MD hám PQJ / T.Qayıpbergenov publicistikasınıń tili

«shártli baha», «yerkin sawda», «awırdıń ústi, jeńildiń astı», «bası awırıp, baltırı sızlaw» t.b.

Joqarıda keltirilgen frazeologizmler quramındaǵı komponentleriniń semantikalıq birigiwshiligi jaǵınan tórt toparǵa bólinip berilip wotır. Endi usı frazeologizmlerdi óz-ara salıstırıp lingvistikalıq kóz-qarastan sıpatlama berip qarayıq: birinshi topardaǵı frazeologiyalıq sóz dizbeklerin qurawshı sózler /komponentler/ mánilik hám formalıq jaqtan bir-biri menen bekkem birigiwiniń nátiyjesinde ózleriniń dáslepki mánisin joytıp, barlıq sózler jıynalıp, pútin bir mánini ańlatadı.

Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyalıq sóz dizbekleri sistemasında basqa tillerdegidey, joqarıda atalǵan semantikalıq birigiwshiligi jaǵınan birbirinen ajıralıp turatuǵın frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń tórt túrin kóriwge boladı.

Biz tómende qaraqalpaq tillerge frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń usı atı atalǵan túrlerine qısqasha táriypleme berip ótkendi maqul kórip wotırmız.

Frazeologiyalıq ótlesiwler. Frazeologiyalıq sóz dizbekeriniń bul tipi kólemi jaǵınan da, komponentlerdiń sóz dizbeginiń ishinde semantikalıq birigiwshiligi jaǵınan da ayırıqsha bir toparın quraydı. Olar quramındaǵı komponentleri ózleriniń tiykarǵı leksikalıq mánilerin derlik joyıltıp jibergen. Turaqlı túrde bekkem birlesken hesh qanday bóleklerge bóliwge bolmaytuǵın sóz dizbeklerinen ibarat. Olardıń jeke

61

komponentleriniń mánisi menen ulıwma máni arasındaǵı baylanıs hesh qanday sezilmeydi. Ulıwma máni jeke mánilerden ǵárezli emes. Frazeologiyalıq ótlesiwler ańlatatuǵın pútin máni kerisinshe pútkilley

ózgeni ótkir emoсionallıq-ekspressivlik jaqtan qosımsha reńge, boyawlarǵa iye basqasha mániden ibarat. Máselen, tóbine duz egiw degen frazeologizmdi alıp qarayıq, onıń quramında úsh komponent bar, yaǵnıy

úsh sózden turadı. Hár qaysısı sóz dizbegi quramında turaqlı ornına iye. Hár qanday orın almasıwı sóz dizbegi ańlatqan pútin mániniń kelip shıqpawına sebepshi boladı. Komponentleriniń formaları da turaqlı túrde qáliplesken. Aytayıq, túp tartımnıń úshinshi betinde, birlik sanda, barıs sepligi formasında tur, duz jasırın tabıs sepligi formasında tur, dizbegi quramında ekinshi orında, yegiw úshinshi orında. Usı ótlesiw baylanıslı sóylewde grammatikalıq baylanıstı talabına qaray qálegen bette, sanda, máhálde qollanıla beriwi múmkin. Túp wóziniń morfologiyalıq qurılısın túpke, túplerine dep ózgertiw ádebiy tildiń normasına ólshemine qayshı keledi. Sonday-aq, jeke komponentlerdiń arasına basqa sózlerdiń engiziliwine de mútáj emes. Bunday jaǵdaylar jasalmalılıqtı payda etedi. Semantikalıq birlikti buzıwǵa alıp keliwi múmkin. Ózgerissiz qollanıw

ádebiy tildiń ólshemi sıpatında ásirler dawamında qáliplesip ketken. Frazeologiyalıq ótlesiwlerge mına tómendegi sóz dizbeklerin

jatqarıwǵa boladı: eki kózi tórt bolıw, salısı suwǵa ketiw, qabırǵaǵa keńesiw, ala jipti kesiw, kózge shóp salıw, murnın balta

62

shappaw, iyt ólgen jer, til menen oraq orıw, júrek jutıw, tulıpqa móńirew, temirden túyin túyiw, tayaǵın iyt ǵazaǵan, iyt ólgen jer, awzı menen qus salıw, basın tasqa urıw, túyeniń ústinen iyt qatıw, murnınan suw ketiw, awzınan aq iyt kirip, qara iyt shıǵıw hám t.b. Usı joqarıdaǵı frazeologiyalıq

ótlesiwlerdiń qaysısın alıp qarasaq ta, olardıń quramındaǵı komponentleriniń turaqlı ornına iye ekenligi, hár bir komponenttiń jeke mánisine ulıwma mánige hesh qanday qatnasınıń sezilmeytuǵınlıǵı, pútin mániniń jeke komponentlriniń mánisiniń jıyıntıǵı emes ekenligi sezilip turadı. Aytayıq, til menen oraq orıw tórt sózden turadı, tórt sózdiń turaqlı túrde semantikalıq birigiwshiligi. Olardıń jeke komponentleri /til, oraq, orıw/ leksikologiyalıqmánilerinen dórelip turǵan joq.

Temirden túyin túyiw - úsh komponentten turadı. Úsh komponenttiń bekkem birligi nátiyjesinde sheber degen e kinshi bir pútin máni dórelip tur. Komponentleri turaqlı ornına iye, ózgerisler endiriliwi talap etpeydi. Tilde tayar túrinde qáliplesken formalıq jaqtan da qáliplesip ketken. Frazeologiyalıq ótlesiwlerdiń qaysısın alıp qarasaq ta bóleklerge bóliwge bolmaytuǵın bir pútin ekenligi kórinedi. Ulıwma máni jeke komponentlerdiń leksikalıq mánilerinen dóregen emes. Sonlıqtan da akad. V.V.Vinogradov ajıralmaslıq, pútin mániniń hesh qanday onıń jeke komponentleriniń leksikalıq

63

mánilerinen kelip shıqpawı, frazeologiyalıq ótlesiwlerdiń tiykarǵı belgisi ekenligin atap kórsetedi.1

Demek, frazeologiyalıq ótlesiwlerde komponentlerdiń quramında sózlerdiń formaları ózgerislerge mútáj emes, turaqlı. Olar jeke sózlerdey quramındaǵı aqırǵı komponenti arqalı gáptiń ıǵbalına qaray grammatikalıq baylanısqa túsedi. Máselen: Iyt ólgen jerde ne bar. Kóz benen qastıń arasında jaydan shıǵıpketti.

Demek, frazeologiyalıq ótlesiwlerdiń kópshiligi ózleriniń mánilik sinonimlik sıńarlarına iye bolıp keledi.

Tayaǵın iyt ǵayzaǵan - biytalap, iyt wólgen jer - alıs, túyeniń

ústinen iyt qabıw - albıraw, yeki kózi tórt bolıw - kútiw, murnın balta shappaw - saspaw, awzınan aq iyt kirip, qara iyt shıǵıw - sóginiw hám t.b.

Jeke sinonimlik sıńarlarına qaraǵanda frazeologiyalıq ótlesiwler

ózgeshe bir máni boyawlarına iye obrazlı mánilik ózgeshelikler menen ayırılıp turadı.

Frazeologiyalıq birlikler. Frazeologiyalıq ótlesiw sıyaqlı tilde tayın turǵan bólinbeytuǵın bir pútin birlik bolıp tabıladı2. Turaqlı sóz dizbekleriniń bul túri de ámeliy tájiriybede, sóylew aynalısında jiyi ushırasatuǵın hám keń tarqalǵan frazeologizmlerdiń túrin quraydı. Semantikalıq birigiwshiligi kóz-qarasınan qaraǵanda frazeologiyalıq

1V.V.Vinogradov. Russkiy yazık. M-1947. 23-bet.

2Dáwletov A. Til bilimi tiykarları. Nókis., «Bilim»., 2007. 125-bet.

64

ótlesiwleri biraz jaqın, degen menen turaqlılıǵı jaǵınan da, semantikalıq birigiwshiligi kóz-qarasınan da, pútin mánige baylanıslı kóz-qarasınan da wózgeshe. Sonlıqtan da, prof. E.Berdimuratov, frazeologiyalıq birliklerge lingvistikalıq sıpatlama berip, olardıń ózgesheligi tuwralı oǵada durıs baha beredi. Frazeologiyalıq birlikler frazeologiyalıq ótlesiwlerge qaraǵanda biraz jumsarǵan sóz dizbekleri. Eger frazeologiyalıq ótlesiwdi quraytuǵın komponentlerdiń mánileri pútin sóz dizbegi ańlatatuǵın mániden birotala alıs, hesh qanday jaqınlaspaytuǵın bolsa, frzeologiyalıq birlikerde ayırım komponentler ulıwma pútin mánige jaqın keledi. Olardıń jeke mánileri jıynalıp barıp, sóz dizbeginiń astarlı túrdegi pútin ekinshi mánisin quraydı. Máselen, jaǵınıń etin jew, pıshaq arqası degen sóz dizbeklerin alıp qarayıq. Jaǵınıń etin jew – azıw degen mánini bildiredi. Al, adam azǵanda yetten túsip, jaǵı ádewir quwsıyatuǵınlıǵı belgili. Usıǵan baylanıslı tilimizde jaǵınıń yetin jew degen sóz dizbegi payda bolǵan. Wonıń hár bir komponentin azıw degen ulıwma mánini jasawǵa tikkeley sebepshi bolıp tur. Pıshaq arqası degen sóz dizbegi azıraq degen mánini ańlatadı. Arqası degen - qırı, yaǵnıy pıshaqtıń qırı mánisinde. Bizge pıshaqtıń qırınıń jińishke bolatuǵınılıǵı belgili. Usıǵan baylanıslı pıshaq arqası degen sóz dizbegi dóregen. Wonıń jeke komponentleriniń mánileri azıraq degen pútin mánini payda etiwge járdem etip tur. Jaǵınıń yetin jew, pıshaq arqası degen sóz dizbekleri de, frazeologiyalıq ótlesiwlerdey jeke

65

komponentlerdiń semantikalıq jaqtan ajıralmaslıǵı hám turaqlılıǵı menen sıpatlanadı. Olardıń hár qaysısındaǵı jeke sózlerdi bir-birinen bólip taslawǵa bolmaydı. Sonday-aq basqa sózler menen awmastırıw da sıyımsız.1

Durısında da frazeologiyalıq ótlesiwlerden frazeologiyalıq birlikler bóleklerge bóliwge bolmaytuǵınlıǵı, semantikalıq birigiwshiligi jaǵınan tutaslılıǵı komponentleriniń jeke mánileriniń jıynalıp barıp pútin bir ekinshi bir mánini payda etiw menen ajıralıp turadı. Ayaǵı jerge tiymew,

ókshe kóteriw, qulaq túriw, kóz tigiw, qas qaqqansha, kóz jumıw, murın kóteriw, qısqa jip gúrmewge kelmew, kúlin kókke ushırıw, janın qoyarǵa jer tappaw, awzına qum quyılıw taǵı basqalar usaǵan frazeologiyalıq sóz dizbekleri usınday frazeologiyalıq birlikler toparına kiretuǵın frazeologiyalıq sóz dizbekleri bolıp yesaplanadı.

Kópshilik ilimpazlar frazeologiyalıq birlikleri tán tiykarǵı belgiler sıpatında olardıń astarlı obrazlı mánileriniń ekspressivlik ótkirligi, jeke komponentleriniń turaqlılıǵı sinonimleriniń sáykesleniwi usaǵan ayrıqsha belgilerdi atap ótedi. Jeke komponenttiń leksikalıq mánileriniń pútin mánige jaqınlıǵı menen bir qatarda jeke komponenttiń grammatikalıq qatnası kóz-qarasınan da ulıwmalılıǵı boyınsha ádettegi sintaksislik baylanıslar usas, jaqın máselen, tómendegi mısallardaǵı frazeologiyalıq birliklerdiń jeke komponentlerdi

1 Berdimuratov E. Házirgi qaraqalpaq tili. Leksikologiya.N-1994, 140-141-betler.

66

ulıwma mánige baylanıslı, sonday-aq komponentler arasındaǵı

grammatikalıq qatnasqa názer awdarayıq:

1)«Shımshıqtan qorqqan tarı ekpeydi»-degen. Usı zamanda qarap otırǵan adam bar ma?.

2)«… óz-ara til biriktirip islegen háreketleri kóz jumıp qaraytuǵın nárseler emes, álbette.».

3)«Suwdıń da sorawı bar»-degen, aldaw jolı menen mámleket qarjıların ońlı-solǵa qálegeninshe jumsap, mámleketke kóp muǵdarda

zıyan keltirgen isbilermenlerdiń bunday jinayatlı háreketlerine ádil sud nızam jolı menen shek qoydı».

Bul jerdegi qollanılıp turǵan Shımshıqtan qorqqan tarı yekpeydi, kóz jumıp qaraw, suwdıń da sorawı bar frazeologizmleri awısqan leksikalıq mániler bolǵanlıqtan, ózleriniń ekspressivlik máni ótkirligi hám obrazlılıǵı menen ayırılıp turadı. Frazeologiyalıq birliklerge tán astarlı máni óz gezeginde sáykes tekstlerde estetikalıq talaplarǵa qaray pikir obrazlılıǵında dóretiwge sebepshi bolıp turǵanlıǵı seziledi. Semantikalıq jaqtan shımshıqtan qorqqan tarı yekpeydi sóz dizbeklerindegi leksikalıq máni qorqqan adam, qorqaq, kóz jumıp qaraw – elestirmew, itibar bermew, suwdıń da sorawı bar – hesh nárse sorawsız emes, yesapsız nárse joq degen ulıwma pútin mánilerdi dóretip turıptı.

Frazeologiyalıq dizbekler. Frazeologiyalıq dizbek te frazeologizmlerdiń basqa da túrleri sıyaqlı mánilik jaqtan bir pútin, tilde tayın halında jumsalatuǵın, turaqlı sóz dizbegi

67

bolıp tabıladı1. Bunda quramındaǵı komponenttiń jeke mánileri júdá anıq bolıp keledi hám pútin mánige tikkeley baylanıslı sóz dizbeklerinen ibarat boladı. Durısında da, bunday sóz dizbekleriniń jeke komponentleri turaqlı sıpatqa iye bolıwına baylanıslı frazeologiyalıq sóz dizbeklerin payda yetiwi menen ayırılıp turadı. Máselen, qabaq úyiw, kózi tınıw, tastay qarańǵı, kózge túsiw, asqar taw, shalqar teńiz, ata dushpan, ata mákán, alma moyın, miyzan taqır, kewil kóteriw, saqqa júginiw, bas iyiw, dut toǵay usaǵan frazeologiyalıq sóz dizbekleri frazeologiyalıq dizbek dizbeklesiwinen payda boladı. Biraq, bul dizbeklesiw dáslepki yeki tipindegidey tilde tayarlaw túrde ushırasıwı turaqlılıǵı menen sıpatlanadı. Sonlıqtan da, wolardı frazeologiyalıq dizbekler dep ataymız. Bunday frazeologiyalıq dizbeklerdiń komponentlerin bóleklewge bolmaydı.

Sebebi, wolardaǵı dizbektiń quramındaǵı sıńarlardıń (sózlerdiń) tilimizde jumsalıw aktivligi birdey yemes.

Frazeologiyalıq dizbeklerdiń frazeologiyalıq ótlesiwden hám frazeologiyalıq birliklerden ayırması olardıń ulıwma mánisi jeke komponentleriniń leksikalıq mánilerine tikkeley ǵárezli bolıwında. Olar bunday frazeologiyalıq sóz dizbeklerinen ózleriniń turaqlılıǵı menen parq qıladı. Máselen, miyzan taqır, ǵaz moyın sóz dizbekleriniń jeke komponentiniń leksikalıq mánileri oǵada anıq, pútin mánige ǵárezli. Biraq, olardı bir-

1 Dáwletov A. Til bilimi tiykarları. Nókis., «Bilim»., 2007. 124-bet.

68

birinen ajıratıw múmkin emes. Tilde usılay tayar túrinde qáliplesken. Sonlıqtan da, sóylewde, ámeliy tájiriybede ózgerissiz paydalanadı. Bul

ádebiy tildiń ólshemi. Olardıń quramındaǵı komponentinde ózgerissiz qollanıw semantikalıq birligi tutaslıǵın saqlaw kóz-qarastan ólshem bolıp tabıladı. Frazeologiyalıq dizbekleriniń basqa tiplerine tán obrazlılıq, mánilik ótkirlik frazeologiyalıq dizbeklerde de ayrıqsha kózge taslanadı. Mısallarǵa názer awdarayıq:

1)Tastay túneklerde joyıtılǵan ferma jılqıların izlewge shıqqanda, ol talay miynetlerdi de kórgen.

2)«Awırıwı janına batqan waqıtta kózine bul gózzal dúnya tar kórinip, áweli Alladan, qala berse bendeden mádat izlep, jolǵa shıqqan

adamlarǵa qaytadan jasaw úmitin baǵısh yetken insanlar ózleriniń bahasın, qádir-qımbatın bárhá ańlap bile bermesekerek.»

Gazeta materiallarındaǵı bul mısallarda qollanılǵan tastay túnek, kózine dúnya tar kóriniw degen sóz dizbekleri frazeologiyalıq dizbekler sıpatında qaraladı. Eger de wolardı mánilik sıńarları menen yaǵnıy qalıń qarańǵı túrindegi hám de hesh nárse kózge kórinbew yamasa barlıǵı bir pul degen sinonimlik sıńarları menen salıstırsaq, usı frazeologiyalıq dizbeklerge tán mánilik ótkerme obrazlılıǵı ayrıqsha sezilip turadı. Frazeologiyalıq ózgerisler menen frazeologiyalıq birliklerge qaraǵanda frazeologiyalıq dizbeklerindegi analitikalıq

69

wózgeshelik usı dizbeklerdiń quramındaǵı sózlerdiń leksikalıq mánisine tán.

Haqıyqatında da frazeologiyalıq dizbeklerdiń turaqlılıǵı ayqın nárse. Solay da, bazı bir jaǵdaylarda olardıń geyparalarınıń quramındaǵı da jeke komponentlerin sáykes sinonimleri menen awmastırıwǵa da boladı. Mısalı, kózge túsiwkózge kóriniw, tastay túnek-tastay qarańǵı, asqar tawmunarlanǵan taw hám t.b. Onda, álbette, sáykes sinonimleri menen almastırılǵan sóz dizbeginiń pútin mánisi saqlanıp qala beredi. Solay bolsa da hár sózdiń wózine tán qansha mániles bolsa da, birinde, ekinshisinen tabılmaytuǵın ayrıqshalıqtıń seziliwi múmkin.

Frazeologizmlerdiń bul túri turaqlı sóz dizbekleri sistemasında oǵada jedel ushırasatuǵın til faktlerinen esaplanadı. Sonıń menen birge olar frazeologizmdi wózgeshe leksikalıq semantikalıq tipler sıpatında tanıtatuǵın kórsetkishler de.

Frazeologiyalıq sózler. Házirgi frazeologiyalıq sóz dizbekleri tarawında, onıń semantikalıq birigiwshiligi jaǵınan frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń basqa túrlerinen ózine tán al, ózgesheligi hám ayrıqshalıǵı menen kózge taslanıp turatuǵın sóz dizbekleri - frazeologiyalıq sózler bolıp tabıladı. Olar haqıyqatında qollanıw uqıplılıǵına iye sózlerden jasalǵan turaqlı sóz dizbeklerinen ibarat. Bul onıń leksikalıq tárepi. Bul toparǵa kiretuǵın sóz dizbekleriniń geyparaları turaqlı

70