MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilindegi hal feyillerdiń grammatikalıq ózgeshelikleri

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTAARNAWLÍ

BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK

UNIVERSITETI

QARAQALPAQ TIL BILIMI kafedrası

Xojanov M.

Qaraqalpaq tilindegi hal feyillerdiń grammatikalıq ózgeshelikleri

Qánigelik: 5A220102 – Lingvistika (qaraqalpaq tili) Lingvistika magistri dárejesin alıw ushın usınılǵan

DISSERTACIYA

Magistrlik dissertaсiya

Qaraqalpaq til bilimi kafedrasında kórip shıǵıldı hám qorǵawǵa usınıldı.

Nókis - 2010

Mazmunı

2

Jumıstıń ulıwma sıpatlaması

a) Temanı izertlewdiń aktuallılıǵı. Qaraqalpaq til biliminde geypara fonetikalıq, leksikalıq, grammatikalıq hám til tariyxına baylanıslı máseleler sheshilip, bir sistemaǵa túsiwine qaramastan, elege deyin izertleniwin kútip turǵan máseleler kóp. Usınday máselelerdiń biri – qaraqalpaq tilindegi hal feyildiń grammatikalıq ózgeshelikleri esaplanadı.

Hal feyiller kópshilik izertlewshiler tárepinen sóz etilse de, biraq qaraqalpaq tilinde olar ele arnawlı izertlewdiń obekti bolmadı. Sol ushın da hal feyillerdiń grammatikalıq ózgesheliklerin tereńirek hám hár tárepleme izertlew aldımızda turǵan áhmiyetli wazıypalardıń biri bolıp tabıladı.

Qaraqalpaq tilindegi hal feyil formalarınıń xızmeti, basqa sózler menen dizbeklesiw uqıplılıǵı, olardı jasawshı affiksler quramı, sintaksislik xızmeti, stillik qollanılıw ózgeshelikleri, ulıwma bul kategoriyanıń tilimizde jumsalıw jiyiligin morfologiyalıq baǵdarlarda hár tárepleme izertlew úyreniliwi tiyis aktual máselelerdiń biri. Hal feyiller feyildiń funkсional formalarınıń ishinde ózine tán ózgesheliklerge iye affiksler toparı. Olar tildiń tariyxıy rawajlanıw basqıshlarında mánisi, seslik dúzilisi, morfologiyalıq qurılısı jaǵınan bir qatar ózgerislerge ushıraǵan. Bul ózgerisler xalqımızdıń jasaw jaǵdayına, tariyxıy sharayatlarǵa baylanıslı júzege kelgen.

Qaraqalpaq tilindegi hal feyillerdiń grammatikalıq ózgesheliklerin izertlew arqalı belgili juwmaqlar islew, bahalı maǵlıwmatlar alıwǵa

3

boladı. Sońǵı dáwirlerde ulıwma til biliminde, sonıń ishinde tyurkologiyada til birlikleriniń semantikalıq strukturasın úyreniw baǵdarı keń en jaymaqta hám ol óziniń unamlı nátiyjelerin berip atır. Usı waqıtqa shekem hal feyiller sóz etilgen miynetlerde kóbirek olardıń formalıq strukturası izertlengen. Jumısta biz qaraqalpaq tilindegi hal feyillerdiń semantikalıq strukturasına kóbirek dıqqat awdarıwdı,olardıń kontekstlerde awıspalı mánilerde jumsalıwın anıqlawǵa háreket ettik. Jańa sistemalıq baǵdarda úyreniwge arnalǵan tema izertleniw zárúrligin jáne de kúsheytedi.

b) Jumıstıń maqset hám wazıypaları. Biz jumısımızda qaraqalpaqtilindegi hal feyillerdiń grammatikalıq ózgesheliklerin izertlewdi maqset etip aldıq. Sebebi hal feyillerdiń grammatikalıq ózgeshelikleri haqqında jazılǵan ilimiy miynetler az. Miynetlerde de tek ǵana iri baslı máseleler sistemalı túrde bayanlanǵan. Biz sol ushın da qaraqalpaq tilindegi hal feyillerdiń grammatikalıq ózgesheliklerin hár tárepleme, yaǵnıy morfologiya-sintaksislik hám stilistikalıq baǵdalarda izertlewdi baslı maqset etip qoydıq.

Grammatikada gáptegi sózlerdiń ózgeriwi, birigiwi, sóz formaları hám gáp qurılısı sıyaqlı qubılıslar haqqında ulıwmalıq qaǵıydalardı belgilep beriw názerde tutılsa onıń stilistika menen baylanıslı ekenligi anıq seziledi. Stilistika birinshi gezekte pikirdi dál hám anıq bere alıwı ushın grammatika belgilep bergen ulıwmalıq qaǵıydalardıń qay birin qanday halatta qollanıw maqsetke muwapıq bolıwın belgilep beredi. Gápte grammatikalıq nızamlıqlarǵa ámel qılıwdıń ózi jeterli emes. Gápti stillik jaqtan durıs dúze biliw hám kerek. Demek,

4

grammatikalıq qubılıslar da stilistikanıń analiz etiw obekti esaplanadı.

Biziń magistrlik dissertaсiyamızdıń tiykarǵı maqseti qaraqalpaq tilindegi hal feyillerdiń grammatikalıq ózgesheliklerin, olardıń stillik qollanılıw múmkinshiliklerin úyreniwden ibarat. Belgilengen maqsetke erisiw ushın tómendegi wazıypalardı sheshiw belgilendi:

-Rus hám túrkiy til bilimindegi hal feyillerdiń izertleniwin úyreniw;

-Qaraqalpaq til bilimindegi hal feyilerdiń izertleniwin úyreniw;

-Stilistika boyınsha izertlengen miynetlerge sholıw jasaw;

-Hal feyillerdiń grammatikalıq hám stilistikalıq qollanılıw ózgesheliklerin anıqlaw.

v) Jumıstıń izertlew obekti hám predmeti. Magistrlikdissertaсiyanıń izertlew obektine «Qaraqalpaq tilindegi hal feyillerdiń grammatikalıq ózgeshelikleri» degen tema alındı, yaǵnıy qaraqalpaq tilindegi hal feyil formaları, olardıń sintaksislik xızmetleri, stillik qollanılıw ózgeshelikleri jumıstıń tiykarǵıobekti esaplanadı.

Qaraqalpaq tilindegi feyillerdiń sisteması tuwralı N.Dáwqaraev atındaǵı tariyx, til hám ádebiyat institutı tárepinen basılıp shıqqan

«Házirgi qaraqalpaq tili» (Morfologiya, 1974) kollektivlik miynet hám Nókis mámleketlik universitetiniń filologiya fakultetleri ushın dúzilgen «Házirgi qaraqalpaq tili» (Morfologiya, 1981), sonday-aq, 1994jılı jarıq kórgen «Házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń grammatikası», Sóz jasalıw hám morfologiya miynetlerinde hal feyillerge ulıwma

5

morfologiyalıq sıpatlama berilip, feyil sistemasınıń grammatikalıq kategoriyaların bildiriwshi morfologiyalıq formalardı sistemalı bayanlawda qısqalıq seziledi.

Sonlıqtan biz bul jumısta qaraqalpaq tilindegi hal feyil formalarınıń semantikası hám xızmetleri, gáp aǵzalarına qatnası, stillik xızmetlerin anıqlawdı izertlewdiń tiykarǵı obekti etip belgiledik.

Magistrlik dissertaсiyanıń predmeti - qaraqalpaq jazıwshıshayırlarınıń shıǵarmaları, usı kúnge shekemgi baspasóz materiallarınan jıynalǵan tillik faktler esaplanadı. Qaraqalpaq tilindegi hal feyil formalarınıń grammatikalıq ózgesheliklerin anıqlaw ushın mısallar talantlı jazıwshı-shayırlarımızdıń kórkem shıǵarmalarınan alındı.

g) Jumıstaǵı ilimiy jańalıqlar. Qaraqalpaq til biliminde grammatika tarawı boyınsha izertlengen miynetlerde hal feyiller feyildiń funkсional formalarınıń biri sıpatında izertlenip, onıń ózine tán bolǵan morfologiyalıq belgileri bayanlanǵan.

Qaraqalpaq tilindegi hal feyil formalarınıń stillik qollanılıwı, onıń hár bir jay hám qospa formalarınıń stillik ózgesheliklerin anıqlaw bul magistrlik dissertaсiyada dáslepki ret qolǵa alınıp atır. Jumısta qaraqalpaq tilindegi hal feyillerdiń tuwısqan xalıqlardaǵı hal feyillerden ózgeshelikleri hám usaslıqları, olardıń sintaksislik xızmetleri, hal feyil jasawshı affikslerdiń stilistikası anıqlandı. Usı tiykarda hal feyillerdiń grammatikalıq ózgeshelikleri belgilendi.

6

Izertlewdiń nátiyjesinde alınǵan juwmaqlar qaraqalpaq tiliniń grammatikasın úyreniwge qosılǵan úles bolıp, keleshekte usı baǵdardaizertlew jumısların dawam ettiriw ushın tiykar bolıp xızmet etedi. Bul tema boyınsha oqıw-qollanbalar jazıwda, hal feyillerdiń grammatikalıq ózgesheliklerin úyreniwde júzege kelgen pikirler qaraqalpaq til biliminiń ayırım máselelerin sheshiwde járdem beredi.

d) Izertlew jumısınıń metodları, metodologiyalıq tiykarları. Dissertaсiyalıq jumısta izertlenip atırǵan materiallardıń baǵdarına hám aldına qoyǵan maqsetine baylanıslı salıstırıw hám bayanlaw metodları qollanıldı. Hal feyillerdiń stilistikalıq ózgesheliklerin anıqlawda struktural-semantikalıq usıl qollanıldı.

Temanı izertlew barısında Prezidentimiz I.A.Karimovtıń bayanatları hám shıǵıp sóylegen sózlerinde, húkimet qararlarındaǵı milliy qadiriyatlarımızdı, mádeniy miyraslarımızdı qayta tiklew, ana tilimizdi tereń úyreniw hám mámleketimiz ǵárezsizligin bekkemlew jolında olardan ónimli paydalanıp, milliy ideologiyanı rawajlandırıw boyınsha pikirlerin basshılıqqa aldıq. Sonday-aq, til, tariyx, ruwxıylıq haqqındaǵı pikirleri metodikalıq tiykar wazıypasın ótedi.

Qaraqalpaq tilindegi hal feyillerdiń grammatikalıq ózgesheliklerin anıqlawda usı kúnge deyin jazılǵan jazıwshı-shayırlarımızdıń dóretiwshiligi izertlew jumısına derek sıpatında xızmet etti.

e) Jumıstıń qurılısı. Jumıs kirisiw hám juwmaq, tiykarǵı úsh baptan ibarat.

Kólemi 71 bet.

7

Kirisiw

Temanıń izertleniwi

Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili sózlik quramınıń úlken bólegin feyiller quraydı hám olar qarım-qatnas jasawda júdá jiyi qollanıladı. Eger túrkiy tillerdegi feyillerdiń etimologiyasına názer awdarsaq, feyiller ózleriniń tariyxın, shıǵısın, turaqlılıǵın saqlaǵan hám basqa tillerdiń tásirine berilmegen leksika-grammatikalıq

sózler toparıbolıp tabıladı.

Qaraqalpaq tilindegi feyillerdi ilimiy tiykarda úyreniw 1950jıllardan baslandı. Bul dáwirde feyil kategoriyasına arnalǵan N.A.Baskakovtıń «Zalogi v

karakalpakskom yazıke» (Tashkent, 1951),

«Sostavnıe glagolı v kakakalpakskom yazıke» (Tashkent, 1952),

«Karakalpakskiy yazık» (II, fonetika i morfologiya, ch 2, M, 1952), «Ocherk grammatiki karakalpakskogo yazıka» (Karakalpaksko-russkiy slovar M, 1958) miynetleri basılıp shıqtı. Ásirese, N.A.Baskakovtıń

«Karakalpakskiy yazık» monografiyalıq miynetinde feyil kategoriyası ilimiy tiykarda hár tárepleme sistemalı bayanlanadı. Bul miynette, tiykarınan, feyildiń jasalıwı úyrenilgen. N.A.Baskakov, basqa sóz shaqapları sıyaqlı, feyildiń eki túrli jasalıw sistemasın kórsetedi: 1) Leksikalıq sóz jasalıw; 2) Grammatkalıq sóz jasalıw. Feyildiń leksikalıq sóz jasalıw sistemasın óz ishinde jáne eki túrge bólinedi: 1) Atlıqtan jasalǵan feyil formaları; 2) Feyilden jasalǵan feyil formaları1.

1 Baskakov N.A. Karakalpakskiy yazık. II tom. Fonetika i morfologiya. Ch 2. (chasti rechi i slovoobrazovanie)M., 1952, S. 309-310.

8

Atlıqtan jasalǵan feyil formalarınıń quramında affiksaсiya usılı menen jasalǵan jańa leksikalıq mánidegi dórendi feyiller hám sintaksislik usıl menen jasalǵan qospa feyiller qaraladı. Feyilden jasalǵan feyil formalarınıń quramında dáreje affiksleri arqalı jasalǵan dórendi feyiller hám feyildiń túr kategoriyasın jasawshı dórendi qospa feyiller úyreniledi. Demek, N.A.Baskakov feyildiń dáreje hám túr kategoriyaların feyildiń dórendi formaları dep esaplap, olardı leksikalıq sóz jasalıw sistemasında qaraydı.

N.A.Baskakov feyildiń grammatikalıq sóz jasalıw sistemasına feyildiń funkсional-grammatikalıq kategoriyaların jasawshı háreket atı, kelbetlik feyil hám hal feyil formaların kirgizedi. Demek, N.A.Baskakov feyil sistemasına qatnaslı onıń barlıq grammatikalıq kategoriyaların feyildiń jasalıwınıń eki túri - leksikalıq hám grammatikalıq (funkсionallıq) jasalıw sistemasınıń quramındakórsetedi.

D.S.Nasırovtıń «Qaraqalpaq tilinde kelbetlik feyil» (Nókis, 1964) degen monografiyalıq miynetinde feyildiń funkсional-grammatikalıq formalarınıń bir túri

- kelbetlik feyildiń morfologiyalıq hám sintaksislik basqıshları úyreniledi. Bul feyildiń sóz jasalıw, sóz ózgeriw sistemaları, sintaksislik funkсiyaları avtor tárepinen sistemalı bayanlanadı.

Feyildiń funkсional-grammatikalıq formalarınıń e kinshi túri -

«Házirgi zaman qaraqalpaq tilinde háreket atları» (Nókis, 1967) degen at penen

B.Qutlımuratov tárepinen monografiyalıq planda izertlewge alındı. Bul avtordıń miynetinde háreket atlarınıń semantikası hám

9

jasalıwı, sóz ózgeriw sisteması, yaǵnıy háreket atınıń morfologiyalıq basqıshları sóz etiledi.

Feyildiń ótken máhál kategoriyasına arnalǵan K.Ubaydullaevtıń «Házirgi qaraqalpaq tilindegi anıqlıq meyildiń ótken máhál kategoriyası» (Nókis, 1978) hám J.Allamuratovtıń «Qaraqalpaq tilindegi anıqlıq meyildiń ótken máhál formaları máselesine» (Nókis, 1964) degen temalarda monografiyaları basılıp shıqtı. Bul eki jumısta da qaraqalpaq tilindegi anıqlıq meyildiń ótken máhál formaları, olardıń mániliktúrleri hám qollanılıwı hár tárepleme analizlenedi.

Qaraqalpaq tilindegi feyillerdiń sisteması tuwralı N.Dáwqaraev atındaǵı tariyx, til hám ádebiyat institutı tárepinen basılıp shıqqan

«Házirgi qaraqalpaq tili» (morfologiya, 1974) kollektivlik miynet hám Nókis mámleketlik universitetiniń filologiya fakultetleri ushın dúzilgen «Házirgi qaraqalpaq tili» (morfologiya, 1981), sonday-aq 1994jılı jarıq kórgen «Házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń grammatikası. Sóz jasalıw hám morfologiya» miynetlerinde hal feyillerge ulıwma morfologiyalıq sıpatlama berilgen.

Bul jumıslarda qaraqalpaq tilindegi feyillerdiń sisteması, strukturasemantikalıq kategoriyaları, termin qollanıw máseleleri boyınsha hár qıylılıq ushırasadı. Feyil sistemasınıń grammatikalıq kategoriyaların bildiriwshi morfologiyalıq formalardı sistemalı bayanlawda qısqalıq seziledi.

M.Dáwletovtıń «Házirgi qaraqalpaq tilinde feyildiń funkсional formalarınıń sisteması» (Nókis, 1990) degen miynetinde feyil

10