MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilinde diftonglardıń fonetikalıq-fonologiyalıq sıpatlaması

morfema xızmetin atqarıp, [y] sonorı menen [e] dawıslısı, [w] sonorı menen [ó] dawıslısı arasınan morfemanıń shegarası ótedi. Mısalı: [tiye], [keó] sózlerinde [e], [ó] diftonglarınıń ortasınan morfemanıń shegarası ótip tur.

Sonday-aq qaraqalpaq tilinde [a] hám [á] dawıslı fonemalarınıń aldında

ańlatpaytuǵın sesler dizbegine aylanadı. Mısalı: [yáki]-[áki], [wákil]-[ákil].

Bul mısallardan kóringenindey [y] hám [w] sózdiń barlıq orınlarında ayrıqsha

fonema retinde jumsaladı.

Dawıssız [y], [w] sonorları yarım dawıslı sıpatında dawıslılar menen birge

kelip [e], [o], [ó] ashıq hám [iy], [ıy], [uw], [úw] tuyıq diftongların payda etedi. Fonetikalıq kóz-qarastan, yaǵnıy artikulyaciyalıq jaqtan sóz basındaǵı

[e], [o], [ó] háripleri menen jazılıp júrgen dawıslılar shınında da [e], [o], [ó]

diftongları bolıp, olardıń hár biri eki sestiń dizbeginen turǵanın kóriwimizge boladı. Olar sózdiń hár qıylı orınlarında jumsalıwı jaǵınan birdey emes. Sońǵı jılları latın grafikasına tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesine ótiw menen [y], [w] tańbaları sózdiń basında jumsalıwı bir qansha arttı. Mısalı: erik, eki, oraq, orın, ósimlik, ótirik, óshirgish hám t.b. Sózdiń ortasında hám aqırında [e] foneması sońǵı buwınnıń basında [y] sesi menen dizbeklesip keledi. [e] ashıq diftongı tiye, biye, jiyek, jiyen usaǵan sózlerde [e] aytıladı hám jazıladı. [o] diftongı sózdiń basında jumsaladı. Mısalı: oyın, oqıw, omar. Sóz ortasında [ó] bolıp aytılǵanı menen jazıwda [we] bolıp jazıladı. Mısalı: gúón, túól – aytılıwı, gúwen, túwel – jazılıwı.

23

Sózdiń basında [e], [o], [ó] diftongları eksperimental metodlar menen

izertlenip qaralǵanda, olardıń hár biri [y] hám [e], [w] hám [o], [w] hám [ó] sıyaqlı tolıq eki sestiń dizbeginen turatuǵınlıǵı anıqlandı.1 Eksperimental

fonema dep tanıw ushın olarǵa fonetikalıq sıpatlama beriwde tildiń fonemalıq sistemasın tereń tallaw kerek. Tildiń fonemalıq sistemasına tiykarlanıw kerek ekenligi prof. L.R.Zinder tárepinen bılay eskertiledi: “… diftong dara-dara eki

ǵana anıq juwap beriw múmkin”2. Joqarıdaǵı fonetikalıq faktler qaraqalpaq tiliniń seslik sistemasına fonemalıq tallaw jasaǵanımızda barlıq diftonglardıń eki

fonemanıń dizbeginen turatuǵınlıǵın anıqlawǵa boladı.

Ayırım túrkiy tillerde sózdiń basında jasalatuǵın [e]

diftongınıń eki fonemadan turatuǵınlıǵın dálillew qıyın emes. Mısalı: ózbek

ádebiy tilinde [e] monoftongı hám [e] diftongı sózdiń basında jumsaladı. Solay etip sózdiń basındaǵı [e] hám [e] qarama-qarsı qoyıladı. Mısalı: er-er. Orıs tilinde sóz basında [e] monoftongı jumsalıp, ol [э] háribi menen belgilenedi. Mısalı: это, электр hám t.b. Al sózdiń basında hám dawıslı sesten keyin [e] diftongı jumsalıp, ol [e] háribi menen belgilenedi. Mısalı: ел,

есть, поел, съел, в семье. Solay etip sózdiń basında [e] diftongı menen bir qatarda [e] monoftongı de jumsaladı. Ádebiy tilde birdey fonetikalıq

1Дәўлетов А, Вокализм каракалпакского языка. Самарканд, 1976, 41-бет.

2Л.Р.Зиндер. Общая фонетика. Москва, 1979, 209-б.

24

jaǵdayda, sóz basında bir fonemanıń e ki túrli reńki jumsalmaydı. Al bir qıylı

reńki jumsaladı. Sol sebepli orıs tilinde [e] hám [э] óz aldına basqa-basqa fonemalar dep sanalmaydı. Al olar bir fonemanıń (e fonemasınıń) reńkleri dep

diftongınıń e ki fonemadan turatuǵınlıǵın kóriwimizge boladı.

Qaraqalpaq tilinde fonetikalıq jaǵdayǵa baylanıslı yaǵniy sózdiń basında [e] dawıslısı [y] sesi menen, al [o] hám [ó] dawıslıları [w] sesi menen aytılǵanlıqtan [e] sózdiń basında jumsalatuǵın [e] dawıslı fonemasınıń reńki,

al [o], [ó] sáykes [o] hám [ó] fonemalarınıń sóz basında jumsalatuǵın reńkleri dep kelingen edi. Óytkeni fonemanıń anaw ya mınaw reńki tek belgili bir

fonemanıń sózdiń basındaǵı jumsalatuǵın reńkleri dep esaplanıladı. Biraq bunday juwmaqqa keliwimizge joqarıda keltirip ótilgen fonetikalıq faktlerge

xızmetinde jumsaladı hám basqa dawıssızlarǵa qarama-qarsı qoyıladı. Mısalı:

25

túsip qalǵanı menen jańa sóz payda bolmadı. Sebebi, qaraqalpaq tilinde aran,

fonemasınıń aldındaǵı [y] sesiniń,

[o] hám [ó] fonemasınıń aldındaǵı [w] sesiniń túsip qalıwı menen jańadan sózler jasalmaydı. Joqarıdaǵıday aran, aqıya sózleri jumsalmaǵanınday, yaǵnıy [er],

mısallarda keltirilgen [y] hám [w] sesleriniń ornına basqa dawıssız seslerdiń

almasıwı nátiyjesinde sóz mánisiniń ózgergenin jańa sózlerdiń jasalǵanın

kóremiz. Sonor [y] hám dawıslı [e] sesleriniń aralıgınan morfologiyalıq shegara

ótedi. Yaǵnıy [e] monoftongı hal feyildiń suffiksi bolıp, ol morfema xızmetin

atqaradı. Mısalı: tiye, kiye. Solay etip, [y] hám [w] sonorları sózdiń basında, ortasında hám aqırında jumsala beredi. Sóz basında [e], [o], [ó] dawıslıları menen

fonemadan turadı.

Házirgi qazaq tilinde [y] hám [w] fonemalarınıń sóz basında jumsalıwı jaǵınan sheklengen. Dawıslı [e], [o], [ó] fonemalarına artikulyaciyalıq hám akustikalıq sıpatlama berip, olar sóz basında

26

ózgeshelik joq. Sonlıqtan [e], [o], [ó] diftongları [e], [o], [ó] fonemalarınıń sóz

qaraqalpaq tilindegi sáykes diftonglardıń hár qaysısın eki fonema (bifonema) dep atawǵa boladı. Qaraqalpaq tilinde dawıslı [e] foneması sóz basında dawıssız

[y] sesi menen jumsalǵanlıqtan sóz ortası hám aqırındaǵı [e] monoftongınıń

reńki dawıslı [o] hám [ó] sóz basında dawıssız [w] sesi menen jumsalǵanlıqtan,

sóz ortası hám aqırında [o] hám [ó] monoftonglarınıń reńkleri dep kelingen edi. Óytkeni sóz basındaǵı diftongta, sóz ortası hám aqırındaǵı monoftongta birdey tańba menen belgilenetuǵın edi.

Qaraqalpaq tiline orıs tili hám orıs tili arqalı basqa tillerden

kirgen sózlerdiń basında [e], [o] diftongı qollanılmay, al [e], [o] monoftongları

pútin fonemalar dep sanalıp kelingen bolsa, sırttan kirgen sózlerdiń sebebinen

27

oynaydı”1. Solay etip, fonologiyalıq jaqtan sırttan kirgen sózlerde [e], [o] monoftongları túpkilikli sózlerdiń basında [e], [o] diftonglarına qarama-qarsı qoyıladı. [e], [o] diftongları sáykes [e],

[o] monoftonglarınıń reńkleri bolmay qaladı. Joqarıdaǵı mısallardan kórinip turǵanınday túpkilikli sózlerdiń basında [e] diftongı [y] hám [e], [o] diftongı [w] hám [o], [ó] diftongı [w] hám [ó] fonemalarınıń dizbeginen turǵanlıǵın tán alıw kerek boladı.

1 Л.Р.Зиндер, Общая фонетика, Л,1979, 67-б.

28

1.2. Qaraqalpaq tilinde ashıq diftonglardıń imlası

Qaraqalpaq tilinde bir buwınnıń quramında [y] hám [w] sonorları dawıslı seslerdiń birine dizbeklesip keliwi arqalı ashıq diftonglar jasaladı. Olar: ya, yá, yo, yó, yu, yú, yı, yi, e ; o, ó, wa, wá, wú, wu, wı, wi, we. Ashıq diftonglar qaraqalpaq tilinde sózlerdiń quramında jumsalıwı jaǵınan bir-birinen

ózgesheliklerge iye. Bul ózgeshelikler [y], [w] sonorlarınıń dawıslı sesler menen dizbeklesiw uqıplılıǵına hám qaraqalpaq tilindegi singarmonizm nızamına tikkeley baylanıslı boladı. Sonday-aq diftonglardıń quramındaǵı dawıslı sestiń monoftong túrinde jumsalıw ózgeshelikleri de úlken áhmiyetke iye.

alınıp eki tańba (y hám a) menen jazılatuǵın boladı. Usıǵan baylanıslı qaraqalpaq tilinde basqa tillerden kelip kirgen ayırım sózlerde ya diftongı jazıwda da jumsalatuǵın boldı. Mısalı: biologiya, yashik, konstituciya hám t.b.

[yá] diftongı tek yáki sóziniń basında ǵana jumsaladı.1 Bul sózdiń qaraqalpaq tilinde [á] fonemasınıń sózdiń basqa poziciyalarında jumsalıwı menen baylanıslı. Sebebi, [á] foneması qaraqalpaq tiline arab-parsı tillerinen

ózlesken fonema bolǵanlıqtan, túpkilikli sózlerde jumsalıwı jaǵınan sheklenedi.

Qaraqalpaq tilinde [y] hám [w] sesleriniń ayrıqsha fonema e kenin dálillew qıyın emes. Olar sózdiń basında [a] hám [á] dawıslılarınıń aldında sóz mánisin

ózgertiwge qatnasa otırıp,

1 Дәўлетов А. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Фонетика. Нӛкис, 1999, 98-б.

29

ayrıqsha fonemalar xızmetin atqaradı. Mısalı: yar-qar-ar, yáki-páki sıyaqlı jubaylas sózlerde dawıslı [a] fonemasınıń aldındaǵı dawıssız sestiń túsip

qalıwı menen jańa sózler (ar) payda boladı. Al [á] fonemasınıń aldındaǵı [y]

sesiniń túsiriliwi menen jańa sóz payda bolmaydı. Ótkeni, qaraqalpaq tilinde

onday (áki) sóz joq. Sol sıyaqlı er-ter, or-tor, ór-tór sıyaqlı kvaziomonimlerdi

olardıń basındaǵı seslerdiń orın almasıwı arqalı ajırata alamız. Olardaǵı [y],

[w] seslerin túsirip qaldırıw arqalı tazadan sózler jasalmaydı. Joqarıdaǵıday áki

ǵana [y],

[w] dawıssızları saqlanıp qollanıladı.

Demek, [ya], [yá] diftonglarınıń hár biri sózdiń basında eki fonemanıń

dizbegi retinde jumsaladı hám házirgi jazıwımızda usılay jazıladı.

[yo] diftongı sózdiń basında yosh, yod, yolka hám t.b. sózlerde jumsaladı. Bul

sóylewde [yó] diftongı jumsaladı. Mısalı: túye-túyó, súye-súyó, kúye-kúyó hám t.b. Bul sózlerdi aytqanımızda [yó] diftongı esitiledi, biraq jazıwda túye,

30

tikkeley basında [yu] diftongı jumsaladı. Mısalı: yusticiya, yubeley, yubka hám

t.b. Qaraqalpaq tilinde singarmonizm nızamınıń erin únlesligine sáykes sózdiń dáslepki buwınındaǵı [o] erinlik dawıslısı sońǵı buwınlardaǵı eziwlik [i]

dawıslısın erinliklestiredi. Usıǵan baylanıslı ayırım sózlerdiń ortasında yamasa sońinda [yu] diftongı awızeki sóylewde qollanıladı. Mısalı: moyınmoyun, shoyın-shoyun, quyı-quyu, úyi-úyu, boyı-boyu hám t.b. Bul jaǵday tek

awızeki sóylewde ámelge asırıladı. Yaǵnıy [yu] diftongı awızeki sóylewde qollanıladı. Jazıwda bul jaǵday esapqa alınbaydı.

[yú] diftongı sózdiń tikkeley basında qollanılmaydı. Qaraqalpaq tilinde

sózdiń ortańǵı hám aqırǵı poziciyalarında singarmonizm nızamına muwapıq awızeki sóylewde ǵana jumsaladı. Mısalı: kúyin-kúyún, túyin-túyún, súyinsúyún, úyi-úyú hám t.b. Bul mısallarda dáslepki buwındaǵı [ú] erinlik dawıslı sesi, sońǵı buwındaǵı [i] e ziwlik dawıslı sesin e rinliklestiredi.

[yı], [yi] diftongları sózdiń tikkeley basında jumsalmaydı. Sózdiń

ortańǵı hám aqırǵı poziciyalarında jumsaladı. Mısalı: kiyim, sıyır, súyir, dayı,

31

[e]diftongı jumsalıwı jaǵınan basqa diftonglarǵa salıstırǵanda

túpkilikli sózdiń basında jumsalatuǵın [e] dawıslı sesi janlı sóylew tilinde diftonglasıp [e] túrinde aytıladı. Mısalı: ene-ene, emen-emen, eskek-eskek, etik-etik hám t.b. Biraq sózdiń ortańǵı hám aqırǵı poziciyalarında [e] dawıslısı

artikulyaciyası sóz basındaǵı [e] diftongı menen birdey bolıp aytıladı. Biraq bul jerde [e] dawıslı sesiniń diftonglasıp keliwi emes. Mısalı: niyet, jiyen hám etik, elek sózlerin salıstırıp qaraytuǵın bolsaq, dáslepki eki sózde túbirdiń ishinde [e] túrinde qollanılıp tur, al sózde bolsa sózdiń basında [e] dawıslı sesi

1 Дәўлетов А. Әлипбедеги ӛзгерислер – турмыс талабы. «Еркин Қарақалпақстан», 2010, №2.

32