MD hám PQJ / T.Qayıpbergenov publicistikasınıń tili

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIM BERIW MINISTRLIGI

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI

Magistratura bólimi

NURBEKOVA G.

T.QAYÍPBERGENOV PUBLICISTIKASÍNÍŃ TILI atamasındaǵı

5A 320101 Jurnalistika (xızmet túrleri) qánigeligi boyınshamagistrlik dárejesin alıw ushın usınılǵan

DISSERTACIYASÍ

Nókis – 2011 jıl

2

KIRISIW

Magistrlik dissertaсiya jumısınıń aktuallıǵı.

Ádebiy til ásirler dawamında jetilisip, rawajlanıp barar eken, onıń bul rawajlanıwı kóbirek gazeta-jurnallardıń tili, publiсistikalıq dóretpelerdiń tili arqalı ámelge asırıladı. Eń eski jazba dereklerge názer taslasaq, olardaǵı sóz dizbekleri, tillik baylıqlar, sóz qurawlar biziń házirgi jazıw stilimizden anaǵurlım parq qılatuǵınlıǵın kóremiz. Qala berse, dáslepki payda bolǵan milliy tilimizdegi gazetalarda da ádebiy tilden paydalanıw, jurnalistlerdiń, jazıwshı-publiсistlerdiń qálem terbetiwindegi ózgeshelikler anıq kózge taslanadı. Demek, waqıttıń ótiwi menen tildegi jetilisiw, rawajlanıwdıń bolıp turıwı nızamlı qubılıs. Al, tildegi bunday jetilisiwlerge tiykar salıwshılar, ádebiy tildiń rawajlanıwına áhmiyetli

úles qosıwshılar bular – publiсist – jazıwshılar bolıp tabıladı.

Hár bir publiсistikalıq dóretpe eń dáslep xalıqtıń soсial turmısınan, dáwir nápesinen derek beredi1. Onda waqıyalar menen proсesslerdiń bayanlanıwı bolsa,

álbette, til arqalı ámelge asırıladı. Sonıń ushın da hár qanday publiсistikalıq dóretpe jámiyetlik áhmiyetke iye bolǵan máselelerdi til arqalı bayanlap, ádebiy tildiń hár túrli kórinislerin ózinde sáwlelendirip baradı2. Demek, solay eken, biz, hár qanday dáwir napesin seziniwimiz, ańlawımız ushın birinshi náwbette sol zamannıń jazıwshı-publiсistleriniń dóretiwshiligin hár tárepleme úyreniwimizge tuwra keledi.

Usı kóz qarastan biz máseleni úyreniwdi Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalıq jazıwshısı, Berdaq atındaǵı qaraqalpaq, Hamza atındaǵı Ózbekstan, Mahmud Qashqariy atındaǵı xalıq-aralıq

1Rozental D.E. Yazık i stil sredstv massovoy informaсii i propagandı. MGU, 1980.

2Orazımbetova Z.Q. Qaraqalpaq kúndelikli baspasózi tiliniń qáliplesiwi (1924-1940- jıllar gazeta materialları tiykarında). Kand.diss. Nókis., 2006.

3

sıylıqlardıń iyesi Tólepbergen Qayıpbergenovtıń dóretiwshiliginen baslasaq, bizińshe, dawsız bolsa kerek. Bunı tómendegiler menen tiykarlaymız.

Birinshiden: biziń milliy ádebiyatımızdıń hár tárepleme rawajlanıwında, milliy tilimizdiń kórkemlik jaqtan bayıp hám jetilisiwinde bul insannıń salmaqlı

úlesleri bar.

Ekinshiden: T.Qayıpbergenovtıń publiсistikalıq dóretpeleri óziniń mazmunı, ádebiy-kórkemligi, forması, ideyası, janrlıq jetilisiwi, obrazlılıǵı jánede tili hám stili jaǵınan kóp túrli esaplanadı.

Úshinshiden: T.Qayıpbergenov publiсistikası usı kúnge shekem hár tárepleme úyrenilip kelse de, onıń publiсistikaları tillik hám stillik jaqtan ilimiy izertlew obekti bolǵan joq.

Tórtinshiden; T.Qayıpbergenov publiсistikasında búgingi jaslar hám keleshek áwlad úlgi alarlıqtay kórkem bayanlaw, tilden paydalanıwda, sózlerdi qurawda, olardıń mánilik jetilisiwlerin názerde tutatuǵın, ózgeshe bir sheberlik bar. Mine, jazıwshı publiсistikasınıń usı táreplerin ilimiy úyreniwge qaratılǵan biziń magistrlik dissertaсiyamız bul baǵdardaǵı dáslepki jumıslardıń biri bolıp esaplanadı. Jáne de dissertaсiyalıq jumısımızda usıǵan baylanıslı máseleler birinshi ret sistemalı túrde úyreniledi hám analiz etiledi.

Jumıstıń wazıypası hám maqseti sonnan ibarat, belgili jazıwshımız, xalıq-aralıq arenadaǵı publiсist T.Qayıpbergenovtıń dóretiwshiligin hár tárepleme úyrenip, ásirese, onıń ádebiy tilden paydalanıw sheberligin ashıp kórsetiw maqsetinde, aldımızǵa tómendegi wazıypalardı qoyamız:

1)T.Qayıpbergenovtıń dóretiwshilik jolın úyrenip shıǵıw;

2)T.Qayıpbergenovtıń ádebiy tilden, tillik baylıqlar-dan paydalanıw sheberligin ashıp kórsetiw;

4

3)T.Qayıpbergenov publiсistikasınıń janrlıq hám stillikjetiliwin

baqlaw;

4)T.Qayıpbergenov publiсistikasında jámiyetlik

mashqalalardıń sáwleleniwin úyreniw;

5) T.Qayıpbergenov publiсistikasında zaman kelbetin, dáwir ruwxın sáwleleniwdegi dóretiwshilik sheberligin anıq faktler tiykarında analiz etiw hám bular boyınsha tiyisli juwmaqlar jasawwazıypa etip belgilenedi.

Jumıstıń ilimiy áhmiyeti. T.Qayıpbergenov publiсistikasınıń janrlıq hám stillik ózgesheliklerin ilimiy tiykarda úyreniw, onıń qaraqalpaq tiliniń sózlik baylıqlarınan, ádebiy tilden paydalanıw sheberligin, sózlerdiń mánisin jetilistiriwin, sóz mánilerin awısqan halında paydalanıw sheberligin ilimiy tiykarda úyreniw.

Magistrlik dissertaсiya jumısımızdıń metodolo-giyalıq tiykarları.

Qaraqalpaq ádebiyatında hám jurnalistikasında jazıwshıpubliсistlerdiń dóretiwshiligin, janrlardı jetilistiriw sheberligin úyreniw máselesi boyınsha arnawlı jumıslar islengen. Biz, magistrlik dissertaсiya jumısımızdı jazıw barısında usınday miynetlerdi metodologiyalıq jaqtan basshılıqqa aldıq. Máselen, A.Abdimuratov hám B.Palwanovtıń kandidatlıq1, I.Jumaxanovanıń (2004), Q.Ońǵarbaevtıń (2009), pitkeriw qánigelik jumısları2 jazıwshı - jurnalistlerdiń publiсistikaları boyınsha jazılǵan. Biraq, ayta ketetuǵın bir tárepi

1 Qarań: Abdimuratov A. «Qayıpbergenov publiсistikası: tematikası, problematikası hám ózgeshelikleri». T., 1998.; Palwanov B. Qaraqalpaq ádebiyatında esse janrı (T.Qayıpbergenov publiсistikası tiykarında). N., 2008.

2 Jumaxanova N. Sh.Usnatdinovtıń jurnalistlik sheberligi. N., 2004.; Ońǵarbaev Q. Ó.Óteuliev publiсistikasında jurnalistlik sheberlik máselesi. N., 2009.

5

publiсistlerdiń dóretpeleriniń tili hám stili máselesine qaratılǵan arnawlı ilimiy

izertlew jumısları derlik joq.

Magistrlik dissertaсiya jumısımız qurılısı boyınsha tiykarınan kirisiw, tórt bap, juwmaq hám paydalanılǵan ádebiyatlar diziminen ibarat bolıp, onıń

ulıwma kólemi 70 bet.

6

T. QAYPBERGENOVTÍŃ DÓRETIWSHILIGINE

BIR NÁZER

Hár bir dóretiwshi insannıń miynetleri haqqında gáp eter ekenbiz, eń dáslep onıń qanday miynetleri yamasa shıǵarmaları bar degen sorawǵa juwap bergen maqul bolsa kerek. Sonlıqtan da T.Qayıpbergenov publiсistikasınıń tili haqqında gáp qozǵamastan aldın, onıń qanday publiсistikaları hám kórkem shıǵarmaları bar ekenligine, olardıń xalıq tárepinen qanday qabıl etilip, qanday húrmetke iye ekenligine toqtalıp ótpekshimiz.

I.1. T. Qayıpbergenovtıń prozası

Jazıwshı Tólepbergen Qayıpbergenovtıń kórkem shıǵarmaları qaraqalpaq

ádebiyatınıń, al, publiсistikası qaraqalpaq jurnalistikasınıń hár tárepleme rawajlanıwına tiykar boldı. Ádebiy dóretiwshilik jolında T.Qayıpbergenov kishi janrlardan baslap keń kólemli romanlarǵa shekemgi aralıqtı basıp ótti. Onıń joqarı mazmunǵa iye qunlı shıǵarmaları tek biziń xalqımızǵa ǵana belgili bolıp qalmastan, sonıń menen birge tuwısqan xalıqlarǵa da keńnen tanıs. Onıń hár bir dóretpesi mazmunı jaǵınan áhmiyetli bolıw menen birge, keń jámiyetshilik tárepinen súyip oqılatuǵın shıǵarmalarqatarınan orın alǵan desek boladı

T.Qayıpbergenovtıń publiсistikası mazmunınıń hár tárepleme baylıǵı, tematikasınıń keńligi menen xarakterlenedi. Ol óziniń kórkem ádebiy shıǵarmalarında, biziń xalqımızdıń ótmish tariyxındaǵı waqıyalardı, babalarımızdıń basıp ótken jolların, ómir jılnamasın sáwlelendirip, jeke adam obrazın sheberlik penen súwretleydi.

7

Onıń shıǵarmalarınıń kúshli ideyası, unamlı qaharmanlardıń obrazları oqıwshılarımızdı turaqlılıqqa, hadallıqqa, mártlikke, belgili bir maqsetke talpınıwshılıqqa, umtılıwshılıqqa tárbiyalaydı.

T.Qayıpbergenov proza janrındaǵı dóretiwshiliginiń gúllegen jılları 1956jıldan baslanadı. Usı jıldan baslap onıń kópshilikke keńnen tanıs bolǵan «Suwıq tamshı», «Sekretar», «Muǵállimge raxmet», «Uyqısız túnler», «Tánhá ózine málim sır» povestleri,

«Sońǵı hújim», «Qaraqalpaq qızı», «Kózdiń qarashıǵı», «Qaraqalpaq dástanı»

(trilogiya) romanları ádebiyatımızdıń altın ǵáziynelerinen esaplanadı. T.Qayıpbergenov dóretiwshiligin úyrengenimizde onıń jetiskenlikleriniń

negizine názer salıwdı maqul kóremiz. Eń dáslep, onıń shıǵarmalarınıń qunlılıǵınıń sırı nede?- degen soraw tuwıladı. Bizińshe, birinshi gezekte onıń óz shıǵarmalarına arqaw etip xalqımızdıń bay awızeki dóretpesin alıwı, onı keń túrde óz shıǵarmalarında paydalana biliwinde bolsa kerek.

Jazıwshınıń xalıq awızeki dóretpelerin úyreniwi hám onnan sheberlik penen ornı - ornına qoyıp qollanıwı, ásirese, «Qaraqalpaq qızı», «Sońǵı hújim» romanlarında hám «Muǵállimge raxmet» povestinde kózge taslanadı. Shıǵarmalarınıń tilin úyreniw tiykarında xalıqtıń bay frazeologiyalıq sózlerinen, naqıl-maqallarınan keń túrde paydalanǵanına guwa bolamız.

Sonday-aq, jazıwshınıń shıǵarmaları ózine tán hám milliy ózgeshelikke iye. Birinshiden, avtordıń jeke dóretiwshilik evolyuсiyası menen birge respublikamızdaǵı kórkem oydıń ósiwin beredi. Ekinshiden, milliy folklorlıq materiallardı paydalanıwı – bul avtordıń ózine tán milliy ózgesheligin kórsetetuǵın eń baslı faktorlardıń biri.

Jazıwshı Tólepbergen Qayıpbergenov óziniń jeke ómirine, dóretiwshiligine, ózi ósken jámiyetlik turmısqa tán memuarlıq elementlerdi de shıǵarmalarında orınlı kirgizgen.

8

T.Qayıpbergenov dóretiwshiligi haqqında ádebiyatshı Qálimbet Sultanov bılay jazadı: «T.Qayıpbergenov qaraqalpaq ádebiyatında prozanı qáliplestiriwge, onıń tiykarǵı rawajlanıw jollarına janalıq alıp keliwge sebepshi bolǵan jazıwshılardıń biri»1.

Haqıyqatında da jazıwshınıń qaraqalpaq ádebiyatında tutqan ornı girewli. Ol óz shıǵarmalarında tariyxıy dáwirdiń poetikalıq obrazın jarattı. Tariyxıy dáwirdiń prinсiplerin súwretlewdi jazıwshı júdá jaqsı durıs ózlestirgen. Sonlıqtan da, onıń shıǵarmalarında insannıń máńgilik joldası haqqında bas qatıradı. Jámiyet penen adam, shárayat penen xarakterdiń tariyxıy dáwir menen baylanısın ashadı.

Avtordıń «Qaraqalpaq dástanı» dúrkimindegi «Túsiniksizler» romanı biziń bul pikirimizdiń ayqın dálili boladı. Sonday-aq, jazıwshınıń «Kózdiń qarashıǵı» dep atalǵan romanı, tubalawshılıq jıllardaǵı dáwir shınlıǵın sáwlelendiriwge arnalǵan.

T.Qayıpbergenovtıń qaysı shıǵarmasın alıp qarasaq ta, onıń qaraqlapaq

ádebiyatında belgili ornı bar ekenligine guwa bolamız.

1 Sultanov K T.Kayıpbergenovtıń prozası. Nókis, «Qaraqalpaqstan», 1979. B. 51.

9

I. 2. T. Qayıpbergenovtıń publiсistikası

T.Qayıpbergenov tek kórkem ádebiyat maydanında ǵana belgili bolıp qalmastan, sonıń menen birge, qaraqalpaq jurnalistikasınıń janrlıq jaqtan, qaraqalpaq ádebiy tiliniń leksikalıq jaqtan rawajlanıwına da óziniń úlesin qostı. Onıń bul tarawdaǵı dóretpelerin qaraqalpaq publiсistikasınıń úlgileri sıpatında qarap, onnan úlgi alsaq arzıydı. Al, onıń «Qaraqalpaqnama» roman - essesi biziń

ádebiyatımızda dóretilgen tuńǵısh janr boldı.

Jazıwshı-publiсisttiń «Kózdiń qarashıǵı», «Tánhá ózińe málim sır», «Familiya», «Bloknot sóyleydi», «O dunyadaǵı atama xatlar» kitap toplamlarında onıń kóp ǵana publiсistikalıq dóretpeleri, intervyuleri, ocherkleri

óz sáwlesin tapqan.

Olardıń barlıǵında derlik búgingi kún talap etken áhmiyetli máseleler: ekologiyalıq mashqalalar, xalıq táǵdiri bolǵan Araldıń búgingi jaǵdayı, naǵız miynet adamlarınıń kelbeti, qullası, bugingi kúndegi óz sheshimin kútip turǵan mashqalalar sóz etiledi.

Jazıwshı-publiсist bulardan basqa da bir neshe publiсistikalıq shıǵarmalardı dóretip, olarda jámiyetlik turmıs hám jámiyetlik mashqalalardı sol zaman kóz-qarası menen sóz etedi.

«Basqasha qalay bolıwı múmkin edi?»1 publiсistikalıq dóretpesinde avtor Qaraqlapaqstan Respublikasındaǵı alǵa ilgerlewshilikler haqqındaǵı óz pikirlerin bildiredi.

Publiсisttiń «Bir kese sút» atamasındaǵı publiсistikalıq maqalası da ayrıqsha dıqqatqa ılayıq dóretpelerinen sanaladı. Avtor bul maqalasında sharwashılıq tarawındaǵı kóp ǵana máseleler jóninde sóz etedi. Ásirese, awıllarda jasawshı adamlar ushın eń birinshi gezekte mal saqlawǵa hám onı kóbeytiwge jaǵday, sharayat tuwdırıw kerekligin

1 Qayıpbergenov T. «Kózdiń qarashıǵı». Nókis, «Qaraqalpaqstan», 1986. B 340.

10