MD hám PQJ / XIX ásir aqırı - XX ásir basíndaǵı qaraqalpaq shayır

uyaldırıw járdeminde iske asırlǵanlıǵın, bul da jaza qollanıwdıń, urlıǵın

qoydırıp, tárbiyalaw-dıń bir jolı e saplanatuǵının bayanladı. Usılay etip, Sıdıq Toqpan ulı siyasiy-huqıqıy kóz-qaraslarında

X1X ásir aqırı –XX ásir basındaǵı qaraqalpaq úlkesin ruslardıń zorlıq penen basıp alıp, koloniyaǵa aylandırıwı nátiyjesinde, ásirese, xalıqtıń el basqarıw dizimine ózgerisler engizilgenligin, burınǵı basqarıw tártipleriniń almastırılǵanlıǵın, bunda qaraqalpaq xalqınıń milliy ózgeshelikler-inen kelip shıqqan biyler basqarıw dizimi ornına, bolıs hám aqsaqallar arqalı is júrgiziw orın alǵanlıǵın sınǵa aldı.

Shayırdıń jetik mazmundaǵı siyasiy-huqıqıy kóz-qaraslarǵa iye bolǵanlıǵı onıń Qaraqalpaqstandı koloniyasına aynaldırǵan rus basıp alıwshılarınıń háreketi xalıq aralıq huqıq normaların buzıwshılıq dep bahalawında kórindi. Usı sebepli ol siyasiy-huqıqıy kóz- qarasların-daǵı baslı pikirin ádalatsızlıq penen qaraqalpaq elin orıslardıń otarlap, biylep alıwına narazılıǵın bildiriwge qarattı.

Ásirese, orıslardıń bir pútin xalıqtıń birligin buzıp, ekige bólip taslaw arqalı basqarıwdı engiziwi, qaraqalpaq xalqınıń milliy birlesiw kúshin hálsiretiw usılı dep túsindirip, bul sumlıqlı siyasiy háreketlerine xalıqtıń sanalı qatnasta bolıp, qaraqalpaq milleti bir tutas millet hám ózleriniń bir tutas aymaǵında jasawı kerek degen ideyanı kóterip shıqtı.

Sıdıq Toqpan ulı rus patshasınıń xalıqqa túrli salıqlar salıwın, olar bekitken eldegi hámeldarlardıń puxara xalıqtıń tiykarsız túrde mal-múlkin patshalıq etip, tartıp alıwların nızamsı háreket sıpatında bahaladı. Bunday huqıq buzıwshılıqlardıń mámleket

61

basshıları tárepinen qollap-quwatlanıwın eldegi insan huqıqlarınıń pútkilley ayaq astı bolıwshılıǵı dep túsindirdi.

Shayır tárepinen jámiyetlik turmıstıń, mámleketlik tártiplerdiń ádalatlı tús alıwın talap etken, xalıq arasında demokratiyalıq qarım-qatnaslardıń orın alıwın oylap, hárbir adamnıń óz huqıqların túsiniwi zárúrligin bayanlaǵan pikirleri X1X ásir aqırı-XX ásir basındaǵı qaraqalpaq xalqınıń siyasiy-huqıqıy tálimatları tariyxında belgili orınǵa iye bolıp, jaslarımızdı ruwxıy tárepten tárbiyalaw islerinde, sonday-aq, házirgi ǵárezsiz elimizdiń qádir-qımbatın elede tereńrek túsiniwde, ásirese, insan huqıqların úyreniw tarawında tariyxıy derekler sıpatında úlken áhmiyetke iye.

62

III BAP. TOTALITARLÍQ DÚZIMINIŃ DÁSLEPKI ETAPÍNDAǴÍ

QARAQALPAQASTANDAǴÍ SIYASIY-

HUQÍQÍY JAǴDAYLAR

3.1. S.Májiytovtıń siyasiy-huqıqıy kóz-qarasları

S.Májiytov XIX ásir aqırı XX ásir basındaǵı Rossiya otarshılıǵında jasaǵan Qaraqalpaqstandaǵı feodallıq dúzimdi hám jańa kapitilistilik jámietke ótiw barısın, sonday-aq xalıqtıń ǵárezsizlike umtılıw, milliy oyanıw dáwirlerin basınan keshirip, jádiytshilik hakreketi tásirinde jámietlik-siyasiy hám huqıqıy túsiniklerin1 qáliplestiriwge erisken qaraqalpaq xalqınıń úlken shayıraǵartıwshısı. Shayırdıń jámiyetlik-siyasiy hám huqıqıy pikirleriniń mazmunlanıwında Shıǵıstıń sufizm tálimatına tán bolǵan tábiyat hám jámiyet qubılıslarınıń óz-ara baylanıslıǵı, tábiyat-nızamlıqların insanlar bárqulla inabatqa alıp háreket etiwi lazım degen filosofiyalıq túsinikler úlken áhmiyetke iye boldı.

Shayır «Máhál degen ne?», «Erkinlikti kúsew», «Tozǵan zaman», «Atalar ay», «Jerdi bejer», «Bolıp ótti», «Qızlarǵa», «Báhár paslı», «Jaz» hám basqada qosıqlarında jámiet hám tábiyattıń ózine tán bolǵan obektiv

rawajlanıw nızamlıqları orın alǵanlıǵın, insan óziniń turmıslıq islerin, keleshegin aldın ala jobalastırıp, belgilep alwda jámiyetlik turmıstaǵı real múmkinshiliklerdi esapqa alıp háreket etiwi tiyisliligin, adamnıń jámiyet hám tábiyat sırların biliw, onı baqlap, ondaǵı haqıyqatlardı, real jámiyetlik qublıslardı úyreniwleri, táǵdir dep shegaralanıp qalmastan, ózi umtılıp,onı jaratıwı lazımlıǵın, insan haqıyqatlıqqa tuwrı keletuǵın nárselerdi óziniń táǵdirine aynaldırıwı arqalı keleshek bolmısın,xalıqtıń ǵárezsiz

63

tásqıyr etip

Iye bolıń qáne qızlar1 -dep jazǵan edi.

Tábiyat hám jámiyttiń obektiv háreket etiw qaǵıydaların jaqsı túsingen

shayır, jámiyettiń ekonomikalıq quwatlılıǵınıń artıwında hám onı háreketke keltiriwshi ruwxıy kúshler quramında, xalıqtıń siyasiy sanalılıǵı bilim, ilim,

mádeniyat, ádalatlı nızam, tártip qaǵıydaları úlken áhmiyetke iye dep esapladı.Ásirese xalıq erkin jasawı ushın otarlap e ziwshilerdiń qol astında

eziliwde jasawı emes, al ǵárezsiz el bolıwı kerek degen siyasiy-huqıqıy ideyalar bul dáwirde pútkúl Orta Aziya boylap háwij alǵan edi. Usı túsinikler tásirinde jámiyetlik-siyasiy hám huqıqıy kóz qarasları qáliplesken S.Majiytov, Rossiya patshasınıń Orta Aziyanı, usınıń ishinde Qaraqalpaqstandı áskeriy kúsh nátiyjesinde hám hár qıylı siyasiy hiyleliklerdi iske salıp, ózine otarlap alıp baǵındırǵanlıǵın, olardıń bul úlkelerdi basıp alıwı taza túrindegi basqınshılıq, xalıq aralıq kólemdegi huqıq buzıwshılıq bolǵanlıǵın siyasiy-túsinigi jetilisken oyshıl ziyalı sıpatında bahalaǵan edi. Shayır óz eliniń ǵárezsiz jasawı kerekligi jónindegi pikirin, ruslardıń eldi otarlap alıwına qarsı bolıwshılıǵı arqalı bayanladı. «Qaysı kúni «qosıǵında:

Shındı qoyıp , qollanıp ep, Bárin otar qılayın dep, Qanın sorıp, kóz

1S.Májiytov, Shıǵarmaları. Nókis. «Qaraqalpaqstan», 1992.38-bet.

2S.Májiytov, Shıǵarmaları. Nókis. «Qaraqalpaqstan», 1992.40-bet

64

bolǵanlıǵın túsindirip, ekonomikalıq tarepten artta qalıwshılıqta bolıwına qaramastan hár-bir eldiń óz-aldına erkin , ǵárezsiz jasawınıń táreptarı boldı. Patsha Rossiyası kolaniyalizmine bergen bul bahası S.Majiytovtıń jámiyetliksiyasiy hám huqıqıy kóz-qaras- larınıń qáliplesiwiniń birinshi basqıshı sıpatında kórinis taptı.

Jámiyetlik dúzimge bárqulla tallaw jasap, baqlap otırǵan S.Májiytov feodallıq qatnaslardıń eldegi ekonomikanı, mádeniyattı jedel rawajlandırıwǵa kúshi ázzi ekenligin sezdi, Usınıń menen birge onıń Orta aziyanıń,sonday-aq Qaraqalpaqstannıń aq patsha tárepinen júrgizilgen otarshılıq siyasatı nátiyjesinde

Rossiyanıń ekonomikalıq turmısına tartılıwı, usı arqalı dúnya júzlik tovar aylanısı aǵımına aralasıwı, kapitalistlik qatnaslar sebepli e lde jallanba rabochiylardıń júzege keliwi bulardıń tabiyatında siyasiy jaqtan óz huqıqına,

ǵárezsizli-gine umtılıw sezimleri bar ekenligin t.b. bayqawı orın ala basladı. Milliy oyanıwshılıq hám jáditshilik háreketi tásirinde dúnyaǵa túsinigin,

jámiyetlik pikirlerin jetilistiriwge erisken

S.Májiytov, pasha Rossiyası, rus koloniyalizmi dáwirindegi jámiyetlik dúziminiń, eldi basqarıw usıllarınıń huqıqsızlıqqa, «qıyanetke tolı» ekenligin kózi menen kórdi hám óz basınan keshirdi. Qaraqalpaq xalqınıń táǵdirine duwshakerlesken qarama-qarsılıklarǵa tolı bul dáwirdiń: «Ashılmas qara dumanday, Toqsanda bolǵan sırınday»1 dawam etkenin hám «júz jarlıǵa bir bay tóre, qulday jumsap kelgenligin»2 ádalatsızlıq hám xalıqtıń erkin, ǵárezsiz jasawın, huqıqın buwıp qoyıw dep bahaladı.

Shayır rus kapitalistleri hám olardıń jergilikli malayları bay, feodallar tárepinen ádalatsız túrde xalıqqa hár túrli salıqlar salıp, orınlı-orınsız tólemler tólewge májbúrlegenine narazı boldı.

1S.Májiytov. Shıǵarmaları. «Qaraqalpaqstan», Nókis 1992 52-bet

2Sonda. 51-bet.

65

Artıqmash salıq salıw xalıqtı eziwdiń baslı usılı ekenligin túsindirdi.

«Qaraqalpaq» atlı qosıǵında xalıqtıń hádden tıs e zilip, qıyınshılıqta jasap atırǵanlıǵın názerde tutqan halda:

Tek sennen bildi alıwdı, Jónli-

jónsiz pul salıwdı1 -

dep rus koloniyalizminiń ján jaqlama kúsh alǵanlıǵın bayanladı. Ásirese: «Jarlı islep, (jemisin) baylar alıp, hal dimarı pitip»2, sútxorlıq axıbetinde awır awhalda turmıs keshirgenligine, xalıqtıń jámiyetlik ádalatsızlıqlar sebepli jámiyetten kewli tolmay, táǵdirine nalısh etiwshilikte, ǵárezsizlikti, erkinlikti ańsap ómiri

ótkenligine ayrıqsha kúyingen pikirlerin bayanladı:

Dúnyaǵa nege keldik dep, Kelip kóp azap kórdik dep Qashan bolar erkinlik dep

Jarlı kútip-kútip ketti3-dep xalıqtıń erki, ıqtıyarı ózinde bolmay aq patshanıń

húkimdarlıǵı astında jasaǵanlıǵın, jámiyette xalıq ózin erkin, ǵárezsiz túsinbese

baxıtlı turmıs keshiriwi qıyın ekenligin túsindirdi.

Shınında da XIX ásir aqırı XX ásir basındaǵı patsha Rossiyası

otarlawındaǵı ekonomikalıq qarım-qatnaslar tiykarınan rus kapitalistleri hám jergilikli baylardıń mápin qollap quwatlaytuǵın sistimaǵa qurılǵanlıqtan qaraqalpaq ziyalılarınıń jámiyetlik turmısqa, mámleketke narazlıǵı kúshli edi.

Jámiyet xalıqtıń erkin, azatlıqta, insanlıq huqıqları qorǵalǵan halda jasawına

múmkinshilik bermey turǵanlıǵın aǵartıwshı ańlap jetken edi. «Diydińnen shıqpadı zamannıń saqtı»4 dep jámiyetlik turmıstıń nasazlıǵınan payda bolǵan xalıq qayǵısına óziniń ortaq ekenin e skertti. Jámiyettegi basqarıw sisteması, onıń e ldi uslap-tutıw siyasatı ádilsizlikke,

1Sonda.55-bet.

2Sonda .52-bet.

3Sonda .52-bet

4Sonda. 51-bet

66

koloniyalıq eziwshilik maqsetlerine boysındır-ılǵanın, bunı xalıqtıń túsiniwi zárúrligine ideyalar berdi. Eldegi ekonomikanı rawajlandırıw usıllarınıń pásliginen, xalıqtı bir qálipke túsken tártip, nızam arqalı basqarıw isiniń joqlıǵınan, koloniyalıq qısawmettiń kúshliliginen «Jarlı eldiń sorı qaynap, záhár zaqqum jutıp»1, awır turmıs keshirip atırǵanlıǵın, aqıbetinde kóp qana adamlardıń: «Tamaq tappay, kún kóre almay» dárdeserlikke griptar bolǵanlıǵına jámiyetlik turmıstı tallaw jasawshı ziyalı sıpatında aǵartıwshılıq demokratiyalıq kóz-qarastan baha berip, bulardıń tiykarǵı sebebi mámlekette koloniyalizmniń ústemliligi, ádillik, teńlik qaǵıydalarınıń orın almaǵanlıǵı nátiyjesi dep esaplanadı. Otarlawshı-lar menen jergilikli feodallardıń «Jarlı elge kún kórsetpey, wayran etip buzıp»2 kelgenligin, erkinlik bermey,qısqıda, qullıq buǵawda uslap turǵanlıǵın bayanladı.

Shayır rus patshası eziwshiligin, buǵan qosımsha jergilikli baylardıń júzege keltirgen qıyınshılıqların jeńiw isindehár bir adamnıń el ǵárezsizligi ushın talpınıwı lazımlıǵın, turmıstaǵı mayda mashqalalar menen sheklenip qalmay eldiń erkinligi, ǵárezsizligi jolında háreket etiwi tiyisligin ortaǵa tasladı.

Adam jámiyettegi orın alǵan qıyınshılıq hám tosqınlıqlarǵa qarsı gúresiwi, onı jeńip shıǵıwdıń shara, ilájların qıdırıp tabıwı lazım. Jámiettegi ádalatsızlıqlardan qutılıwdıń jónin taba almay, sergizdanlıqqa túsiw durıs emes, adam ushın qanday dárejede qıyınshılıq gezlesse de onı jeńiw kerek.«Turmısqa ózin jeńdirgen, qayǵı hásiret suslıq jaman»3 boladı dedi. Insan óz zamanasınıń tómenshik, iyparq bendesi bolıp qalmawı tiyisliligin, jámiyettiń hár bir aǵzası el ishindegi ushırasqan mashqalalardı shıdam berip, jeńe alatuǵın belsendi bolıp jasawı kerekligin:

1Sonda. 61-bet

2Sonda. 71-bet

3S. Májiytov.Shıǵarmaları, «Qaraqalpaqstan»Nókis 1992 98-bet

67

Duslassada sıran mákkam1 -dep jazdı.

Adam bosań, turmıs tirishiligine uqıpsız óziniń ham xalqınıń mápi ushın

umtılıp, onı talap ete almasa, onday adamdı ómirdegi hárqıylı ádilsiz zulım háreketler ol adamdı jenship taslaydı, zamannıń aldıńǵıideyaların ózlestirip umtılıwına pursat bermeydi, aqıbetinde: «Hawlıqtırar, zaman jeńer»2. Qol

astında baǵındırıp, siyasiy qısıp qoyıw e rki ázzi, nadan adamlardıń tiklenip

basın kóteriwine, ǵárezsiz-lik mazmunın túsiniwine múmkinshilik bermeydi, olardı óz aytqanınan shetke shıǵarmaydı dedi («Tiri qorqaq»).

Shayır XIX ásir aqırındaǵı qaraqalpaq úlkesindegi azatlıqqa erisiw ushın

jedellenip umtılıwdıń kórinislerin jaqsı bayqadı. Bul qublıslardı jánede

jetilistiriw maqsetinde jarlı diyxanlardıń siyasiy -jámiyetlik uǵımlarınıń elede

«Táǵdirge tán qoydıń tappadıń shara, barlıq ónerińdi tóge bilmediń» - dep, xalıqtaǵı siyasiy sanalılıqtıń, ózin-ózi túsiniwdiń ele jetkilikli emesligin, ózindegi bar múmkinshiliklerdi júzege shıǵarıwǵa uqıpsızlıq etip atırǵanlıqların, qol qawsırıp táǵdirge tán berip sharasın kórmeytuǵın biyparıqlıqtı sınǵa aldı hám usı arqalı xalıqtıń ǵárezsizlik, azatlıq, ádalatlılıq, óz huqıqları ushın guresiwleri kerekligin xalıqtıń aldına wazıypa etip qoydı.

Shayır xalıqtı ádillikti talap etiwge, ǵárezsizlik ushın gúreske shaqırıw kóz-qarasların «Tozǵan zaman» atlı qosıǵında jáne de jetilistirip bayanlaǵan.

Miynetkesh xalıqqa teńlik bermey, olardıń turmıs táǵdirine «aqırzamandı» gez keltirip qoyǵan usı rus koloniyashılıǵı hám onıń jergilikli malayları ekenligin, xalıqtıń óz miynetiniń jemisin, óz erkinligin ózleri iyelemegenlikten ráhátli turmısta jasay almay: «Tirshlikten, kún kóristen tegis úmit úzgen»3

1Sonda. 71-bet

2Sonda. 46-bet

3Sonda. 62-bet.

68

ligin, xalıqtıń ómir súrip atırǵan jámiyetine, mámleketine jalpılamay narazlıq seziminde tolqınlanıw menen qatnasta bolıp turǵanlıǵın bayanladı.

Xalqınıń mápin baslı másele etip názerde tutqan S.Májiytov rus imperiyasınıń birinshi (1914-1918) dúnya júzlik urısqa qatnastaǵı tutqan siyasatına, ásirese, bunıń koloniyalıq eziliwde jasap atırǵan ellerge, usınıń ishinde qaraqalpaq xalqına awır qıyınshılıq tuwǵızıp atırǵanına narazılıqların bildirdi. Birinshi dúnya júzlik urıstıń insaniyat basına kórilmegen dárejede músiybet keltirgenligin shayır jaqsı túsindi. Urıs dúnya júziniń tórtten úsh bólegin óz sharpıwına qamtıdı. 1,5 miliard xalıqqa iye 33 mámleket urısqa qatnastı. Urısqa tartılǵan 774 million adamnıń 10 millionǵa jaqını qazalandı.

Jáne 10 milionǵa jaqın adam túrli epidemiya hám asharshılıqtan qırılıp qaldı. 20 millionnan artıq adam jaradar boldı1.Bul urıs rus imperiyasınıń kútken nátiyjelerin bermedi. El ishindegi qıyınshılıqtı, qarama-qarsılıqlardı jánede kúsheyttirdi. Koloniyada uslanıp turılǵan ellerde, Orta Aziyada xalıqtı eziwshilik siyasatı, insn huqıqlarınıń buzılıwı burınǵıdanda háwijlendi. Usı tariyxıy jaǵdaylardıń guwası bolǵan S.Májiytov, bul waqıyalar boyınsha «Bolıp ótken» atlı qosıǵın jazdı. Bunda ol tek Qaraqalpaqstan yaki Orta Aziya aymaǵındaǵı waqıyalarǵa ǵana emes, al dúnya júzlik áhmiyetke iye mashqalalar jóninde de

ádil pikir ayta alǵan siyasiy oyshıl ekenligin kórsetti.

Shayır joqarıda atı atalǵan qosıǵında birinshi dúnya júzlik urıs

waqıyaların: Dúnya bolıp hesh bolmaǵan,

Ullı urıs bolıp ótti,

Tariyxta hám oqılmaǵan,

Dúnyanı sel alıp ótti,2 - dep bayanlaǵan.

1D.V.Verjxovskiy. Pervaya mirovaya voyna 1914-1918 gg. M.1964.79-bet

2S.Májiytov. Shıǵarmaları. Nókis. «Qaraqalpaqstan», 1992. 60-bet.

69

Aǵartıwshıǵa birinshi dúnya júzlik urıstıń baslanıw sebebi, (AvstriyaVengriya imperiyasınıń taxt miyrasxorı shaxzadası FranсFerdinandtıń óltiriliwi) dúnya júzin koloniya etip imperialistlik ellerdiń qaytadan bóliwge umtılıw maqseti málim edi. Usı waqıyalardı shayır: Paydası ushın dúnya quwıp

Sonnan zor álamat tuwıp,

Adam qanı jerdi juwıp,

Saysalası tolıp ótti. 1 -dep bayanlaǵan edi.

Bul urıstıń imperialistlik eller mápine qaratılǵanlıǵı, al olardıń eziwshiliginde, koloniyası bolıp jasap atırǵan Orta Aziyaǵa, qaraqalpaq xalqına turısı menen zıyan ekenligin S.Májiytov jaqsı túsindi. Usı maqsette imperialistlik ellerdiń dunya júzlik urıstı baslap, xalıqtı qıyınshılıqqa, ash-

áptadalıqqa túsirgenligin, al jergilikli bay, feodallar, rus malayları bul urıstı qollap quwatlaǵanın, urıs artında (tılda) jumıs islew ushın márdikarlıqqa

Rossiyaǵa adam jiberiwge májbúrlep atırǵanlıqların sınǵa aldı:

Baylar «tulǵa bolamız» dep

«Basına kún salamız»dep

«Ol jurttı da alamız»dep Iyttey ulıp-ulıp ótti. 2

Rus hámeldarlarınıń koloniyalıq eziliwde jasap atırǵan xalıqlar mápin oylamay, bul jerde de óz baylıǵın artırıwdı maqset etkenligin, biraq niyetleri iske aspaǵanlıǵın bayanladı. Birinshi dúnya júzlik urıs axıbeti qaraqalpaq xalqı ushında awır qıyınshılıqlardı alıp keldi. «Kimniń ulı, kimniń eri bawrı tilinip»3 márdikarǵa jiberildi. «Aqtı muńlınıń kóz jası»4. Usı jaǵdaylardı shayır:

Búlgen qırılǵan sanda joq,

Márhámatlıq zamanda joq,

Iytke san bar, adamǵa joq,

1Sonda. 60-bet

2Sonda. 61-bet

3Sonda. 61-bet.

4Sonda. 61-bet

70