MD hám PQJ / XIX ásir aqırı - XX ásir basíndaǵı qaraqalpaq shayır

ÓZBEKISTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ

BILIM MINISTIRLIGI

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK

UNIVERSITETI

ALEUOVA R.

XIX ÁSIR AQÍRÍ - XX ÁSIR BASÍNDAǴÍ QARAQALPAQ SHAYÍR-AǴARTÍWSHÍLARÍNÍŃ SIYASIY-HUQÍQÍY KÓZQARASLARÍ

«5A240101» (Mámleketlik huqıq hám basqarıw; hákimshilik huqıq; finans huqıqı)

Magistr akademiyalıq dárejesin alıw ushın jazılǵan

DISSERTACIYA

MAK da jaqlauǵa ruxsat: Magistratura bólimi baslıǵı

doс. A.B.Gulimov

NÓKIS–2015

1

MAZMUNÍ

1 BAP. XIX ásirdiń aqırı -XX ásir baslarındaǵı Qaraqalpaqstandaǵı siyasiy-huqıqıy táliymatlardıń júzege keliwindegi tariyxıy jaǵdaylar

Qaraqalpaqstandaǵı siyasiy-huqıqıy táliymatlardıń júzege keliwiniń

2.Qaraqalpaqstandaǵı jadidshilik háreketi hám jańa siyasiyhuqıqıy

III BAP. Totalitarlıq dúziminiń dáslepki etapındaǵı Qaraqalpaqstandaǵı

siyasiy-huqıqıy jaǵday

2

KIRISIW

Izertlewdiń aktuallıǵı hám úyreniliw dárejesi: Prezidentimiz I.A.Karimovtıń aytqanınday: «Adamgershilikke tiykarlanǵan demokratiyalıq huqıqıy mámleket qurıwda, ádalatlı puxaralıq jámiyet qáliplestiriwde milliy tariyxıy mámleketshilik tájiriybelerine, xalqımızdıń ázelden bay manawiyaxlaqıy, ruwxıy dástúrlerine, siyasiy-huqıqıy oy-pikirlerine súyeniwimiz lazım»1

Qaraqalpaq xalqınıń XIX ácir aqırı – XX ásir baslarındaǵı jámiyetlik – ekanomikalıq hám siyasiy jaǵdayları burınǵıǵa salıstırǵanda ádewir dárejede qospalı hám quramalılıqqa iye boldı. Bul aymaqlardı Patsha Rossiyasınıń zorlıqzulımlıq penen ámelge asırǵan koloniyaǵa aylandırıwı orın aldı.Nátiyjede xalıqtıń ádalatsız basqınshılıqlarǵa narazılıǵı hám bunnan qutılıw háreketleri, ǵárezsiz el bolıp jasaw tilekleri, milliy oyanıw háreketleri júzege keldi. Bul háreketlerdiń háwij alıwında sol waqıttıǵı qaraqalpaq shayır-aǵartıwshılarınıń, keyin ala jaditshi oyshıllar menen ziyalılardıń xizmetleri ayrıqsha úlken boldı.

Ásirese qaraqalpaq xalqınıń XIX ásir aqırı – XX ásir basındaǵı shayıroyshıllar: Omar Súyirbek ulı, Annaqul Mámbetxoja ulı, Qulmurat Qurbanalı ulı, Sıdıq Toqpan ulı, Abdiqádir Bekimbet ulı, Qıdırniyaz shayır, Sapura Jayılbek qızı, A.

Musaev, S. Majitov, Q. Áwezov, X. Axmetov hám basqalardıń dóretiwshilik miyrasları ayrıqsha dıqqatqa ılayıq edi. Olar óz dóretiwshiliginde eldiń ǵárezsizlikke erisiwi ilim, bilim, aǵartıwshılıqqa iye bolıwına baylanıslı dep, aǵartıwdı jámiyetti rawajlandırıwshı qural sıpatında paydalanıp, xalıqtıń siyasiy sanasın, usınıń ishinde huqıqıy túsiniklerin, jetilistiriwge umtıldı. Bul islerdiń nátiyjeli ámelge asıwında mekteptiń roline ayrıqsha itibar qaratıldı. Usı maqsette jadit mekteplerin shólkemlestiriw háreketi baslanıp, jaslardıń bilimin,

3

siyasiy demokratiyalıq túsiniklerin azatlıqqa umtılıw ideyaları tiykarında qáliplestiriw názerde tutıldı.

Shınında da jaditshilik háreketiniń tiykarǵı ideyaları jadit mekteplerinde qáliplestirilip barılıwı názerde tutılǵan edi. Jáditshilik háreketi tárepdarı bolǵan shayır hám ziyalılar eski mektepti qaytadan dúzip, reforma qılıwdı mámleket siyasatı dárejesine kóteriwge eristi.1 Dáslepki álippeler, oqıw kitapları jaratıldı. Gubernatorlıq buyrıqpazlıq hám keleshekti kóre almaytuǵın bazı bir ulama dindarlardıń qarsılıqların jeńip, zaman talaplarına juwap bere alatuǵın oqıtwshıkadrlar tayarlap jetilistire basladı. Nátiyjede, XIX ásir aqırı – XX ásir basları ayrıqsha kózge túsetuǵın tariyxıy, siyasiy waqıyalarǵa tolı bolıp, huqıqıy pikirler ayrıqsha rawajlanıwǵa eristi.

Bul dáwirde júzege kelgen hárbir jámiyetlik siyasiy hádiyse tikkeley jáditshiler tásirinde ámelge astı. Olardıń jadit mekteplerin ashıwdaǵı gózlegen maqseti jaslar sanasına óz milletin otarshılıq zulımlıǵınan qutqarıp erkinlikti qolǵa kirgiziw, óz huqıqlarına iye, rawajlanǵan, abadanlasqan milletler qatarına eristiriwge umtıldırıw ideyaların qáliplestirip barıw edi.

Jaditshi shayır-oyshıllardıń dóretpelerinde rus kalonializmine qarsı pikirler, milliy ǵárezsizlik ideyası tiykarǵı mazmun iyeledi. Óz dáwirinde bul ideyalar «aq» hám «qızıl» imperiyanıń ekewine de maqul túspedi. Bunıń úsitine bolshevikler húkimeti xalıqqa ǵárezsizlik, erkinlik haqqında mıń túrli wádeler berip, sheber hiylelik penen aldawshılıq siyasatın alıp bardı. Usı sebepli sovet húkimeti jaditshilerge qarsı oǵada zulımlıq háreketlerdi baslap, hám jisimlik hám ruwxıy tárepten joq etiw siyasatın alıp barıp, jigirma jıl ishinde olardıń barlıǵın repressiya qurbanına aynaldırdı.

4

Ol dáwirdegi shayır-aǵartıwshılardıń qızıǵıwshılıq sheńberi hám isháreket shegarası oǵada keń bolıp, olardıń tiykarǵı maqseti xalıqtı siyasiyaaǵartıw jolları arqalı ǵárezsizlikke alıp shıǵıw boldı. Sebebi, bilim hám aǵartıw islerine iye bolmay, óz tariyxı hám insanlıq haq-huqıqları haqqında hesh nárse bilmey, koloniyalıq sháriyatta jasaw, xalıqtıń erkinlikke umtılıw niyetin qısıp taslaytuǵını málim. Usı sebepli olar e l ishinde jańa usıldaǵı mektepler shólkemlestirip, tez waqıt arasında xalıqtıń sawatın ashıw ilajlarına umtıldı.Jańa dáwir ideyaların úgitlewshi, xalıqtıń siyasiy sanasın kóteriwshi shıǵarmalar jazıp, aldıńǵı rawajlanǵan ideyalardı mekteptegi bilimlendiriw isleri arqalı,

ádebiyat hám teatr járdeminde xalıq arasına jetkere basladı. Olardıń bul shıǵarmalarında mámleket qurılısı, ondaǵı ádalatsız basqarıw sisteması haqqındaǵı siyasiy hám huqıqıy kóz-qarasları jámlengen edi. Túrkistannıń

Patsha Rossiyası tárepinen basıp alınıp, óz otarına aynaldırıwı nátiyjesinde, úlkede oǵada unamsız jámiyetlik jaǵdaylar júzege kelgenin bayqaǵan jáditshiler, bunı saplastırıw isleri málim bir jámiyetlik-ekanomikalıq, mádeniy hám aǵartıwshılıq tásirler tiykarında hám xalıqtı oyatıwshı, jámiyetti silkindirip, lárzege keltiriwshi belgili bir háreketler nátiyjesinde ámelge asıwı múmkin ekenligin túsindi.1

Sóz etip atırǵan dáwirdegi qaraqalpaq shayır-aǵartıwshılarınıń pikirinshe, bilimli xalıq ózleriniń tiyisli haq-huqıqların talap etip, Watan húrligi hám ǵárezsizligi ushın gúresiwge umtılmay qalmaydı. Usı sebepli olar bilim-aǵartıw isleriniń xalıq hám el táǵdirindegi rolin múmkin bolǵanınsha jetilistiriw lazım dep esapladı. Úlke xalıqlarınıń tábiyiy baylıqları jergilikli e ldiń ózleri ushın paydalanılıp, Patsha Rossiyası tárepinen alıp ketilmese, bul xalıqtıń milliy rawajlanıwı jolǵa túsip, keń múmkinshilikke

5

erisiw ushın sháriyat, jaǵday jaratılǵan bolar edi dep oyladı. Usınday taqlitte jáditshilik háreketi milliy rawajlanıwdıń keleshektegi, alda turǵan máselelerin de óz ishine jámlep ala baslaǵan edi. Jáditshilik elimizdegi feodallıq artta qalıwshılıq hám otarlıq eziliw sháriyatında ar-sar balıp turǵan xalıqtı oyatıwǵa eristi.1

Elimizde demokratiyalıq huqıqıy mámleket hám puqaralıq jámiyet qurıw

ámelge asırılıp atırǵan házirgi dáwirde, jáditshi shayırlardıń aǵartıwshılıq, siyasiy hám huqıqıy kóz-qarasları úlken áhmiyetke iye. Olar qaldırǵan siyasiyhuqıqıy miyraslarda mámleket hám onıń wazıypaları, jámiyetlik ádalat, insan huqıqları haqqında usı kúnimizde de áhmiyetke iye bolǵan pikirler orın alǵan.

Usı sebepli Prezidentimiz I. A. Karimov; «Búgin biziń aldımızda sonday tariyxıy imkaniyat payda boldı, biz basıp ótken jolımızdı sın kóz benen bahalap, milliy mámleketshiligimiz negizlerin anıqlap, ullı mádeniyatımız tamırlarına,

áyyemgi miyraslarımız dereklerine qayta oralıp, ótmishimizdegi bay dástúrlerdi jańa jámiyet qurılısına paydalanıwımız kerek»2-degen edi. Biz demokratiyalıq huqıqıy mámleket hám puqaralıq jámiyet qurıwdı maqset qılǵan ekenbiz, ataqlı oyshıl, shayır, aǵartıwshılarımızdaǵı jetilisken oy-pikirlerdi, huqıqıy kózqaraslardı ayrıqsha inabatqa alıwımız zárúr. Usı zárúrliklerdi itibarǵa alǵan halda biz ózimizdiń magistrlıq dissertaсiyamızdı: «XIX ásir aqırı – XX ásir basındaǵı qaraqalpaq shayıraǵartıwshılarınıń siyasiy-huqıqıy kóz-qarasları» – temasına baǵıshladıq.

Ózbekstanda ótmishtegi oyshıllarımızdıń siyasiy hám huqıqıy kózqarasları boyınsha alımlarımız: A.X.Saidov,X.B.Boboev, A.A.Azizxwjaev,M.Boydadaev,Z.Muqimov, J.U.Toshkulov, A.Sh.Jwzjaniy,

6

Z.M.Islomov,H.T.Odilqoriev,S.Nietullaev.B.J.Matmuratov, .U.Umarova,

E.Kutibaeva, R.Matqurbanov, F. Muhitdinova, M.Xamidova, O.Xusanbaev,

M.Z.Ergasheva, M. Turǵunov, M.M.Quldashev, M.Najimov, J.M.Shodiev,

Z.M.Xidirov, M.A.Utemuratov, S.A.Sadıkov hám basqalar tárepinen kóplegen ilim-izertlew jumısları alıp barılıp, olarda shayıraǵartıwshılarımızdıń siyasiyhuqıqıy kóz-qaraslarınıń usı kúnimizde de úlken áhmiyetke iye ekenlikleri túsindirilgen.

Usılay eken, qaraqalpaq xalqınıń XIX ásir aqırı – XX ásir basındaǵı Omar Súyirbek ulı, Annaqul Mámbetxoja ulı, Qulmurat Qurbanalı ulı, Sıdıq Toqpan ulı, Abdiqádir Bekimbet ulı, Qıdırniyaz shayır, Sapura Jayılbek qızı, A.

Musaev, S. Majitov, Q. Áwezov, X. Axmetov hám basqada shayıraǵartıwshılardıń siyasiyhuqıqıy kóz-qarasları ayrıqsha dıqqatqa ılayıq.

Sóz etpekshi bolıp otırǵan dáwirdegi qaraqalpaq jáditshi shayırlardıń ádebiy dóretiwshiligi, jámiyetlik-filosofiyalıq pikirleri, estetikalıq, pedagogikalıq kóz-qarasları jóninde N.Japaqov, A.Paxratdinov, K.Xudaybergenov, U.Aleuov, A.Karimov, A.Pirnazarov, H.Utemuratova, U.

Xudaybergenova hám basqalar birqansha izertlew jumısların alıp bardı. Biraqta XIX ásir aqırı –

XX ásir basındaǵı jáditshi shayırlardıń kóp qırlı bay miyraslarında salmaqlı orın iyelegen siyasiy-huqıqıy kóz-qarasların ilimiy tárepten izertlep, olardıń xalqımız tariyxında tutqan ornın ashıp beriw házirge shekem alımlarımız tárepinen qolǵa alınbadı. Joqarıda atları atalıp ótilgen XIX ásir aqırı – XX ásir basındaǵı shayıraǵartıwshılardıń siyasiy-huqıqıy kóz-qarasları, ótmish tájiriybelerin ulıwmalastırıp úyreniw arqalı, házirgi dáwirdiń siyasiyhuqıqıy mashqalaların sheshiw islerinde úlken áhmiyetke iye.

Izertlewdiń obekti: Qaraqalpaq xalqınıń XIX ásir aqırı –

XX ásir basındaǵı Omar shayır, Qulmurat Qurbanalı ulı, Sıdıq Toqpan ulı,

Ábdiqádir Bekimbet ulı, Qıdırniyaz shayır, S. Majitov

7

t.b. shayır aǵatrıwshılardıń siyasiy-huqıqıy oy-pikirleriniń qáliplesiw hám rawajlanıw proсessii.

Izertlewdiń predmeti: Qaraqalpaq xalqınıń XIX ásir aqırı –

XX ásir basındaǵı Omar shayır, Qulmurat Qurbanalı ulı, Sıdıq Toqpan ulı,

Ábdiqádir Bekimbet ulı, Qıdırniyaz shayır, S. Majitov t.b. oyshılaǵartıwshılardıń siyasiy-huqıqıy kóz-qaraslarınıń tiykarǵı mazmunı hám onıń jónelis baǵdarları.

Izertlewdiń maqseti: Qaraqalpaq xalqınıń XIX ásir aqırı –

XX ásir basındaǵı shayır-aǵartıwshılarınıń siyasiy-huqıqıy kózqaraslarındaǵı jámiyettiń rawajlanıwı hám jetilisiwine xizmet qılıwshı, sonday-aq búgingi mámleketshiligimiz basqarıwı hám siyasiyhuqıqıy sisteması mápleri menen uyǵınlıq payda etiwshi oypikirlerin izertlep, úyreniw.

Izertlewdiń wazıypaları: 1. XIX ásir aqırı – XX ásir basındaǵı

Qaraqalpaqstandaǵı siyasiy-huqıqıy táliymatlardıń júzege keliwiniń tariyxıy shárt-sharayailarına ilimiy baha beriw.

2. Patsha Rossiyası koloniyası dáwirindegi qaraqalpaq shayıraǵartıwshılarınıń siyasiy-huqıqıy táliymatlarınıń ózine tánligin ashıp beriw.

3. Shayır Qulmurat Qurbanalı ulı, Sıdıq Toqpan ulı, Qıdırniyaz shayır, S.

Majitov hám basqada oyshıllardıń siyasiy-huqıqıy kózqaraslarındaǵı ideyalıq birlikti ashıp beriw hám hár biriniń ózine tán siyasiy-huqıqıy kóz-qarasların ilimiy tallaw jasaw.

Izertlewdiń ilimiy-jańalıǵı: Qaraqalpaq xalqınıń XIX ásir aqırı – XX

ásir basındaǵı Omar shayır, Qulmurat Qurbanalı ulı, Sıdıq Toqpan ulı, Ábdiqádir

Bekimbet ulı, Qıdırniyaz shayır, S. Majitov t.b. shayır aǵartıwshılardıń siyasiyhuqıqıy kóz-qarasları arnawlı túrde tuńǵısh izertleniwde. Sonday-aq izertlewdiń jańalıǵı sıpatında tómendegidey ilimiy-teoriyalıq juwmaqlardı shıǵarıwǵa múmkinshilikler tuwıldı: Qaraqalpaq xalqınıń XIX ásir aqırı – XX

8

ásir basındaǵı shayır-oyshıllarınıń siyasiy-huqıqıy kózqaraslarınıń ózine tánliginiń qáliplesiwine tásir tiygizgen tariyxıy ideyalıq faktorlar anıqlandı. Oyshıllardıń óz dáwirindegi rus kolonializminen qutılıw, qaraqalpaq úlkesindegi nızamshılıqlardı saplastırıw hám mámleketti demokratiyalastırıw haqqındaǵı pikirleri, biyler hám qazılardıń huqıq salasındaǵı xizmetleri jónindegi oyları siyasiy-huqıqıy tárepten tallaw jasalındı. Oyshıllardıń sol waqıttaǵı mámleketlik basqarıw isindegi unamsız jaǵdaylarǵa múnásibetleri, ásirese insan huqıqları, hayal-qızlardıń jámiyettegi tutqan ornı haqqındaǵı kóz-qarasları tallaw jasalınıp,

XIX ásir aqırı – XX ásir basındaǵı qaraqalpaq shayıraǵartıwshılarınıń siyasiyhuqıqıy oy-pikirleriniń milliy mámleketshiligimizdi rawajlandırıwdaǵı tariyxıy ornı hám házirgi áhmiyeti jóninde kórsetpe, usınıslar islep shıǵıladı.

Izertlewdiń ilimiy boljamı: Egerde qaraqalpaq xalqınıń XIX ásir aqırı – XX ásir basındaǵı shayır -aǵartıwshılarınıń siyasiyhuqıqıy kóz-qaraslarınıń tiykarǵı mazmunı hám onıń rawajlanıw baǵdarları ilimiy tárepten izertlenilip, ashıp berilse, joqarǵı oqıw ornı yurisprudenсiya qániygeliklerinde ótiletuǵın

―Siyasiy-huqıqıy tálimatlar tariyxı‖ kursı jańa materiallar menen tolıqtırılıp, studentlerdiń bul taraw boyınsha bilim-túsinikleri jáne de sapalı mazmunǵa iye boladı.

Izertlew derekleri: Izertlewdiń tiykarǵı derekleri XIX ásir aqırı – XX

ásir basındaǵı Qaraqalpaqstan tariyxında júz bergen waqıyalardı sáwlelendiriwshi tariyxıy-uqıqıy shıǵarmalar hám arxiv materialları, Qaraqalpaq xalqınıń XIX ásir aqırı – XX ásir basındaǵı Omar shayır, Qulmurat Qurbanalı ulı, Sıdıq Toqpan ulı, Ábdiqádir Bekimbet ulı, Qıdırniyaz shayır, S. Majitov t.b. shayıraǵartıwshılarınıń ádebiy-ilimiy miyrasları esaplanadı.

9

Izertlewdiń metodologiyalıq tiykarı: Ózbekstan Respublikası

Konstituсiyası, Ózbekstan Respublikası Prezidenti I. A. Karimovtıń kitapları menen bayanatlarında bayan etilgen milliy mámleketshiligimizdiń fundamental-metodologiyalıq tiykarların belgilep beriwshi pikirleri, kórsetpeleri hám taraw alımları tárepinen alıp barılǵan fundamental izertlewler, monografiyalar dissertaсiyalıq jumısımızǵa metodologiyalıq tiykar bolıp xizmet etti.

Izertlew metodları: Izertlew barısında dialektikalıq, tariyxıy, huqıqıy, formal-logikalıq, dizimli huqıqıy salıstırıw t.b. metodlardan paydalanıldı.

Izertlewdiń ámeliy áhmiyeti: Izertlew nátiyjesinde islep shıǵılǵan teoriyalıq hám ámeliy juwmaqlar, kórsetpe hám usınıslar Ózbekstan xalıqları siyasiy-huqıqıy táliymatları tariyxı, Ózbekstan mámleketi hám huqıqı tariyxı pánlerin, sonday-aq, úrp-ádet huqıqına tiyisli arnawla kurslardı oqıtıw barısında paydalanıw múmkin. Bulardan tısqarı, jumıs nátiyjelerin tariyxıy tájiriybeler sıpatında mámleket hám huqıq tarawındaǵı islerdi jetilistiriw boyınsha da inabatqa alsa boladı. Ásirese, usı kúnimizde jarasıw institutları, awıl-aqsaqalları hám biyleriniń el awız birshiligin bekkemlew islerinde, ózin-ózi basqarıw organları dizimin shólkemlestiriw barısında da qollanıw múmkin.

Dissertaсiya mazmunı hám odan alınǵan ilimiy juwmaqlar tolıǵı menen baspa sózde járiyalanıp, bul boyınsha 25 maqala ilimiy jurnallarda, ilimiy teoriyalıq -konferenсiyalarda basılıp shıqtı. Jumıs tolıǵı menen ámeliyatta qollanılıp, siyasiy huqıqıy tálimatlar tariyxın úyreniw kurslarında studentler, muǵallimler tárepinen paydalanılıp atır.

Dissertaсiyanıń dúzilisi hám sıpatlama: Dissertaсiya kirisiw, altı paragraftı óz ishine qamtıǵan úsh bap, juwmaq hám paydalanılǵan ádebiyatlar diziminen ibarat.

10