MD hám PQJ / XIX ásir aqırı - XX ásir basíndaǵı qaraqalpaq shayır

Ózlerindegi milliy mentalitetti inabatqa alǵan halda, barlıq mashkalalardıń

tınısh, ádalatlılıqpenen nızam tiykarında sheshiminiń tabılıwına umtıldı. Sol jıllardaǵı mádeniy-aǵartıwshılıq salasındaǵı izde qalıwshılıq hám pikirlewdegi turǵınlıq jaditshilerde jámiyetlik rawajlanıwdı tezlestiriwdiń ámeliy múmkinshiliklerin tabıw pikirlerin oyatqan edi. Olar óz úlkeleriniń mádeniyekonomikalıq tárepten kem rawajlanıwı xalıqtıń ilimaǵartıw hám nızamshılıq tarawında artta qalıwshılıǵınıń akıbetinde dep esapladı. Usı sebepli jaditshiler bilimlendiriw tarawın reforma islewdi rus kolonializminee qarsı gúresiwdiń tiykarǵı jolı dep túsindi. Jaditshilerdiń aǵartıwshılıq ideologiyası jámiyetlik siyasiy tárepten kópqana máselelerdi: demokratiyanı rawajlandırıw hám milliy oyanıwdı, otarshılıqtan qutılıp, ǵárezsiz mámleket bolıwǵa erisiw tilegin jedellestiriwdi óz ishine alatuǵın edi.

Jaditshiler jámiyettegi krizis hám turǵınlıqta qalıwdı, tariyxıy jaǵdayǵa baylanıslı alǵa umtılıwshılıqtıń kemligin durıs bayqap, xalıqtaǵı huqıqıy hám morallıq normalardı jaqsılawǵa ámeliy tárepten kópqana háreketler alıp bardı. Olardıń ózine tán jetiskenlilkleri: jadiytshiler bilimli hám oylaw dárejesi bálent, shıǵıs hám rus mádeniyatınan qabarı bar oyshıllar e di.

Xalıqtıń ótmishindegi hám óz zamanındaǵı jaǵdayların tallaw jasaǵan jaditshiler eldiń keleshegi haqqında oylay basladı. Sebebi olardıń kópshiliginiń kózkaras, túsinikleri Shıǵıs oyshıl danıshpanlarınıń jámiyetlik hám siyasiyhuqıqıy pikirleri ruwxında qáliplesken bolıp, qońsı ellerdegi (rus) ilim hám mádeniyat jetiskenlikleri, erkinlik, ǵárezsiz jasaw haqqındaǵı túsinikleri menen málim dárejede tanıs edi (Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq, Ótesh). Olar qońsı ellerdiń, ásirese, rus mámleketiniń turmıs tárizin, olardaǵı insanlar huqıqı, teńligi máselelerin úyreniwge umtılıstı.

21

Ol jerlerde rawajlanǵan bilim, ilim, texnika jetiskenliklerin óz xalqınıń

turmısında paydalanıwǵa háreket etti.

Qaraqalpaqstandaǵı jaditshilik háreketleri bir tárepten aǵartıwshılıq hám siyasiy-huqıqıy kóz-qaraslar sıpatında X1X ásirdiń aqırlarında júzege keliwine

qaramastan, 1905-1906 jılları Xiywa qalasında bas wázir Islamxoja hám Kamil diywanbegi basshılıǵında

―Jas xiywalılar háreketi‖1 tarzinde júzege kelgen edi. Bul háreketler sol

waqıttaǵı Xiywa xanlıǵı soramına tiyisli Ámiwdáryanıń shep jaǵalıǵındaǵı Xojeli, Shomanay, Qońrat aymaq-larında úlken tásirge iye boldı. Ámiwdáryanıń oń jaǵalıǵına tiyisli Qaraqalpaq paytaxtı Petro-Aleksandrovskide (Tórtkúlde) jádiyitshilik háreketiniń táslepki uyımı bolǵan jámiyetlik-siyasiy háreket – ―Xariya jámiyeti‖ (1907) dúzildi. Qaraqalpaq xalqı jasap atırǵan aymaqtaǵı bul

e ki jámiyettiń óz xalqın azatlıqqa alıp shıǵıp, ǵárezsiz mámleket bolıw

baslamaların maqul kórmegen rus hámeldarları ―Jas xiywalılar‖ siyasiy

háreketin kóp otpey qıskıǵa alıp,, basshıların joqarı dárejedegi jazalawǵa

buyırıp, bazıların qamaqqa aldı. Názir Shalıkarov, Palwaniyaz Yusupov hám

Jumaniyaz Sultanuratovlar qaraqalpaq e line baspanalaw ushın qashıp kelgen hám ―Jas xiywalılar‖ háreketin astırtın túrde Xiywadan Tórtkúlge (PetroAleksandrovskiyge) kóshirip alıp keliwge májbúr bolǵan.2 Bular endi milliy azatlıq háreketlerin, xalıqtıń huqıqın qorǵaw islerin qaraqalpaq jaditshileri menen birgelikte ámelge asıra basladı. Aǵartıwshı jaditshilerdiń tiykarǵı maqseti, dunyalıq ilimlerdi ana tilinde oqıtıwdı názerde tutqan jańa usıl mekteplerin koplep ashıp, feodallıq dáwirden qáliplesken aǵartıw dizimin reforma qılıw menen birge, ruslardıń nızamsız otarlap alıwshılıǵına qarsı jaslar

22

arasında jámiyetlik hám siyasiy-huqıqıy, demokratiyalıq xarakterdegi háreketler alıp barıp, milliy ǵárezsizlikke erisiwden ibarat edi.

Jaditshilik siyasiy-huqıqıy háreketleri ham jadit mektepleriniń jaslardı milliy oyanıw pikirleri menen toyındırıwı, olardıń dunyaǵa kóz-qarasların ǵárezsizlik túsinikleri menen bayıtıwdı, ásirese nızam tiykarında hareket etiwge shaqırıwları rus patshasına jaqpaǵan edi. Olar jergilikli xalıqlar arasında júz berip atırǵan azatlıq háreketleri ózleriniń koloniyalıq dúzimine qáwip tuwǵızıp atırǵanlıǵın seze basladı. Bul dáwirleri

Qaraqalpaqstanda milliy azatlıq háreketleri birqansha janlanǵan edi. 1899 jılda Shımbayda1 aq patshanıń nızamshılıqqa tuwrı kelmeytuǵın siyasatınan narazı bolǵan xalıq qozǵalańı júzege kelgeni málim.

Jaditshilik tiykarındaǵı siyasiy-huqıqıy kózkaraslar Orta Aziya boylap XX

ásir baslarında birqansha háwijge endi. Aǵartıwshı shayırlardıń baslaması menen siyasiy-huqıkıy bilimler, ideyalar qáliplestiriwshi jańa usıldaǵı mektepler shólkemlestirile basladı. XX ásir basında Qaraqalpaqstan aymaǵında jigirmaǵa jaqın jańa usıl mektepleri jumıs islep,2 olar jaslardı tek sawatlı etiw isi menen sheklenbey, xalıqtıń koloniyalıqtaǵı turmısı qıyınshılıq penen ótip atırǵanlıǵın túsindiriwge, jaslardıń siyasiy-huqıqıy sanasın oyatıwǵa da háreket qıldı. Jaslar sanasına ǵárezsizlik, erkinlikte jasaw pikirlerin sińdire baslaǵan edi.

Bulardan tısqarı jaditshiler qońsı ellerdegi siyasiy jaǵdaylardı bilip,

ózleriniń nızamǵa súyengen ǵárezsizlik ushın háreket etiw baǵdarların ayqınlastırıp otırdı. Aǵartıwshı jaditshiler ruslar tayarlıq kórip atırǵan inqılaplıq háreketlerge ózleriniń azatlıq ǵárezsizlik máplerin názerde tutıp múnásebette bola basladı. Usı sebepli sóz etip otırǵan dáwirdegi Ámiwdárya bólimi baslıǵı

Galkin: «Qandayda bir qolaylı pursat tuwılǵan gezde bul

23

jerdiń xalıqları házirgi húkimdarlıq qılıp turǵan basqarıw tártibine qarsı hárqıylı túrdegi jinayatlar islew itimalınan awlaq emes»1 dep biykarǵa maǵlıwmat beregen emes edi. Bul siyaqlı koloniyaǵa aynaldırıw nızamsızlıqlarına xalıqtıń narazı ekenligin rus hámeldarları da sezip júrgen edi.

XX ásir baslarında Túrkiya hám Iranda, 1905 jılı Rossiyada júz bergen inqilaplıq hareketler sol dáwirdegi agartıwshı ziyalılardıń yadında saqlawlı edi. Olardıń kóterip shıqqan siyasiy hám huqıqıy maqsetleri menen aldına qoyǵan wazıypalarına tallaw jasap, úyrendi. Nátiyjede jaditshiler joqarıda bolıp ótken inqılaplar tásirinde ásten-ásten háwij alıp atırǵan rus koloniyalıq siyasatına qarsı shıǵıw hám azatlıq, ǵárezsizlik ushın gúresiw haqqındaǵı pikirlerin inqılap penen baylanıstırıp jetilistire basladı. Ásirese, Túrkistanda júzege kelip atırǵan rus rabochiları menen bolshevikleri, buǵan qosımsha jaditshilik háreketiniń aq patsha húkimeti siyasatına qarsı baǵdarlanǵanlıǵı jergilikli xalıqtıń milliy oyanıwın jáne de janlandırdı.

Bul dáwirde Qaraqalpaqstandaǵı ǵárezsizlikke erisiw háreketiniń belsendi úákilleriniń biri Qaraqum iyshannıń aqlıǵı Muxammed Idristiń (1869 jılı tuwılǵan) xızmeti oǵada kóp boldı. Ol rus otarshılıǵında jasawǵa qarsı háreketler baslap, ǵárezsiz el bolıw jolların izlestirdi. Aqıbetinde qońsı túrkpen xanı Junayd penen birlesip háreket qılıwǵa kiristi. Ol patsha Rossiyasınıń húkimdarlıǵın nızam jolı menen biykar etiw hám mámleketti burınǵıday musırmanshılıq tiykarında basqarıwǵa kirisiwdi, ǵárezsiz mámleket bolıp jasawǵa erisiwdi másláhat etip, Junayid xanǵa tomendegidey mazmunda hat jazǵan edi. Bunda: «Endi sizge bir is qaldı: Rossiya hám Xiywa ortasında dúzilgen (1873) shártnamanı tawıp alıp, usı negizde xanlıqtı rus koloniyashılıǵınan azat e tiw hám burınǵı

24

basqarıwdı ámelge asırıw, yaǵnıy, xanlıq ruslar aralaspaǵan halda óz wákilleri tárepinen basqarılıwı zárúr»1 - dep keltirilgeni málim. Usılay etip, Idris iyshan qaraqalpaq xalkın ǵárezsizlikke alıp shıǵıwdıń konstituсiyalıq jol menen

ámelge asıwına umtıldı. Biraq ta, jaǵdayǵa tallaw jasay otırıp , tınıshlıq penen

ńızam tiykarında ǵárezsizlik qolǵa kirmesligin bayqaǵan Idris iyshan, áskeriy jol menen háreket etiwdi de yadınan shıǵarmadı. Usı gezlerde «Idris iyshan

ǵárezsiz el bolmaq ushın qozǵalań kóteriw maqsetinde 1500 láshker toplamaqta»2 - degen xabar aq patshaǵa jetip, rus chinovnikleri onı 1916 jılı tutqınǵa aladı. Rus koloniyashılarınıń bul ádalatsızlıqlarına xalıq narazı boldı. Usı narazılıqlardı sáwlelendirip molla Abdulla (Seydabulla shayır) «Qaraqum iyshan dástanı» («Áziyz iyshanım») atlı qosıq penen dástan jazıp, bunda ruslardıń nızamsız islerine, otarshılıq zulımlıǵına qarsı pikirler bayanlanǵan edi. Ásirese: «Ádil bolıp soramadı orısıń»3 - deb, rus basshılarınıń ádalatsızlıqların ashıqtan-ashıq betlerine aytıp, eldiń ǵárezsizligi, ádalat ushın umtılǵan adamlardı nızamsı qamaqqa alıp, tyurmaǵa otırǵızıwlarına narazılıǵın bildiriwge eriskeni málim.

Bulardan tısqarı Rossiya imperiyasınıń 1916 yil 24 oktyabrdegi armiya urıs artı hızmetine Orta Aziya xalıqlarınan, sonday-aq Qaraqalpaqstannan da adam alıw haqqındaǵı buyrıǵına baylanıslı xalıqtıń koloniyashılarǵa karsı narazılıǵı ayrıqsha kúsheyip ketti4. Aymaqlarda xalıqtıń narazılıq kóterilisleri júzege keldi. Ásirese, bunday bas kóteriwlerdiń Shoraqan, Xojeli, Shımbay qalalarında shólkemleskenlik penen ótiwi dıqqatqa ılayık boldı. Xojelidegi halıq qozǵalańı burın siyasiy súrginde bolıp qaytqan Juman Mamatqul ulı tárepinen uyımlastırılıp. Áwezjan xoja basshılıǵın-

25

da alıp barıldı. Kóteriliske jergilikli hayal-qızlar da belsendilik penen katnastı. Joqarıda aytıp ótken aymaqlarda eldiń ǵárezsizligi ushın azatlıq háreketleri birbiri menen bekkem baylanısqan halda ámelge asırılıp, xalıqtıń milliy oyanıw túsiniklerin tezlestirdi, hám olardıń óz-ara birlesiwine, adamlarda milliy sezimlerdiń janlanıwına, óz huqıqların talap etiwlerine kúshli tásirin tiygizdi.

Rossiyadaǵı sol gezlerdegi júz berip atırǵan siyasiy krizis, milliy burjuaziyanıń waqıtsha húkimet penen múnásebeti, jaditshilerdiń siyasiy talaplar menen shıǵıwı el ǵárezsizligine erisiwdiń mámleketti kúshpenen awdarıp taslaw

(revolyuсiya) yaki reforma jolın tańlaw máselesinde olardıń eki toparǵa bóliniwine alıp keldi.

Birinshisi, milliy azatlıqtı óz-ara kelisim, konstituсiya jolı menen alıwǵa háreket etken, konstituсiyalıq monarxiya táreptarı, milliy ǵárezsizlikti reforma islew arqalı júzege asırıwǵa umtılǵan, inqılaptı maqul kórmeytuǵın «oń» qanat jaditshiler toparı. Bular ózleriniń siyasiy-huqıqıy talapların konstituсiyaǵa, huqıqqa tiykarlanǵan patshalıq dúzimdi ornatıw arkalı júzege asırıw múmkin dep, inqılapqa karsı boldı. Idris iyshan, Abbaz shayır (dáslepki dáwirde), Qazı

Maulik, Qıdırniyaz shayır, Sıdıq Toqpan ulı,Jalil maqsım, Hajı iyshan (Abdijamil axun), Barlıqbay baspashılardıń isháreketliri buǵan mısal bola aladı. Óz ideologiyasın islam dini menen baylanıstırǵan bul jaditshilerdiń siyasiy–huqıqıy maqsetleri óz úlkesin konstituсiyalıq nızam járdeminde ǵárezsiz etiw edi.

Ekinshisi, milliy azatlıqtı qolǵa kigiziwde revolyuсiyadan, inqılaptan úmit qılǵan, málim dárejede bolshevikler menen baylanısta bolǵan «sol» qanat jadiytshiler toparı esaplandı. Bular: S.Majidov, Qulmurat shayır, A.Musaev, Jangabay shayır, Abdiqadir, Omar shayır, Qazaqboy, Qudaybergen, Seydabulla siyaqlı shayır aǵartıwshılar edi. Biraq bul eki topar da bir maqsette, xalqınıń milliy azatlıqqa erisiwi ushın óz huqıqıy mámlekteine iye

26

bolıwdıń eki túrli jolın tańlaw arkalı ayırlıp tursa da bir niyette háreket qılgan edi.

Demokratiyalıq baǵdardaǵı siyasiy huqıqıy talaplar menen shıqqan jaditshilerdiń «sol» qanatında inqilaplıq ruwx kúshli edi. Olar ózlerinen burınǵı aǵartıwshılardıń ideyaların jetilistirip, milliy azatlıqqa umtıldı, milliy

ǵárezsizlikke hár tárepleme derekler tayarlawǵa háreket etti. Ádalatlılıqtı, teńlik hám abadan turmıstı maqset etken «sol» qanat jaditshiler, bolsheviklerdiń revolyuсiyalıq háreketlerine, «xalıq máplerin» gózlegen maqsetlerine isenim menen qaradı. Bolshevikler partiyası puqaralardıń jarlı, gedey qatlamına jańa sovet húkimeti arqalı ayrıqsha qolaylı múmkinshilikler, jeńillikler beriliwin wáde qılǵan edi. Bul wádeler málim dárejede iske asırıla basladı. Aqıbetinde,

sońǵı kórinisleri qanday nátiyjelerge alıp keliwi biymálim bolǵan sovet húkimeti ayırım jaditshiler tárepinen qollap-quwatlandı. Xalıqtıń tiykarǵı

bólegi

«bul qanday ziya»1, dep hayran qaldi, bazıları e kilengen halda qaradı.

Sovet húkimetiniń ornatpaqshı bolǵan jámiyetlik dúzimi putkil dunya júzi tájiriybesinde e le sınap kórilmegen dúzim edi. Olar tárepinen jańa jámyetlikekonomikalıq múnásebetlerdiń juwmaǵı nege alıp keliwshiligi qıyalda, utopiyalıq tárizde túsinildi. «Sol» qanat jaditshilik úákilleri usı boleviklik

wádelerge isenim bildire basladı. Nátiyjede olar birinshi gezekte ózleriniń

nızamlı túrdegi milliy azatlıq máplerin názerde tutıp, úlkedegi inqılaplıq háreketlerge aralasıwǵa kiristi.

Túrkistanda bolsheviklik revolyuсiya ámelge asqannan keyin,

Qaraqalpaqstan aymaǵınıń Ámiwdárya bóliminde 1917 jılı dekabrde sovet húkimeti ornatılıp, bul territoriya Túrkistan ASSR quramına kirdi. 1920 jılı aprelde Xiywa xanlıǵı aymaǵında Xorezm xalıq Sovet Respublikası (19201924) shólkemelestirilgennen soń, sol

1 Májiytov S. Shıǵarmaları.-Nókis: Qaraqalpaqstan,1992.-22- bet.

27

jaǵalıqtaǵı Qaraqalpaqsat aymaǵı Qazak-Qaraqalpaq avtonom oblastı delinip, Xorezm quramına e ngizildi.1920 jılı dekabrde Ámiwdárya bólimi Turkistan ASSR ınıń Ámiwdárya oblastına aynaldırılıp, 1921 j. 25-iyunda oblastlıq partiya komitetiniń konferenсiyasında Qaraqalpaqstan oblast partiya shólkemi rásmiylestirildi.

Sovet dúziminiń dáslepki waqıtlarınan-aq jaditshilik háreketi dawamı sıpatında qaraqalpaq ziyalılarınıń aldında birinshi gezekte siyasiy ǵárezsizilik hám mámlekettiń suvereniteti turdı. Usı maqsette Ámiwdáryanıń oń hám shep jaǵalawındaǵı patsha Rossiyası dáwirinde ekige bólingen qaraqalpaq xalkın qaytadan birlestirip, Qaraqalpaqstannıń ǵárezsiz avtonom oblast bolıwı ushın gúresiw tiykarǵı wazıypa esaplandı. Bunda: A.Dosnazarov, Q.Áwezov,

I.Bekimbetov, K.Nurmuhamedov, A.Qudabaev hám basqa qaraqalpaq ziyalılarınıń xızmeti ayrıqsha úlken boldı. Nátiyjede 1924 jılı 14-oktyabrde pútkil Rossiya Federaсiyası 2-sessiyası qararına múwapıq Orta Aziya Respublikalarında milliy mámleketlerdiń shegaralanıwı barısında Turkistan ASSRınıń kópshilik qaraqalpaqlar jasaytuǵın aymaqta Qaraqalpaq Avtonomiyalı Oblastı dúzildi. Bunıń quramına Xorezm Respublikasınıń qaraqalpaq okrugları,Kazak-qaraqalpaq avtonom oblastı (Ámiwdáryanıń shep jaǵalıǵı da) kirdi. Karaqalpaq Avtonom oblastınıń dúzilgenligi Qaraqalpaqstan sovetleriniń

1- uyımlasıwshılıq sezdinde Tórtkúl qalasında 1925jılı 12-19 fevralda daǵazalanıldı hám nızammenen rásmiylestirildi. Usılay etip qaraqalpaq xalqının mámleketshiligi qaytadan tiklendi. Qaraqalpaq Avtonomiyalı oblastı 1930 jılǵa shekem Qazaqstan ASSR quramında, 1930 jıl 20-iyuldan 1936 jılǵa shekem

RSFSR quramında boldı.

Revolyuсiyadan soń Qaraqalpaqstanda «jaditshilik» sózin atama sıpatında qollanıw birqasha páseydi.Sebebi jaditler astırtın is islewge ótken edi. Nátiyjede «sol» toparındaǵı jaditler ilájsızdan bolsheviklerge qosılıp, olar ózlerin bolshevikler shólkemlestirgen

28

mekemelerdiń wákilleri dep esaplap, bul mekemelerde kommunistlerdiń xızmetlerin ámelge asırıwı barısında óz maqsetlerine e risiw ushın qolaylı pursat kútiwge háreket ete basladı. Bunıń menen qaraqalpaqstanda «sol» qanat jaditshilik yaki milliy azatlıq háreketi toqtadı degen túsinik orın almadı. Olar jaditshilerdiń ǵárezsizlik ideyaların sovet húkimeti quramında xızmet etip júrip, jasırın túrde paytın kútip dawam ettirdi. Jadishilerdiń «oń» qanattaǵı toparı bolshevikler tárepinen «baspashılar» yaki «xalıq dushpanı», «jamay jawı» degen atqa iye bolıp, ózleriniń aldına qoyǵan milliy azatlıq ushın gúresin ashıqtanashıq dawam ettirdi (Jaliy maqsım, Barlıqbay baspashı, Idris iyshan,Úsen qaziyaqlı t.b.).

Jaditshilik háreketleriniń aldına qoyǵan maqsetlerin yadında saqlap, eldiń ǵárezsizligin shaqırık kılıp alǵan milliy ziyalılar sovet dáwirinde bolsheviklerden ózleri wáde etken milliy ǵárezsizlikti nızam tiykarında talap etip, tınımsız isler alıp bardı. Biraq bul wádeler orınlanbadı, orınlansa da sózde orınlanıp, is júzinde burınǵı otarshılıq siyasatınıń bir túri bolıp qaldı. Sebebi, milliy ziyalılardıń ǵárezsizlik haqqındaǵı nızamǵa negizlengen bul talapları otarshıl qızıl imperiyaǵa jaqpaytuǵın edi. Olardıń aldawshılıq háreketlerine shıdamaǵan ayırım ziyalılar ózlerinshe ǵárezsiz túrde is alıp bara basladı. Biraq olar banday «qılmısları» ushın kommunistler tárepinen qattı jazalandı. Mısalı, 1921 jıl óz betinshe is alıp barıp, milliy máselelerdi ózliginshe sheshiwge qarar qabıl etip, qol qoyǵanı ushın Xorezim Respublikasınıń oraylıq basqarıw shólkemi baslıǵı M.Allambergenov, Qazaq–Qaraqalpaq avtonomiyalı oblastı wákili, Xorezm xalıq wázirleri keńesiniń baslıǵı M.Ibniyaminov hám basqalar kognstituсiyada belgilep qoyılǵan nızam boyınsha is alıp barsa da, ayıplı dep tabılıp, huqıq qorǵaw mekemelerine tapsırılǵan1. Bul siyaqlı isler turmısta teztez ushrasıp turdı. Nátiyjede milliy

29

azatlıq ushın gúres wákilleri bolsheviklerden aldanǵanlıqlarıń túsinip jetti. Usı sebepli milliy azatlıq háreketi basshıları sovet húkimeti menen waqıtsha kelisip islew, milliy ǵárezsizlik ushın qolaylı múmkinshilikti gózlep, waqtı kelgende háreket etiw, buǵan sovet húkimeti quramında turıp jasırın, astırtın túrde tayarlıqlar kóriwdi dawam ettiriwge májbúr boldı.

Usılay etip qaraqalpaq úlkesindeSovet húkimeti ornatılǵannan keyin,

«sol» kanatqa kiriwshi jaditshiler ózleri birgelikte ámelge asırǵan Oktyabr

inqılabınan keyingi sovet húkimeti qurılısına

«belsendilik penen» aralasa basladı. 1918 jılı sovet húkimetiniń Qaraqalpaqstandaǵı basqarıw shólkemleri óz jumısların baslap, jámiyetlikekonomikalıq qatnaslardı qayta qurıw, mámleket islerin jańa talaplarǵa muwapıq shólkemlestiriw ushın háreket qıla basladı. Xalıqtıń talap etiwi tiykarında sawatsızlıqqa qarsı aǵartıwshılık isleri júrgizildi. 1920 jılı iyulda sawatsızlıqtı sapalastırıw boyınsha Pútkil Rossiya tótenshe komissiyası (VChK) Ámiwdárya

awıllarda óz bólimlerine iye bolıp, bul jámiyet xalıqtı siyasiy-aǵartıwshılıq hám

insan huqıqları túsiniklerin e n jaydırıw isleri menen shuǵıllandı.

Xalıqtıń bilimliligin, siyasiy sanalılıǵın arttırıw maqsetinde 1924 jılı burınǵı arab grafikasın reformalanǵan halda jańa, ansat oqılatuǵın alfavit penen almastırıwǵa, usılay etip qaraqalpaq tiliniń ózine tán ózgeshelikleri inabatqa

30