MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilinde diftonglardıń fonetikalıq-fonologiyalıq sıpatlaması
.pdfÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI
BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK
UNIVERSITETI
Qaraqalpaq til bilimi kafedrası
Аtabaeva V.
Qaraqalpaq tilinde diftonglardıń fonetikalıqfonologiyalıq sıpatlaması
Qánigelik: 5A220102 – Lingvistika (qaraqalpaq tili)
Lingvistika magistri dárejesin alıw ushın usınılǵan
DISSЕRTACIYA
|
Magistrlik |
dissertaciya Qaraqalpaq |
til |
Ilimiy basshı: |
||||
bilimi kafedrasında kórip shıǵıldı |
hám |
|
|
|||||
qorǵawǵa usınıldı. |
|
akademik. A.Dáwletov |
||||||
Kafedra |
|
|
|
|
|
|||
baslıǵı: |
|
prof. M.Qudaybergenov |
|
|
||||
« |
|
» |
|
2012-jıl |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Nókis-2012
3
Qaraqalpaq tilinde diftonglardıń fonetikalıqfonologiyalıq sıpatlaması
Kirisiw ……………………………………………………………………..
Qaraqalpaq tilinde diftonglardıń izertleniwi………………………………
Qaraqalpaq tilinde diftonglardıń fonemalıq quramı haqqında………..
I BAP. Qaraqalpaq tilinde ashıq diftonglar
1.1Qaraqalpaq tilinde ashıq diftonglardıń fonetika-fonologiyalıq sıpatlaması……………………………………………………………………
1.2Qaraqalpaq tilinde ashıq diftonglardıń imlası…………………………
II BAP. Qaraqalpaq tilinde tuyıq diftonglar
2.1Qaraqalpaq tilinde tuyıq diftonglardıń fonetika-fonologiyalıq sıpatlaması…………………………………………………………………….
2.2Qaraqalpaq tilinde tuyıq diftonglardıń imlası………………….......
Juwmaq ……………………………………………………………………..
Paydalanılǵan ádebiyatlar ………………………………………………..
4
Jumıstıń |
ulıwma sıpatlaması |
Temanıń aktuallıǵı. Qaraqalpaq til biliminde diftonglar hár tárepleme izertlengen bolsa da, bul baǵdarda elege deyin tartıslı máselerdiń bar e kenligi belgili. Ayırım ilimpazlar diftonglardı tilde óz aldına fonema xızmetin atqara
aladı dep esaplasa, al |
kópshilik ilimpazlar diftonglar eki fonemanıń dizbeginen |
|
turadı, olar tilde |
jeke fonemalar sıyaqlı fonologiyalıq |
xızmet atqara |
almaytuǵınlıǵın dálilleydi. Sonlıqtan qaraqalpaq tilindegi |
diftonglardıń |
|
fonetikalıqfonologiyalıq sıpatlamasın ele de tereńirek izertlew talap e tiledi. Sonday-aq diftonglardıń singarmonizm nızamına baylanıslı latın álipbesine tiykarlanǵan milliy jazıwımızda sáwleleniwi boyınsha da sońǵı dáwirlerde
tabıslı izertlewler |
alıp barıldı. |
Bunday izertlewlerdi ele de jetilistirip milliy |
||
jazıwımızdı rawajlandırıw til |
iliminde |
teoriyalıq hám ámeliy |
jaqtan úlken |
|
áhmiyetke iye. |
|
|
|
|
Izertlewdiń |
maqseti |
hám |
wazıypaları. Jumıstan |
kózde |
tutılǵan tiykarǵı |
maqset qaraqalpaq tilindegi diftonglardıń sózdiń basında, |
|||
ortasında, aqırında jumsalıw dárejesin úyreniw hám qaraqalpaq tilinde jalǵan diftonglardı payda e tetuǵın dawıssız [w],
[y] sonorlarına artikulyaciyalıq hám akustikalıq sıpatlama beriw arqalı tildegi
ashıq hám |
tuyıq diftonglardıń fonetikalıq - fonologiyalıq sıpatlamasın |
||||
úyreniwden |
ibarat. Sonday-aq tilimizdegi jalǵan |
diftonglardıń imlamızda |
|||
sáwleleniw |
dárejesin |
anıqlawdı da |
jumısımızda |
tiykarǵı |
maqsetlerdiń biri |
sıpatında qaradıq. Usı |
maqsetlerdi |
ámelge asırıw ushın |
jumıstıń aldına |
||
tómendegi wazıypalar qoyıldı: |
|
|
|
||
- qaraqalpaq til biliminde diftonglar boyınsha |
islengen |
ilimiy jumıslarǵa |
|||
sholıw jasaw; |
|
|
|
|
|
5
- diftonglardı payda etiwshi dawıssız [w], [y] sonorlarınıń diftonglardı payda e tiwdegi xızmetin úyreniw;
-diftonglardıń sózlerde jumsalıwın úyreniw;
-ashıq diftonglardıń fonetikalıq - fonologiyalıq sıpatlamasın anıqlaw;
-ashıq diftonglardıń imlasın úyreniw;
-tuyıq diftonglardıń fonetikalıq - fonologiyalıq sıpatlamasın anıqlaw;
-tuyıq diftonglardıń imlasın úyreniw.
Izertlewdiń ilimiy jańalıǵı. Qaraqalpaq til biliminde diftonglardıń
fonetikalıq – fonologiyalıq ózgeshelikleri monografiyalıq baǵdarda úyrenildi. Diftonglardıń sózlerde jumsalıwı mısallar járdeminde anıqlandı.
Izertlewdiń |
metodları hám derekleri. Biz |
jumısımızda orıs til |
biliminde, tyurkologiyada hám qaraqalpaq til biliminde |
tildiń fonetika tarawı |
|
boyınsha járiyalanǵan ilimiy miynetlerge, ayırım maqalalarǵa súyenildi. Atap
aytqanda, N. A. |
Baskakov, S. |
E. Malov, |
|
|
E. D. Polivanov, |
K. Ubaydullaev, |
J. |
Aralbaev, D. S. Nasırov, |
|
R. Beknazarova, |
A. Dáwletov, |
M. Dáwletov, |
M. Qudaybergenov hám |
|
t.b. ilimpazlardıń ilimiy miynetleri jumıstı jazıwda tiykarǵı derek xızmetin
atqardı. Olardıń teoriyalıq pikirleri tikkeley |
basshılıqqa |
alındı. Sonday-aq |
||||||
qaraqalpaq |
tiliniń |
orfografiyalıq sózlikleri |
de jumıstıń |
ilimiy |
deregin |
|||
quradı. Jumıstı |
jazıw |
barısında dástúrge aynalǵan sıpatlama, ayırım |
||||||
orınlarda salıstırma metodlarınan paydalanıldı. |
|
|
||||||
Jumıstıń teoriyalıq |
hám |
ámeliy |
|
áhmiyeti. |
Biziń jumısımızda |
|||
erisilgen |
juwmaq |
hám |
nátiyjeler |
jumısta paydalanılǵan |
materiallar |
|||
qaraqalpaq til bilimi |
ushın teoriyalıq |
|
|
|
|
|||
6
hám ámeliy áhmiyetke iye. Jumısımızdıń ilimiy hám ámeliy tiykarınan fonetika, orfografiya, orfoepiya máseleleri boyınsha arnawlı kurslar, oqıw qollanbaların dóretiw ushın paydalanıw múmkin.
7
Kirisiw |
|
Tildiń rawajlanıwı sol tilde sóylewshi jámáát |
aǵzalarınıń ósip, |
rawajlanıwı menen tıǵız baylanıslı boladı. Jámááttiń ósip rawajlanıwı menen
tili |
de bayıp, jetilisip |
baradı. Adamlar jámááti rawajlanıwdıń qanday |
basqıshların basıp ótse, |
onıń tili de sonday basqıshlardan ótedi. Sonlıqtan hár |
|
bir |
jámiyetlik dúzimniń |
rawajlanıw dárejesine ılayıq tili de boladı. Jámiyet |
aǵzalarınıń qarım-qatnaslarınıń kúsheyip barıwı milliy tildiń rawajlanıwına sebepshi boladı. Milliy tildiń ayrıqshalılıǵı hám artıqmashlılıǵı sonnan ibarat –
bul til millettiń barlıq aǵzalarına hám toparlarına teńdey xızmet etedi.
Sonlıqtan da milliy til sol millet wákilleriniń hámmesi tárepinen jaratılǵan ulıwma xalıqlıq qatnas quralı bolıp tabıladı.
Prezidentimiz I Karimov “Ózlikti ańlaw, milliy sana hám oy-
pikirdiń |
kórinisi, áwladlar |
ortasındaǵı |
ruwxıy-mánawiy baylanıs til arqalı |
|||
kórinetuǵınlıǵı málim. Barlıq iygilikli pazıyletler insan qálbine, |
e ń áwele ana |
|||||
háyyiwi, ana tiliniń |
tákirarlanbas gózzallıǵı menen sińedi. |
|
||||
Ulli aǵartıwshı |
babamız |
Abdulla Avlanıydıń sózleri |
menen aytqanda |
|||
“Hár |
bir millettiń |
dúnyada |
barlıǵın |
kórsetetuǵın turmıs aynası til hám |
||
ádebiyatıdur. Milliy |
tildi |
joǵaltıw millettiń ruwxın joǵaltıwıdur1”, - degen |
||||
edi. |
|
|
|
|
|
|
Álbette hár bir xalıqtıń óziniń milliy tili, milliy ádebiyatı hám milliy mádeniyatı boladı. Usıǵan baylanıslı hár bir milliy tildiń óziniń jazıwı bolıwı kerek. Qaraqalpaq tili latın jazıwına
1. Karimov I. Joqarı mánawiyat-jeńilmes kúsh. Tashkent,Manawiyat. 2008. 83-bet.
8
tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesi negizinde jazıladı. Bul hárekettegi latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesi 1994-jılda engizilgen edi. Bul
álipbe qaraqalpaq tilindegi háripler sanı 32, al solardıń ishinde dawıslı háripler
9, dawıssızları 23 |
háripten ibarat e di. Bul hárekettegi álipbe 2009-jıl 8- |
|
oktyabrde bolıp ótken Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarı |
Keńesiniń |
|
sessiyasında latın |
jazıwina tiykarlanǵan hárekettegi qaraqalpaq |
álipbesine |
ózgerisler hám qosımshalar kirgiziw boyınsha (№252/) qarar qabıl etildi. Bul qarardıń qabıl etiliwinde hárekettegi álipbe qabıl etilgen waqıttan baslap (1994-
jıl) usı kúnge shekem ilimpazlar hám qánigeler tárepinen aytılǵan pikirler
menen usınıslar sóylew menen jazıwdı bir-birine jaqınlastırıw házirgi zaman
texnikalıq qurallarında (kompyuterlerde, internette hám t.b.) islewdi
jeńillestiriw esapqa alınǵan. Demek, bul hárekettegi álipbede ózgerisler menen
qosımshalar kirgiziliwiniń tiykarı |
bar. Usıǵan |
baylanıslı |
sessiyada latın |
jazıwına tiykarlanǵan hárekettegi |
qaraqalpaq |
álipbesine |
tómendegidey |
ózgerisler hám qosımshalar kirgiziwdi usınıs e tken hám qabıllanǵan. Biz usı kirgizilgen ózgerisler menen qosımshalar, olardıń sebepleri hám áhmiyeti
haqqında aytpaqshımız. |
|
|
|
|
Birinshiden, jańa álipbege krill álipbesindegi [ц] |
háribin ańlatıw |
|||
ushın [c] háribi qabıl |
etilgen. |
Hárekettegi álipbede |
bul |
hárip ushın [ts] |
háripler birikpesi qabıl |
etilgen |
edi. Bul jazıwda |
hám |
oqıtıwda biraz |
qıyınshılıqlardı payda etip kiyatırǵan edi. [ts] háripler birikpesiniń ornına [c] háribiniń qabıllanıwı kompyuterde jazıwdı jeńillestiredi. Mısalı: cirkul, cex.
Ekinshiden, hárekettegi álipbede [e] háribi [e] hám [э] seslerin bildiriw ushın qabıllanǵan edi. Bul eki háripti ańlatiw ushın bir tańbanıń qabıllanıwı kópshilikte hár túrli pikirlerdi payda etti. Bul
9
mashqalanı hám sóylew menen |
jazıwdı bir-birine jaqınlastırıw maqsetinde |
||
túpkilikli sózlerdiń basında jumsalatuǵın [e] háribi ushın |
[e] |
háripler |
|
birikpesi qabıl e tildi. Mısalı: e liw, e lek, e tik. |
|
|
|
Qaraqalpaq tilinde [e] sesi |
diftong bolıp, ol e ki sesten |
[e] dizbeginen |
|
turadı hám jazıwda usılay jazıladı. |
|
|
|
Úshinshiden, qaraqalpaq tilindegi [o] sesi de [e] sesi sıyaqlı diftong bolıp, |
|||
[o] sesi [w] hám [o] sesleriniń |
dizbeginen turadı. Sonlıqtan |
da |
túpkilikli |
sózlerdiń basında [o] sesinen baslanǵan sózler aytılıwı boyınsha jazıla beredi. Mısalı: оқлаў-oqlaw, ол-ol, орамал-oramal hám t.b. Orıs tili hám orıs tili arqalı basqa tillerden kirgen sózlerde
[o] háribinen baslanatuǵın sózler |
burınǵısınsha [o] háribi |
menen jazıla |
|
beredi. Офицер-oficer, ономастика-onomastika. |
|
|
|
Tórtinshiden, tek túpkilikli sózlerde ǵana jumsalatuǵın |
[ó] |
háribi de |
|
sózdiń basında e sitiliwi boyınsha [ó] |
túrinde jazılatuǵın boldı. Bul |
da [e], [o] |
|
háripleri sıyaqlı diftong bolıp esaplanadı. Mısalı: өсимлик-ósimlik, өтирик-
ótirik, өпепек-ópepek hám t.b.
Besinshiden, [i] hám [?] háripleri kompyuterde jazıwda mashqala tuwdırıp
kiyatır e di. Hárekettegi álipbede |
[и] |
háribi |
ushın [i], onıń bas |
háribi ushın |
[I] háribi qabıl e tilgen e di. Al |
ы háribi ushın [?], onıń bas háribi ushın [I] |
|||
háribi qabıl e tilgen e di. Bul jazıwda |
[ы] menen [и] háripleriniń |
bir-biriniń |
||
ornına almasıp jumsalıwı nátiyjesinde |
sóz mánisiniń buzılıwına |
alıp keldi. |
||
Sonlıqtan [и] háribin bildiriw ushın [i], onıń |
bas háribi ushın [I] belgisi, [ы] |
|||
háribi ushın [ı] onıń bas háribi ushın [Í] |
belgisi |
qabıl etildi. |
|
|
Altınshıdan, orıs tili yamasa Evropa tillerinen kirgen sózlerde jumsalatuǵın krill álipbesindegi [ч] ornına [ch] birikpesi alındı.
10
Sonda [sh] háribi shóje, shıǵır, shana sıyaqlı sózlerde, al [ch] háribichemadan,
ocherk, chekanka, chili hám t.b. sózlerde jumsalatuǵın boldı. Solay |
etip, |
||||
usınıp atırǵan |
qaraqalpaq tiliniń |
jańa |
latın imlasındaǵı |
||
háripler sanı |
34, |
al solardıń |
ishinde |
dawıslıları |
9 |
háripten, dawıssızları 25 |
háripten ibarat bolıp tabıldı. |
|
|
||
Joqarıda keltirip ótken álipbedegi ózgerisler tiykarınan til biliminiń
fonetika tarawında |
izertleniledi. |
Fonetika tarawında |
tildegi sesler |
hám |
seslerge baylanıslı |
bolǵan barlıq |
qubılıslar izertlenedi. Hár bir tilde seslerge |
||
baylanıslı sózlerdi |
ayırıw ushın |
jumsalatuǵın sheklengen sandaǵı |
seslik |
|
ayırmashılıqlar boladı. Tildiń fonemalıq dúzilisin izertlegenimizde fonemanıń tek máni ayırıwshı belgilerin esapqa alıw menen sheklenbesten, onıń máni ayırıwǵa qatnaspaytuǵın belgilerine de dıqqat awdarıw kerek.
Bunıń ushın qaraqalpaq tilinde dawıslılardıń fonemalıq quramın anıqlaw,
olardıń diftong |
túrinde |
sózlerdiń |
hár |
qıylı poziciyalarında jumsalıw |
ózgesheliklerin |
úyreniw |
úlken áhmiyetke iye. |
||
11
|
|
Qaraqalpaq tilinde diftonglardıń izertleniwi |
|
|||||
Fonetikalıq qubılıslardıń kópshilik |
túrkiy tillerine ortaq |
sıpatqa iye |
||||||
bolıwına baylanıslı bul baǵdardaǵı izertlew bir-biri menen baylanıslı |
júrgiziledi. |
|||||||
Sonlıqtan |
da, |
túrkiy tilleriniń izertleniwi |
qaraqalpaq |
til |
bilimi |
ushın da |
||
úlken áhmiyetke |
iye boldı. |
Ásirese, sońǵı dáwirde túrkiy tillerdiń fonetikasıniń |
||||||
izertleniwinde |
N.A.Baskakovtıń1, |
A.N.Kononovtıń2, |
A.M.Sherbaktıń3 |
|||||
miynetleriniń ornı ayrıqsha. Sonday-aq |
jeke |
túrkiy tilleriniń |
seslik dúzilisin |
|||||
izertlewge |
arnalǵan, ulıwma |
tyurkologiyanıń |
rawajlanıwına |
da |
úlken úles |
|||
qosqan ilimiy miynetlerdiń sanı da ádewir kóbeydi.
Qaraqalpaq til biliminiń qáliplesiwi hám rawajlanıwı sońǵı dáwirlerge tuwra keledi. Qaraqalpaq tiliniń izertleniwi N.A.Baskakovtıń atı menen tikkeley baylanıslı. Onıń “Qaraqalpaq tiliniń qısqasha grammatikası”4 atlı miyneti qaraqalpaq tilin izertlewge arnalǵan eń birinshi kólemli miynet bolıp tabıladı. Bul kitaptıń ekinshi bólimi qaraqalpaq tiliniń seslik quramı hám
álipbesine arnalǵan. Ilimpazdıń kórsetiwinshe qaraqalpaq tiliniń seslik sisteması jóninde kórnekli tyurkolog ilimpaz E.D.Polivanov óziniń
“Некоторые фонетические особенности каракалпакского языка”5 atlı maqalasın jazdı. E.D.Polivanov qaraqalpaq tilindegi dawıslılar jóninde eki nársege kewil bóledi:
Sózdiń basındaǵı [e], [o], [ó] dawıslılarınıń diftong bolıwı barınsha kúshli dárejede dep esaplap, olar artikulyaciyalıq-
1Баскаков Н.А. Историко-типологическая фонология тюркских языков, Москва, 1988.
2Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного языка, Москва-Ленинград, 1960.
3Шербак А.М. Сравнительная фонетика тюркских языков, Ленинград, 1970.
4Баскаков Н.А. Краткая грамматика каракалпакского языка, Турткуль, 1931, 16-бет.
5Поливанов Е.Д. Некоторые фонетические особенности каракалпакского языка. Труды Хорезмской экспедиции, Ташкент, 1933, 7-бет.
12