegi miynetlerde tradiсiyalıq úyreniw boyınsha hal feyildiń -a, -e, -y affiksli túrlerinińquramında úyreniledi1.

Haqıyqatında da, feyildiń bolımsız -may//-mey formasınıń házirgi ádebiy tilde qollanılıw órisin hal feyildiń -a, -e, -y formasınıń sheńberinde sheklengen dárejede qarawǵa bolmaydı. Bul formanıń mánisi

-a, -e, -y formasına qaraǵanda ádewir keń. Hal feyildiń -may//-mey forması

-ıp//-ip, -p hám -a, -e, -y formalı hal feyiller sıyaqlı dara, tákiarlanǵan, toplam formasında hám qospa feyillerdiń quramında keń qollanıladı:

1. -may//-mey formalı hal feyil dara qollanıp kelgende, tiykarǵı ishárekettiń subektinen basqa, ekinshi bir subekttiń is-háreketin bildirip, baǵınıńqılı yamasa dizbekli qospa gáplerdiń dáslepki komponentiniń bayanlawıshı xızmetin atqaradı.

1. Sın dúzelmey, min dúzelmes (Naqıl). 2. Ayxan rayonnan kelmey, men sizge hesh nárse ayta almayman (X.Seytov).

2. -may//-mey formalı hal feyil tiykarǵı is-háreketke qatnaslı onıń qosımsha, ekinshi dárejeli is-háreketin bildirip kelgende, pısıqlawıshlıq mánilerdi bildiredi.

Pısıqlawısh funkсiyasında kelgen

-may//-mey formalı hal feyiller dara, tákirarlanǵan hám toplam formalarında keledi. Olar tómendegi pısıqlawısh mánilerin ańlatadı:

a) Tiykarǵı is-hárekettiń isleniw sının bildiredi. Mısalı: Tarı, salı, júweri degenler basın kótere almay ırǵalısıp tur (M.Dáribaev).

1 Házirgi qaraqalpaq tili (Morfologiya). 1974, 215-bet; Hápirgi qaraqalpaq tili (Morfologiya). 1981, 193bet.

21

b) Tiykarǵı is-hárekettiń isleniw waqtın bildiredi. Mısalı: 1. Kóp waqıt ótpey, jańbır quya basladı. 2. Ol úyine el jatpay-aq jetip bardı (K.Sultanov).

v) Tiykarǵı is-hárekettiń isleniw sebebin ańlatadı. Mısalı: At júktiń awırlıǵına shıdamay bir janbaslap jıǵıldı (A.Áliev).

g) Tiykarǵı is-hárekettiń isleniw shártin bildiredi. Mısalı: 1. Er shekinispey, bekinispeydi (Naqıl). 2. Men-men degen sáteń jigitler malaqayınıń qulaǵın túsirmey júre almaydı (A.Áliev).

3. -may//-mey formalı hal feyil analitikalıq feyildiń quramında tiykarǵı feyil mánisinde keledi. Mısalı: 1. Arıq mergendi tappay barsaq, terimizge saban tıǵadı (X.Tájimuratov). 2. Olar wádelesken kúni kelmey qaldı. 3. Olar házir jumısqa qatnaspay júr.

I. 2. Hal feyildiń qospa formaları hám

olardıń xızmeti

Qaraqalpaq tilinde de, basqa túrkiy tilleri sıyaqlı, hal feyildiń tiykarǵı -ıp//-ip, -p hám -a, -e, -y formalarınan basqa bir neshe dórendi qospa formaları bar.

N.A.Baskakovtıń anıqlawı boyınsha hal feyildiń qospa formaları jasalıwına qaray úsh toparǵa bólinedi1.

1). Háreket atınan jasalǵan e kinshi dárejeli hal feyiller: 1).

-maqta//-mekte; 2). -(ı//i) wda//wde; 3). -(ı//i) wǵa//wge; 4). -maǵa//-mege (- baǵa//-bege, -paǵa//pege).

1 Baskakov N.A. Karakalpakskiy yazık (I-II tom). 1952, S. 468, 473.

22

-kende) hám -ǵannan//-gennen (-qannan//-kennen); 6). -ǵalı//-geli (-qalı//-keli);

7). -ǵanday//-gendey (-qanday//-kendey); 8). -ǵansha//-genshe (-kansha//- kenshe);

9). -ǵanshalı//-gensheli.

3). Hal feyilden jasalǵan ekinshi dárejeli hal feyiller: - ıraq//irek.

Mısalı: kóterib-irek, búkleb-irek hám t.b.

Demek, N.A.Baskakovtıń miynetinde hal feyildiń qospa formasınıń joqarıda atalǵan 14 túri kórsetiledi. Bul kórsetilgen hal feyil formalarınıń dáslepki 12 túri házirgi qaraqalpaq ádebiy tilindeqollanıladı da, sońǵı eki túrli (-ǵanshalı//-gensheli hám -ıraq//-irek) ádebiy tilde qollanılmaydı.

Hal feyildiń qospa formaları, onıń dara formaları sıyaqlı, tiykarǵı is-hárekettiń ekinshi dárejeli is-háreketin bildirip keledi. Eger bul formalar tiykarǵı is-hárekettiń ekinshi dárejeli is-háreketin bildirmese, bunday jaǵdayda hal feyil forması dep qaralmaydı. Mısalı:

-maqta//-mekte, -ıwda//-iwde, -ǵansha//-genshe, -ǵalı//-geli, -ǵanday//-gendey, -mastan//-mesten, -ǵanda//-gende formalarınıń hámmesi derlik tiykarǵı ishárekettiń ekinshi dárejeli háreketin bildirip, atributivlikpısıqlawıshlıq funkсiyada keledi. Bul sıyaqlı ózgeshelik -maqta//-mekte,

-ıwda//-iwde formalarına tiyisli emes. Sonlıqtan háreket atı feyiline orın seplik affiksiniń jalǵanıwı arqalı jasalǵan qospa formalardı hal feyildiń qospa formaları sistemasında qarawǵa bolmaydı. Demek, biz

23

qaraqalpaq tiliniń faktleri tiykarında tómendegi feyil formalarınıń ózine tán ózgesheliklerin esapqa alıp, hal feyildiń qospa formaları dep esaplaymız.

Hal feyildiń -ǵansha//-genshe forması

Házirgi qaraqalpaq tilinde hal feyildiń bul forması -ǵansha//-genshe, -qansha//-kenshe sıyaqlı tórt allomorflıq varianta qollanıladı.

Hal feyildiń -ǵansha//-genshe qospa affiksleri shıǵısı jaǵınan kelbetlik feyildiń -ǵan//-gen formasına ráwish jasawshı -sha//-she affiksiniń qosılıwı arqalı jasaladı. Semantikalıq jaqtan e kinshibir is-háreketke qatnaslı onıń isleniw shegin bildiredi. Mısalı:alǵan+sha, kórgen+she, barǵan+sha hám t.b.

-ǵansha//-genshe formalı hal feyiller gáp ishinde, tiykarınan, jeke hám toplam formalarında qolanıladı. Sintaksislik xızmeti jaǵınan tiykarǵı is-háreketke qatnaslı onıń ekinshi dárejeli is-háreketin bildirip, pısıqlawısh xızmetin atqaradı. Hal feyildiń -ǵansha//-genshe forması tiykarǵı is-háreketke qatnaslı tómendegi mánilerdi ańlatadı:

a) -ǵansha//-genshe formalı hal feyildiń is-háreketi tiykarǵı ishárekettiń isleniw waqtın hám keńislikte sheklengenligin bildiredi. Bunday jaǵdayda hal feyil tiykarǵı is-háreketti muǵdar-dáreje pısıqlawıshı mánisinde sıpatlaydı. Mısalı: 1. Kelgenshe qonaq uyaladı, kelgennen soń qonaq jer uyaladı (Naqıl). 2. Ákem biyday qırmanın alǵanshaqaldı (T.Qayıpbergenov).

24

b) hal feyildiń -ǵansha//-genshe formasınıń is-háreketi salıstırmalıq mánige iye boladı. Mısalı: 1. Jawdıń sırtında bolǵansha, ishinde bol. 2. Qorqaqlıq etip dáwran súrgenshe, mártlik penen ólgen artıq (Naqıl).

v) tiykarǵı is-hárekettiń isleniw shártin bildiredi. Bunday shárt mánisinde kelgen -ǵansha//-genshe affiksli hal feyil bolımsız formada keledi. Mısalı: 1. Biz qashan tappaǵansha úmitsizlenbeymiz (J.Saparov). 2. Biraq ózine tapsırılǵan isti orınlamaǵansha qaytpaydı (S.Qapaev).

Hal feyildiń -ǵansha//-genshe forması baǵınıńqılı qospa gáptiń baǵınıwshı komponentiniń bayanlawıshı xızmetinde de qollanıladı.Bayanlawıshı hal feyildiń -

ǵansha//-genshe forması arqalı dúzilgen baǵınıńqı gáptiń is-háreketi bas gáptiń isháreketi menen tómendegi mánilerde baylanısadı:

1. -ǵansha//-genshe formalı hal feyildiń is-háreketi bas gáptiń isháreketiniń waqıtlıq sheklengenlik mánilerin ańlatadı. Bul máni tómendegi ózgesheliklerge iye boladı:

a) baǵınıńqı gáptiń is-háreketi bas gáptiń háreketinen burın bolıp, bas gáptiń is-háreketiniń baslanıw shegin bildiredi. Mısalı: 1. Kempir eki-úsh kese shay iship bolǵansha, Ayxan úndemedi. 2. Jaqtıǵa qarańǵı jerden shıǵa soqlıqqan kózleri úyreniskenshe esik aldında kóz jumıp irkilip turdı (T.Qayıpbergenov).

b) baǵınıńqı gáptiń is-háreketi bas gáptiń is-háreketinen keyin islengenligin bildiredi. Mısalı: Poezd kelgenshe, qızı mektepten qaytatuǵın edi (N.Safarov).

Ákeń murap bolǵansha, jeriń oy bolsın (Naqıl).

25

v) baǵınıńqı gáptiń is-háreketi bas gáptiń is-háreketi menen bir waqıtta islengen háreketti ańlatadı. Mısalı: Baltabaydıń jaqın aylanasında bir mina jarılıp úlgergenshe, ekinshisi jarıla basladı (Q.Dosanov).

2.Bayanlawıshı -ǵansha//-genshe formalı hal feyilden bolǵan baǵınıńqı gáptiń is-háreketi waqıyalardı salıstıradı. Mısalı: 1. Yaqshı kishe, seniń sóziń sınǵansha Ǵarǵabaydıń moynı sınsın (Ámiwdárya). 2. Qara kisiniń qanı shıqqansha, Sarı kisiniń Janı shıǵadı (Naqıl).

3.Bayanlawıshı -ǵansha//-genshe formalı hal feyilden dúzilgen baǵınıńqı gáptiń is-háreketi bas gáptiń is-háreketiniń isleniw shártin bildiredi. Bul mánidegi

hal feyil bolımsız formada keledi. Mısalı: Sarıev aralaspaǵansha bul kelispewshilik lawlaǵan ottay basılmaytuǵın boldı (Q.Dosanov).

Hal feyildiń -ǵalı//-geli forması

Hal feyildiń -ǵalı//-geli qospa forması tariyxıy shıǵısı jaǵınan kelbetlik feyildiń ótken máhál -ǵan//-gen formasına -lı//-li affiksiniń qosılıwınan jasaladı: -

ǵanlı//-genli, -ǵallı//-gelli<ǵalı//-geli. Mısalı: barǵalı, kelgeli, aytqalı hám t.b.

Bul forma házirgi túrkiy tilleriniń (yakut, chuvash, tatar hám bashqurt tillerinen basqa) hámmesinde derlik keń qollanıladı1. Hal feyildiń bul formasınıń házirgi qaraqalpaq tilinde -ǵalı//-geli, qalı//-keli sıyaqlı tórt allomorfalıq variantları bar.

1 Djanmavov Yu.D. Deeprichastiev v kumıkskom literaturnom yazıke. 1967, S. 161; Sherbak A.M. Ocherki po srovnitelnoy morfologii tyurkskix yazıkov (glagol). 1981, S. 128.

26

-ǵalı//-geli formalı hal feyil gáp ishinde jeke hám toplam formasında qollanıladı. Eki jaǵday da hal feyildiń bul túriniń mánisi ekinshi bir is-háreketke qatnaslı. Onıń waqıtlıq jaqtan baslanıw shegin bildiredi. Qaraqalpaq tilinde -ǵalı//- geli formalı hal feyili tiykarǵı is-háreket penen waqıtlıq mánide qatnas jasaydı.

-ǵalı//-geli formalı hal feyil jeke qollanıp kelgende, tiykarǵı ishárekettiń subektinen basqa, ózine tán subektke iye bolıp, baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı xızmetin atkaradı. Mısalı: 1. Jiyemurat awılǵa kelgeli, qansha ózgerisler bolıp atır (T.Qayıpbergenov). 2. Baspashınıń ǵawasatı shıqqalı, bazar-osharǵa da barmaytuǵın boldıq (Sh.Seytov).

-ǵalı//-geli formalı hal feyil toplam formasında kelgende, tiykarǵı is-háreketke qatnaslı onıń ekinshi dárejeli háreketi bolıp keledi. Bunday jaǵdayda tiykarǵı isháreketti waqıt pısıqlawıshı mánisinde sıpatlaydı. Mısalı: 1. Ol usı úyge kelgeli dalaǵa shıqpaǵan edi(T.Qayıpbergenov). 2. Biraq bul Saranıń jumısqa aralasqalı óz ónerin, talantın jumsap, birinshi ret kópshiliktiń kózine túsiwi edi (Q.Erniyazov).

Hal feyildiń -ǵalı//-geli forması beri (berli) tirkewishi menen dizbeklesip kelip tiykarǵı is-hárekettiń isleniwiniń baslanıw waqtın bildiredi. Bul tirkewishli formanıń waqıtlıq mánisi tirkewishsiz túrine qaraǵanda konkretlesedi. Mısalı: 1. Sarımbet ketkeli beri, awıldakóp ózgerisler bolıptı (A.Aliev). 2. Olar Shımbaydan shıqqalı berlisóylesken joq (S.Xojaniyazov).

27

Hal feyildiń -ǵanday//-gendey forması

Hal feyildiń -ǵanday//-gendey forması basqa formalarına qaraǵanda túrkiy tillerinde ele turaqlı túrde kelbetlik feyilden tolıq túrde differenсiyalanbaǵan. Bul forma qazaq, qırǵız, ózbek, qaraqalpaq hám t.b. tillerde kelbetlik feyil jasawshı qospa affiks dep qaralıp, kelbetlik feyildiń sistemasında úyreniledi1.

N.A.Baskakov, D.S.Nasırovtıń miynetlerinde -ǵanday//-gendey formalı feyiller kelbetlik feyilge de, hal feyilge de qatnaslı úyreniledi. Bul formanı usı avtorlar atlıq sózlerge qatnaslı atributivlik-anıqlawıshlıq mánide kelse-kelbetlik feyil, al feyil sózlerge qatnaslı bolıp, atributivlik-pısıqlawıshlıq mánide kelse hal feyil dep esaplaydı2. Sonday-aq Q.Esenov tárepinen de -ǵanday//-gendeyforma hal feyildiń arnawlı bir kórsetkishi retinde tanıladı3.

Haqıyqatında da -ǵanday//-gendey formalı feyiller kelbetlik feyilden góre, hal feyilge biraz jaqın keledi. Bul forma hal feyildiń basqa formaları sıyaqlı isháreketti bildirip, ekinshi bir is-hárekettiń belgisin háreket arqalı uqsatıwsalıstırıwı mánisinde sıpatlaydı. Kelbetlik feyillerdey subetantivlenbeydi, atlıqlarǵa tán morfologiyalıq kategoriyalardıń - seplik, kóplik hám tartım affikslerin qabıl e tpeydi. Siyrek jaǵdayda ǵana atlıq sózlerge qatnaslı, onıń

1 Sovremennıy kazakxskiy yazık. 1962, S 325-326; Qırǵız tiliniń grammatikası (Morfologiya). 1964, 276bet; Meliev K. Hozirgi túrkiy tillarda sifatdoshlar. 1974, 24-bet; Házirgi qaraqalpaq tili (Morfologiya). 1974, 210-211- betler.

2Baskakov N.A. Karakalpakskiy yazık II tom. 1952, C. 437-471; Nasırov D.S. Qaraqalpaq tilinde kelbetlik feyil. 1964, 151-153-betler.

3Esenov Q. Sabaqtas qurmalas sóylesniń qurılısı. Almatı «Ǵılım» baspası. 1982, 18-bet.

28

anıqlawıshlıq belgisin bildiredi. Mısalı: Kemede kisi alǵanday nárse qalmasın

(Q.Ermanov).

Sonlıqtan biz -ǵanday//-gendey formalı feyildi kelbetlik feyilge qatnaslı dep qaramay, hal feyil forması dep e saplaymız. Hal feyildiń

-ǵanday//-gendey qospa forması kelbetlik feyildiń ótken máhál -ǵan//-gen, -qan//-ken formalarına usaslıq máni beriwshi -day//-dey affiksiniń jalǵanıwı arqalı jasaladı. Sonday-aq siyrek jaǵdayda kelbetlik feyildiń keler máhál -tuǵın formasına

-day hám keler máháldiń bolımsız -mas//-mes formasına -tay//-tey affiksleriniń jalǵanıwı arqalı da hal feyil formaları jasaladı. Mısalı: alǵanday, bergendey, aytqanday, esitkendey hám t.b.

-ǵanday//-gendey formalı hal feyildiń bolımsız forması dórendi túbir feyildiń bolımsız formada keliwi arqalı bildiriledi. Mısalı: almaǵanday, kórmegendey, kórmestey, bilmestey hám t.b.

-ǵanday//-gendey formalı hal feyillerdiń háreketi subekt hám obektke qatnasına qaray dáreje formasına iye boladı. Mısalı: kiyingendey, kiyilgendey, juwındırǵanday hám t.b. Hal feyildiń

-ǵanday//-gendey forması basqa formaları sıyaqlı seplik formalı hám tirkewishli kelgen atawıshlardı aktiv basqarıp keledi. Mısalı: 1. Meniń kempir apam nemeсlerge tap jılannan qorıqqanday jerkenip qaraytuǵın edi (S.Qapaev). 2. Adam jemey-aq puwına toyǵanday boldı (M.Dáribaev).

-ǵanday//-gendey formalı hal feyil jeke hám toplam formasında qollanıladı.

Bul feyildiń toplam sıpatında qollanılıwı házirgi ádebiy tilde aktiv ushırasadı. Mısalı: Táǵdir Seyilbekti mazaqlaǵanday

29

áwere-sarsańǵa túsirdi (X.Seytov). 2. Kúnniń suwıqlıǵı kem-kemnen basılıp kiyatırǵanday seziledi (A.Áliev).

Hal feyildiń -ǵanday//-gendey forması gápte tiykarǵı is-háreketke qatnaslı tómendegi mánilerdi bildiredi:

1. -ǵanday//-gendey formalı hal feyil tiykarǵı is-hárekettiń salıstırıw mánisindegi sının bildiredi. Mısalı: Samal da qasarısqanday ısqırıp tur (S.Xojaniyazov).

Sınlıq máni -ǵanday//-gendey bolıp, etip, -mastay//-mestey etip (etilip) formalarında kelip te ańlasıladı. Mısalı: 1. Tolqınlar bolsa óziniń jaǵalarınan ayrılǵısı kelmegendey bolıp, eki jaǵınan qushaqlaydı. 2. Waqıt gúlli jer betin tanıp bolmastay etip gúllendiredi (S.Qapaev).

2. -ǵanday//-gendey formalı hal feyildiń is-háreketi tiykarǵı bayanlawıshqa qatnaslı salıstırmalı máni beredi. Mısalı: Baspashılar kóp bolǵanınday, olardıń keletuǵın jolları hám az emes edi (Q.Ermanov).

Bul máni -ǵanday formalı hal feyilge etip kómekshi feyiliniń dizbeklesiwi arqalı da bildiriledi. Mısalı: Jigittiń keletuǵın kúnin aspandaǵı juldızdı sanaganday etip sanadı da júrdi (Ó.Ayjanov).

3.-ǵanday//-gendey formalı hal feyil tiykargı is-hárekettiń isleniwiniń sebebin bildiredi. Mısalı: Ańshı iyt azǵana juwırdı da, shamasın bilgendey qańsılap turıp qaldı (K.Sultanov).

4.Hal feyildiń -ǵanday//-gendey bolıp forması tiykarǵı is-háreketke qatnaslı onıń isleniw maqsetin bildiredi. Mısalı: Ol praktikalıq jumıslardıń barısın xabarlaǵanday bolıp sóyledi (T.Najimov).

30