MD hám PQJ / T.Qayıpbergenov publicistikasınıń tili

Eń baslısı óz kásibiń ushın juwapkershilikti seziniwiń tiyis. Sen sonda ǵana muǵállimseń!»1.

Bul shıǵarma qaharmanınıń gápleri. Ol ózi haqqında, óz isine bolǵan

juwapkerlishigi haqqında usılay bayan etedi. Onıń miynet súygishligi usı gáplerinen-aq sezilip turadı.

Bunnan biz, hár bir ustazdıń óz oqıwshılarınıń tilin durıs taba biliwi,

yaǵnıy hár qanday iste de sheberlik, inta menen yaǵnıy, qızıǵıwshılıq islew kerekligin sezinemiz. Bul shıǵarmasında da publiсisttiń stili, ayrıqsha kózge taslanadı.

Jazıwshı Tólepbergen Qayıpbergenovtıń bul shıǵarması eń dáslep 1984-jılı 20-sentyabrde «Pravda» gazetasında jarıq kórdi.

Bul shıǵarmalarındaǵı publiсisttiń stillik ózgesheligine analiz jasasaq:

Birinshiden: xalqımızda mańlay teri menen xalıqqa hadal xızmet etip,

sheksiz alǵısqa miyassar bolıp júrgen, ápiwayı hám ájayıp adamlardı tańlap, olardıń ómiri, miynet jolı hám xızmetleri haqqındabayanlawı;

Ekinshiden: olar kópshilikke jaqınnan tanıta biliwinde;

Úshinshiden: bunday adamlardıń ómir jolların, islerin xalıqqa jetkerip,

onnan kimniń bolsa da, úlgi alıwına arzıytuǵınlıǵın ashıp beriwinde kórinedi.

Ulıwma alǵanda, jazıwshı-publiсist Tólepbergen

Qayıpbergenovtıń publiсistikalıq shıǵarmalarınıń stili kóp túrliligi menen xarakterlenedi. Onıń stilindegi bayanlawdıń ózine tánligi, biziń bul pikirlerimizdi dáliylleydi.

2 Қайыпбергенов Т. Көздиң қарашығы. Нөкис, «Қарақалпақстан», 1986. 316-317 Б.

21

T. QAYÍPBERGENOV PUBLICISTIKASÍNÍŃ TILI

Hár bir shıǵarmanı dóretiwde tildiń sózlik quramınan sheber hám orınlı paydalana biliw úlken áhmiyetke iye. Qollanılǵan sózlerdiń mánileriniń sáykesligi hám bir-birine úylesimli keliwi gáptiń mazmunın keltirip shıǵaradı. Bul haqqında filologiya ilimleriniń doktorı, professor E.Bedimuratov bılay dep jazadı:

«Publiсistikalıq stildiń kópshilik xalıq massasına qaratılıwı, joqarı ideyalılıǵı, xalıqqa úgit-násiyatlılıq xarakteri menen tásir etiwshiligi, onıń pútkil qurılısınıń, sonıń ishinde leksikalıq elementleriniń de anıq hám túsinikli bolıwın talap etedi»1. Demek, bunda publiсistikalıq shıǵarmalarıdaǵı leksikalıq birlik, sózlerdiń, gáplerdiń oqıwshıǵa túsinikli hám anıq bolıwı kerekligin aytadı.

T.Qayıpbergenovtıń shıǵarma dóretiwdegi stili, gáp quraw sheberligi basqa jazıwshılarǵa salıstırǵanda bir qansha ózgesheligi menen ajıralıp turadı. Onıń hár bir shıǵarması óziniń mazmunı, kórkemligi menen kitap okıwshısın ózine tartadı.

Sonlıqtan da, biz magistrlik dissertaсiyamızdıń bul babında publiсisttiń shıǵarmalarınıń tiline keńirek toqtalıp ótpekshimiz.

T.Qayıpbergenov publiсistikasınıń tiliniń kórkemligi, onda qollanılǵan leksikalıq birliktiń xızmeti, avtor tiliniń shireligi usıbapta sóz etiledi.

1 Berdimuratov E. Ádebiy tildiń funkсionallıq stilleriniń rawajalanıwı menenqaraqalpaq leksikasınıń rawajlanıwı. Nókis, «Qaraqalpaqstan» 1973, 67 B.

22

3.1. Abstrakt atlıqlar hám feyildiń házirgi máhál formaları

Filologiya ilimleriniń kandidatı, doсent A.Bekbergenov óziniń

«Qaraqalpaq tiliniń stilistikası» atlı miynetinde: «Morfologiyalıq jaqtan alıp qaraǵanda publiсistikalıq stilde abstrakt atlıqlar

/nátiyjelilik/ sadıqlıq, kelisim, juwapkershilik h.t.b (feyildiń házirgi máhál formaları) jiyi qollanıladı»1-dep jazadı.

Bunıń ayqın dáliyli retinde T.Kayıpbergenovtıń publiсistikalıq shıǵarmalarınan mısallar keltiriwimizge boladı. Onıń publiсistikalıq shıǵarmalarında atlıq, kelbetlik, feyil sózlerge sóz jasawshı affikslerdiń jalǵanıwı arqalı payda bolǵan abstrakt atlıqlar jiyi ushırasadı. Mısalı, hálekshilik, haqıykatlıq, shınlıq, háweslilik, shıraylılıq hám t.b.

Publiiсstikada abstrakt atlıqlar gáp ishinde kelgende qosımsha máni ottenogin bildirip, gápke tásir etiwshilik kúshin berip turǵanday seziledi. Mısallar keltiremiz:

«Sóytip sol xabardıń shınlıǵına jetiw maqsetinde shetirektegi eń bir jarlı

úyge qonaq boladı. Ol maǵan jek kóriwshilik kózi menen basımnan ayaǵıma shekem qaradı da men nál ekpeymen, paxta egemen, - dedi gárdiyip»1.

Bul keltirilgen mısalda dáslep kelbetlikten hám feyilden abstrakt atlıq jasalǵan. Olardıń hár bir gáptegi ornı, xızmeti, tásir etiwshilik kúshi óz aldına. Sonlıqtan shıǵarmalarda olardı tańlap alıw,orınlı qollanıw zárúr.

Al, gápte feyildiń házirgi máhál formalarınıń qollanılıwı da jámiyetlik publiсistikanıń leksikasına kiredi2. Mısalı: «Siziń menen birge Qaraqalpaqstanda jer menen islesiw qıyın, kútá qıyın».

1Bekbergenov A. Qaraqalpaq tiliniń stilistikası. Nókis, «Qaraqalpaqstan» 1990. 14 B.

1Qayıpbergenov T. Kózdiń qarashıǵı. Nókis, «Qaraqalpaqstan» 1986. 311 B

2Bekbergenov A. Qaraqalpaq tiliniń stilistikası. Nókis, «Qaraqalpaqstan». 1990. 14 B.

23

«…Negedur onıń menen házirgi áńgimelesiwden soń, sol mektepti kóz aldıma elesletkim hám ol haqqında jańalıqlar bilgim keldi».

«Bunday adamlardıń arada ele de barlıǵın bilgenimiz ushın qayta qurıp boldıq dep arqayınlıqqa beriliwge hesh qaysımızdıń haqımız joq».

Bul keltirilgen mısallarımızdıń birindegi feyil sózler jeke turǵanda keler máhál, is-xárekettiń endi islenetuǵınlıǵın ańlatqanı menen joqarıdaǵı gáplerdiń mánisinde házirgi máháldi bildirip turıptı. Bulardıń tiykarında jazıwshınıń dóretiwshiligin tereńirek analiz etip, úyreniwimiz múmkin. Bularda feyildiń házirgi máhál formalarınıń biri adamnıń kanday da bir sezimin bildirse, ekinshisi buyrıq mánisin ańlatıp, gápte úlken xızmet atqarıp turǵanlıǵın kóriwge boladı. Bul da T.Qayıpbergenovtıń jazıwshılıq sheberliginen, tilden paydalanıwdaǵı utımlılıǵınan derek beredi.

24

3.2. Birgelki hám kiris sózlerdiń qollanılıwı

Birgelki aǵzalar tilimizde qollanılıwı boyınsha ayrıqsha orındı iyeleydi. Olar gáptiń mazmunınıń ele de tolıq bolıwın, pikirdi tujırımlı hám tásirli etip

jetkiziwdi támiyinleydi. Sondayaq, anıqlıq engiziwde, sonıń menen birge gápimizdiń kórkemligin arttırıwda óziniń tásirin tiygizedi.

Jazıwshı T.Qayıpbergenovtıń publiсistikalıq shıǵarmalarında birgelki aǵzalar kóp qollanıladı. Mısalı: «…Bir ózi ılaydan birneshe gerbish quydı.

publiсistikalıq mazmundaǵı shıǵarmalarında bunday mısallardı kóplep kóriwimiz múmkin. Mısalı:

«Ol xalıq dóretken naqıl-maqallar sıyaqlı hikmetli sózlerde, qıyallarda kóretuǵın danalıq emes, al, xalıqtıń minez-qulqında, háreketinde, turmıs saltında kórinetuǵın danıshpanlıǵı»2.

Bul eki mısalda da ushırasatuǵın birgelkili aǵzalar atlıq sózlerden ibarat. Olardıń bári de gápte tolıqtırıwshılıq,anıqlastırıwshılıq xızmet atqarıp tur.

Jáne bir neshe mısallar keltireyik:

«Men sol saparı shıǵıp sóylegenimde qosıp jazıwlardı, aǵayinshilikti

áshkaralaytuǵın «Kózdiń qarashıǵı» romanımda e ske alıp óttim»1.

T. Qayıpbergenovtıń publiсistikalıq shıǵarmalarında bunday birgelkili aǵzalı gáplerdi kóplep ushıratıwǵa boladı. Bunday aǵzalar ayırım gáplerde ǵana ushırasıp qoymastan, sonıń menen birge izbe-iz

1Qayıpbergenov T. Kózdiń qarashıǵı. Nókis, «Qaraqalpaqstan», 1986. 322 B.

2Sonda.

1 Qayıpbergenov T. Familiya. Nókis, «Qaraqalpaqstan», 1988. 55 B.

25

kelgen gáplerde de qollanılatuǵınlıǵınıń guwası bolamız. Mısalı:

«Sonıń menen birge olar adamlardıń kútá awır qosımsha miynetine qıysıq, nahaq iske tólengeni sıyaqlı etip haqı tólenedi». «Hár túrli sumlıqlı usıllar juwapkerlik penen paydalanıladı».

«Haqıyqatında da, adam haq niyeti menen miynet etse, biraq onıń miynetiniń pákligine guman menen qaralsa, onıń ruwxıy dúnyası sózsiz azap shegedi, aqıbetinde onda biyparwalıq, jumısqa nemquraydılıq payda boladı. Usı jerde meniń mınanı esletkim keledi, húrmet, mártebe, abıray sıyaqlı túsinikler biz ushın kútá áhmyietli hám qádirli túsinikler, olar bizlerdiń ulıwma jámiyetlik adamgershilik baylıǵımız hám biz olardı kimniń bolsa da haram niyetine paydalanıwına jol qoya almaymız»2.

Kórip ótkenimizdey shıǵarmanıń bir betiniń ózinde birneshe birgelkili aǵzalar bar. Publiсisttiń hár bir shıǵarmasında da usınday birgelkili aǵzalardı qollanıw usılın kóriwimizge boladı. Demek, bul stildi óz dóretpelerinde T.Qayıpbergenov jaqsı hám sheber qollanǵan desek boladı. Bul usıl aytılǵan bir sózdiń jáne de túsinikli, anıq bolıwı ushın, kórkem shıǵarmalarda, publiсistikalıq dóretpelerde keń qollanıladı. Bul demek, birgelkili aǵzalarda jazıwshı yamasa publiсisttiń stilinde úlken orın tutadı degen sóz.

2 Qayıpbergenov T. Kózdiń qarashıǵı. Nókis, «Qaraqalpaqstan», 1986. 333 B.

26

3.3. Kiris aǵzalar

T.Qayıpbergenovtıń publiсistikalıq shıǵarmalarındaǵı kiris aǵzalardıń ózinshelik xızmetlerine de kewil awdarǵanımız orınlı. Sebebi, kiris aǵzalar hár bir shıǵarmada aytılǵan qálegen bir pikirdi ótken yaki endi islenetuǵın is penen baylanıstırıwshılıq xızmetin atqarǵanlıqtan, jazıwshı yamasa publiсisttiń dóretpelerinde, tilinde orınlı qollanıladı. Publiсisttiń «Ar-namıs sezimi otlı sezim» maqalasında tómendegidey kiris aǵzalı gápler ushırasadı.

«…Bılayınsha aytqanda gúrsilerdi ertlep alıp, ózimiz sekirip minip ústinde gernay, sırnay shertip alǵa ketip baratırmız dep súren salǵanbız. Haqıyqatında da, biz, ózimizge ózimiz qanaatlanbawshılıq penen eki júzlilikke berilip, bárhama

ótirikti talap etetuǵın isjaqpaslıqtı, juwapkershiliksizlikti, mámleketke tikkeley zıyankeslikti ańlaytuǵın, kópirme sózlerge úyrenip, biziń tusımızdan ómir haǵlap ótip baratırǵanına itibar qılmaǵanbız»1.

Mine, usınday dóretpede ushırasatuǵın kiris aǵzalı gápler, aldıńǵı gáp penen keyingi gáptiń mánislerin bir-biri menen jaqınlastırıp, baylanıstırıwshılıq xızmetin atqaradı.

Tilimizde bir qansha kiris aǵzalar aytılǵan gáptiń, is-hárekettiń haqıyqatlıǵın bildirip, adamda isenimlilik tuwdıradı. Mısalı:

«Olar bizdi kimniń esabınan kútkeni biymálim bolıp qaldı. Soraw álbette, uyat.

Óytseń dástúrdi buzıp alasań»2.

«…Meyli, qozı soyǵan-aq bolsın. Biraq, úy iyesi, álbette, sol qozınıń óse kele úlken qoy bolatuǵınlıǵın, talay sapar jún beretuǵınlıǵın, eger sataǵoyǵan jaǵdayda úyge biraz waqıt qárejet bolatuǵınlıǵın, eger saqlay berse, ol ósip-ónip kóbeyiwi múmkin ekenligin bilmeydi emes»3.

1 Qayıpbergenov T. Kózdiń qarashıǵı. Nókis, «Qaraqalpaqstan», 1986. 330 B. 2 Qayıpbergenov T. Kózdiń qarashıǵı. Nókis, «Qaraqalpaqstan», 1986. 330 B. 3

Sonda.

27

Bul mısallardaǵı álbette sózleri, sonday-aq, leksikalıq toplamdaǵı

haqıyqatında da, atap aytqanda birlikleri gápimizde qollanılǵanda anıqlıqtı seziniwimizge járdem beredi.

Tilimizde bir neshe kiris aǵzalar bar. Olardı tek ǵana orınlı jerinde paydalana biliw de shıǵarma avtorınan stillik sheberlikti talap etedi. Eger kiris aǵzalar orınsız paydalana berse, onda pikirimiz anıq bolmawı da múmkin. Al, geyde pikir kerisinshe túsinilip ketiwine alıp keledi1.

Biz, jazıwshı T.Qayıpbergenovtıń barlıq shıǵarmalarında, atap aytqanda publiсistikalıq dóretpelerinde kiris aǵzalardıń óz orınlarında qollanılǵanlıǵınıń

guwası bolamız.

Kiris aǵzalar tek ǵana pikirdiń anıqlıǵın bildirip qalmastan, sonıń menen birge óz náwbetinde avtordıń jeke oy-pikirin bildiriwine de járdem beredi, yaǵńıy avtor óz pikirin bildiriwde menińshe, meniń oyımsha, meniń pikirimshe hám t.b. sıyaqlı sinonimlerdiń qálegen birewinen paydalanadı. Mısalı: «Meniń oyımsha mártlik, haqıyqatlıq sıyaqlı, kórkem óner sıyaqlı jaqsı ya jaman, kóp ya az bolıwı

múmkin emes».

«Menińshe, adamnıń keń paytaxt ullı watanın shıntlap súyiwi,onıń kindik qanı tamǵan mákanın, kishkene awılın súyiwden baslanadı»2.Kórip

bolǵan tilimizdiń biybaha baylıǵı e saplanadı. Taǵı da jazıwshınıń stillik sheberligin belgilep beredi.

1Berdimuratov E. Ádebiy tildiń funkсionallıq stiliniń rawajlanıwı menen qaraqalpaqleksikasınıń rawajlanıwı. Nókis «Qaraqalpaqstan», 1973. 171 B.

2Qayıpbergenov T. Familiya. Nókis, «Qaraqalpaqstan», 1988. 154 B.

28

Biz, publiсisttiń qaysı dóretpesin alıp qarasaq ta hesh bir jazıwshınıń

júzege shıǵarmaǵan ózine tán ayrıqsha bir stiliniń barekenligine guwa bolamız.

29

3.4. Publiсistikada jámiyetlik siyasiy terminler

Publiсistikalıq stildiń leksikasında jámiyetlik-siyasiy terminler úlken orındı iyeleydi. Terminler belgili bir turmıs tarawına ǵana tiyisli, sol tarawda jiyi qollanıwı menen ózgeshelip turatuǵın sózlerdiń bir bólimi. Olar arnawlı túrde

qollanılatuǵın birmánili leksikalıq elementlerden ibarat.

Qaraqalpaq tiliniń jámiyetlik-siyasiy terminologiyası orıs tilinen hám orıs

tili arqalı basqa tillerden kirip kelgen terminler arqalı bayıǵan desek te

qátelespeymiz. Mısalı: gumanizm, deputat, kandidat, ekologiya hám t.b.

Biz, magistrlik dissertaсiyamızda belgili sóz sheberi, jazıwshıpubliсist

pozitivlik, regionallıq hám t.b. leksikalıq birlikler, terminler orıstilinen hám basqa tillerden tikkeley awısqan hám házirgi qaraqalpaqádebiy tilinde turaqlı túrde qollanılıp kiyatırǵan sózler desek boladı.Basqa tillerden awısıp, biziń tilimizge kirgen bunday terminler búgingi kúni hámmege teńdey túsinikli. Sonlıqtan da, T.Qayıpbergenovjámiyetlik-siyasiy terminlerdi óziniń maqala hám ocherkinde sheberlikpenen paydalanǵan. Sózimizdiń ayqın dálili retinde,

«Shólistan búlbúli», «Ar-namıs sezimi otlı sezim», «Ruwxıy berilgenlik hám arqa súyewshilikke beriliw sezimleri» sıyaqlı publiсistikalıq maqalalarında ekologiya, konferenсiya, progress, obektiv, diplomatiya, ideya, сivilizaсiya, ideologiya usaǵan basqa

30