MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilinde kelbetlik mánili frazeologizmler

affiksleriniń kóplik formasınıń húrmet múnásibetinde qollanılıwı da tábiyiy qubılıs. Kórkem ádebiyatta betlik feyiller belgili bir poetikalıq maqsette tákirarlanıp ta qollanıladı. Mısalı:

1.Kim, bastan tap ayaǵına

Ashıq, boldım, ashıq boldım. (I’.Mirzaliev).

2.Ol meni qol ushına kóterip, súye berdi, súye berdi. (M.Jumanazrova).

3.Yaqshı baraman, baraman «táwbe»!? (H.Ótemuratova)

Bul mısallarda ashıq boldım feyili I bette súye berdi feyili III bette subekt tárepinen orınlanǵan is-hárekettiń emocionallıq-ekspressivlik mánisin kúsheytiw

maqsetinde tákirarlap qollanılǵan.

Al úshinshi mısaldaǵı baraman betlik feyiliniń tákirarlanıp qollanılıwı

sóylewshi tárepinen is-hárekettiń orınlanıwına tıńlawshını isendiriwdi ańlatadı.

Feyildiń bet-san affiksleriniń tolıq variantınıń I, II hám III bet formaları gápte xabar mánisin jasawda jiyi qollanıladı. Mısalı: Sorawıń túsinikli juwabın keyinirek esiteseń. Olay bolsa, sovxozda gúzgi-jıyın- terim jumısına tayarlıqtıń

jaǵdayın dodalawǵa ótemiz, - dedi Mamutov.

«Jańalıq» sovxozınıń adamları usılay sóylegenlerdi onsha shep kórmeydi. (T.Qayıpbergenov). Ayırım jaǵdayda bul formalar soraw mánisinde de qollanıladı. Mısalı: Joldas Jamalov, maǵan wáde emes isińizdiń nátiyjesi kerek. Túsinip tursızǵoy? – dedi.

- Demek, meni quwatlaysız? Qosılasız?

61

Mine, ulım, endi usı jerde eki jıl isleyseń. Qasqırdıń balası, - dedi Serjanov jáne gúbirlenip, - ele de aylanıp kórerseń (T.Qayıpbergenov). Bet-san

«ashıwdı», «sarkazmdi» ańlatsa, ayırım jaǵdaylarda

«quwanıw», «maqullaw» mánisinde qollanıladı. Mısalı: Al, izle de júre ber, tabarsań. (B.Qazaqbaev)

- Túlki quwıp júrmiz, Borodin aǵa. -Jaraydı, jaraydı. (T.Qayıpbergenov).

Sonday-aq arnawlı bet-san formalı feyiller kontekstte:

a) «xoshametlew», «alǵıs aytıw», «ruwxlandırıw», «maqullaw» mánilerinde qollanıladı. Mısalı: Durıs ayttıńız, ullı xanımız,

Bul quda hámiri. (T.Qayıpbergenov).

b) «Qáwipsiniw», «hayran bolıw» mánilerin bildiredi. Mısalı:

Astappralla… Endi qáytemiz. (Q.Áwezov). v) «Ókiniw», «qıynalıw» mánilerin ańlatadı. Mısalı: Óltirdi, qazıwshı bolsań kel, ur… ur… bas… Quradım, maǵan Zebinettadan ayırılǵan soń, ómirdiń ne keregi

62

bar. (Q.Áwezov). g) «Abay etiw», «gijiniw», «qorqıtıw» mánilerin biodiredi. Mısalı: Ásseniy!? Sen menen kórermen bala,

Dedi bay tayaǵın ornına qoyıp (I.Yusupov).

Mine, bizlerdiń usı tilegimizdi orınlamasańız, biz patshaǵa qarsı soǵısamız.

(Q.Áwezov).

d) «Isenimsizlik», «tárepin alıw», «ańlanıw» mánilerinde qollanıladı.

Mısalı: Álle kim biledi, onıń kewliniń nelerdi párwaz áylep júrgenin. Kim biledi,

qarańǵı túsken soń taǵı qayda shıǵıp ketetuǵınımızdı. (S.Saliev). e) «Kewli

tolıw», «súysiniw» mánisinde qollanıladı. Mısalı: Keyin táwbe etip, shúkirlik

qıldım. (Á.Ótepbergenov). Xúrmetli tórem, qáytip islemeyik, keshirińiz

(Q.Áwezov). j) Qarsılaslıq máni ańlatıp ta qollanıladı. Mısalı: Men Seydandı qansha úgitledim, túsinbeydi. (I.Yusupov). z) Ayırım jaǵdaylarda bul formalar

«tilek tilew» mánisinde, geyde «ǵarǵıs», «qáhárleniw» mánilerinde qollanıladı. Mısalı: Ilayım, gúllán jaqsı niyetler barjay bolıp, ónip-óse bergeymiz. (K.Kamalov). Aylanayın, kóp jasaǵaysızlar (Q.Áwezov).

Sonday-aq feyildiń formaları keler máhál formasında ótken hám házirgi máhál mánilerinde de qollanıladı. Mısalı: Men usı 30 jıl bolıs bolǵanımda, birdey birinshilikti ózim alıp kelemen. (Q.Áwezov).

Urańnıń barlıǵın bozdıń tıshqanı,

Jep ketti dep esitemen, Atajan (T.Jumamuratov).

Shárt meyildiń –sa/-se formalarınan jasalǵan feyildiń betlik formaları da stillik jaqtan hár qıylı maqsette qollanıladı. a) «Renjiw», «abay etiw», «ókpe-giyne», «ashıw», «moyınlaw», «shaǵım etiw», «narazılıq» sıyaqlı ekspressiv-emocionallıq hám modallıq qatnastı bildiredi. Mısalı: Usınnan bosatıp jiberseńler, raykomǵa deyin aytısıp baraman. Qarsılıq kórsetseń, mine, mına pistolet penen atıp taslayman. Men qayaqtan usı kásipke aralasıp qala qoydım desem, áńgimeniń bári mına

63

hújdansızlarda eken ǵoy. Usınnan onıń menen urıssań, saǵan odúnya, bul dúnya

ırza emespen (K.Allambergenov).

b) Bul forma II bet buyrıq, «ótinish» mánisinde de qollanıladı. Mısalı: Húrmetli tórem, jaqsılap áspek etseńiz. Biziń sizge aytarlıq sózimiz joq, lekin bir awız sorawımızǵa juwap berseńiz (Q.Áwezov).

v) Sonday-aq «árman», «tilek», «maqset» mánisine baylanıslı qollanıladı. Mısalı:

Kegeyliden yoshıp ótsem, Táriypiń kóp qosıq etsem…

Ósek aytıwǵa da waqıt qalmasa (I.Yusupov).

g) Orınlanbaǵan «maqset», «tilek» mánisin, «tosqınlıqtı» ańlatıp ta keledi. Mısalı: Onı keserley qoyayıq desek mostovoy jáne joq. (S.Saliev). Ómirbaydı urayın desem, ol anıǵın ayttı (T.Qayıpbergenov). Men oǵan ǵıjaq bersem, ol meni jubatadı. (K.Sultanov).

d) Geyde waqıtqa baylanıslı qollanıladı. Mısalı: Men mektepke kelsem,

álle qashan qońıraw qaǵılıp, balalar klassqa kirip ketipti (K.Mámbetov).

e) Bul formalar gáptiń kiris aǵzası xızmetin de atqarıp qollanıladı. Mısalı: Rasımdı aytsam, áwel basta men de ómirdiń jańa ańǵar menen baratırǵanın túsinbedim (O.Xojaniyazov). Durısın aytsam, súwretimdi kúnde sorap mazamdı alıp júr. (Ó.Ayjanov).

j) Jup sózlerdiń quramında kelip tákabbırlıq, giyne taǵıw hám biypárwalıq mánilerin bildiredi. Mısalı: Meyli, jatsam-jatayın, bir kún bolsa da ıssı jerde jatqanǵa ne jetedi. (K.Allambergenov). Bolsaq-bolarmız, áne birde qazaqtıń qıpshaq penen qanjıǵalısın da qaraqalpaqtan awǵan dep eregisip edi. (K.Mámbetov). Patsha bolıptımıs. Bolsań-bolasańdá. Márt bolsań bir aylıq penen jasap kór. (I.Yusupov).

Shárt meyildiń –sa/-se formalarınıń «edi» tolıqsız feyili menen dizbeklesip keliwin kópshilik arnawlı forması retinde qaraydı. Al ayırım

64

ilimpazlar bul formanıń bas gápte de, baǵınıńqı gápte de bayanlawısh xızmetin atqarıp kele alatuǵının esapqa alıp shárt meyildiń -sa/-se forması menen -sa edi/-se edi formaları arasındaǵı ayırmashılıqlardı hár tárepleme ashıp kórsetedi. Olar kontekste maqsetke erisiw, árman etiw, tilek hám taǵı sonday mánilerdegi ekspressiv-emocionallıq hám modallıq qatnaslardı ańlatıp keledi. Mısalı: Aǵam maǵan qarsılıq kórsetpese edi. (Ó.Xojaniyazov) edi, hesh birińizge qapashılıq inám etpes edim. Ózimniń mańlaymıma pitken menshik mashinam bolsa edi», bir adım da piyada júrgizbes edim. Ayırım jaǵdaylarda bul forma ironiyalıq tilek, maqset, árman mánisinde de qollanıladı. Mısalı: Seniń ámeliń mende bolsa edi, olardı bir shıbıq penen aydar edim. Geyde ol ókinish, shıdamsızlıq, abay etiw hám taǵı basqa ruwxıy-psixologiyalıq halattı ańlatadı. Mısalı: Sanawsız pulım bolsa edi, dúnyanı satıp alarem. Delegatlar waqtında kelse edi, jıynalıstı baslar edik. Qay jerde uslasam, tiriley jep qoyaman. (O.Kojurov).

Bul forma eken sózi menen dizbeklesip kelgende, hárekettiń qaramaqarsı mánisin, geyde «keńes soraw», «pikirin ańlaw», «maqset», «árman» mánisine de qatnaslı qollanıladı. Mısalı: Men ne qılsam eken, nege bel baylasam eken, ne shara kórsem eken. (Q.Áwezov). Usı qásiyetlerdiń bári biziń jaslarda bolsa eken. (Q.Kamalov). Ayırım jaǵdaylarda bul forma boldı, barma kómekshi sózleri menen dizbeklesip kelip, bolajaq hárekettiń sebebin ańlatıp,

«juwmaǵınan qorqıw» yamasa «úmit etiw» mánisinde qollanıladı. Mısalı: Jerdiń tońı jibise boldı, Aqsayǵa qos salıp tuxım sebejaq. (Sh.Aytmatov). Gúljáhán tetigin bassa boldı, brashkadaǵı pishen hám zamatta-aq, zıp etip ózi túse beredi. (I.Qurbanbaev). Qaraǵım, keselge bir shatılsań barma, ayıǵıp ketiwiń qattı qıyın boladı. (Á.Qaypov). Ayırım jaǵdaylarda bul formalar -ma/-me, -pa/-pe, -ba/-be bolımsız affikslerinen keyin jalǵanıp, «quwanısh», «ókpe-giyne», «isenimsizlik», «táshwishleniw», «jaqtırmaw» hám taǵı basqa da

65

ekspressiv-emocionallıq hám modallıq mánilerge qatnaslı qollanıladı. Mısalı: Basshı bop júrsiz nege,

El ushın eńiremeseń? (M.Jumanazarova) Ózińde aqıl bolmasa, súrken aqıl ne bolar. (naqıl).

Bul formalar soraw almasıqları menen dizbeklesip kelip, «jaǵdaydan shıǵıw jolın izlew», «keńes soraw» mánilerin bildiredi. Mısalı: Sol qasıq penen tostaǵanımdı arshaǵa salıp ketpey-aq ózim menen alıp kete bersem qáytedi. (Q.Ayımbetov).

Geyde ol «biypárwalıq» mánisin de ańlatıp keledi. Mısalı: Barsa ne qılayın. Aytsa ne boptı. Bul formadaǵı betlik feyiller kerek sózi menen de dizbeklesip qollanıladı. Bul analitikalıq formalar kontekstte «isenim»,

«shamalaw» sıyaqlı mánilerde qollanıladı: Mısalı: Jalı jatqan, tússe kerek tisi de (I.Yusupov).

Krovatta jatqan qız dep oylasa kerek. (K.Allambergenov). Túri de biraz

ózgergen bolsa kerek. (Q.Kamalov). Erkek adamnıń eń kúshli ashıqlıǵı ot sıyaqlı tez ǵana órtenip, sonday-aq tez ǵana sónetuǵın bolsa kerek. (Q.Áwezov).

Sonday-aq -sa/-se formalı feyiller boladı kómekshi feyili menen dizbeklesip, «baha beriw», «qızıǵıw», «qanaatlanıw» mánilerin bildiredi. Mısalı: Adamnıń ishki dártin eki múshesinen kórse boladı. (T.Qayıpbergenov).

Bir jumbaqtı aytıp sizge,

Sheshiwin kútsek boladı. (I.Yusupov).

Endi dem alsaq boladı. (Q.Qaypov).

Shárt meyildiń -sa/-se formaları da/de, hám janapayları menen dizbeklesip kelip, tiykarǵı háreketke qarama-qarsı mánige qatnaslı qollanıladı. Mısalı: Azınawlaq qırmandı poshshanıń salǵırtshıları anaw kúni sıpırıp alıp ketse de, ol tirishilikten qol úzip qalıp otırǵan

66

joq (Q.Sultanov). Awılımızdıń adamları qıs kórpesin jamılsa hám, suwıqtı pisent etpey jumıla atızǵa shıqtı. (I.Qurbanbaev).

Qaraqalpaq tilindegi bolmasa feyili birde bolımsız formadaǵı shárt meyil

mánisin úsh betke betlenip qollanılsa, birde III bet formasın gáptiń kiris aǵzası xızmetinde qollanıladı, «baha beriw», «qızıǵıw»,

«qanaatlanıw» mánilerin bildiredi. Mısalı: Adamnıń ishki dártin eki múshesinen kórse boladı. (T.Qayıpbergenov).

Endi dem alsaq boladı. (Á.Qaypov).

Shárt meyildiń -sa/-se formaları da/de, hám janapayları menen dizbeklesip kelip, tiykarǵı háreketke qarama-qarsı mánige qatnaslı qollanıladı. Mısalı Hámmege hámel bólip berse de Palwaniyaz hámelden bos qaldı. Insapsızǵa jantániń menen qansha xızmet etseń hám, ol seniń qádirińdi bilmeydi.

Qaraqalpaq tilindegi bolmasa feyili birde bolımsız formadaǵı shárt meyil mánisinde úsh betke betlenip qollanılsa, birde III bet formasında gáptiń kiris aǵzası xızmetinde qollanıladı: Mısalı:

I bet: úyde bolmasam, úyde bolmasaq.

II bet: úyde bolmasań, úyde bolmasańız(lar)

III bet: úyde bolmasa, úyde bolmasa.

Shárt meyildiń -sa/-se formaları gáp ishinde «soraw», «ótinish» mánilerinde de qollanıladı. Mısalı: Men házir siziń sabaǵıńızdan inimdi alıp ketsem. Aqsaqal, qattı sharshadım, keshke shekem azmaz dem alsam. Ayırım jaǵdaylarda bul forma gápte «tańlanıw» mánisin de ańlatadı. Mısalı: Men almasam ya sen almasań, sonda bunı jer jutama? Geyde bul formalar shárt mánisin emes, al sebepke qatnaslı da qollanıladı. Mısalı: Eger ústinen barıp qarap tursań, sol qurmısqalardıń ózinde san mıń ózgerisler bar. (K.Mámbetov).

Subekti betlik atlıqlarǵa (adam mánisindegi sózlerge) tiyisli bolǵan feyiller I, II, hám III betlerde betlene beredi.

67

I bet: Men ayttım, sóyledim, jazdım.

II bet: Sen attıń, sóylediń, jazdıń.

III bet: Ol ayttı, sóyledi, jazdı.

Al subekti betlik emes atlıqlarǵa (adamnan basqa) tiyisli bolǵan feyiller tek III bette qollanıladı.

Iyt úrdi, qoy mańıradı, sıyır móńiredi, at kisenedi, shóp orıldı, kese sındı. Kórkem ádebiyat stilinde betlik emes atlıqlarǵa tiyisli feyiller awıspalı mánide I hám II bet formalarında da qollanıladı:

Gá mańırap, gá móńirep keleseń,

Mut araqqa toyıp alıp, jorajan. (Á.Qaypov).

Búgin ámiw bolıp aqqım keledi,

Arǵımaq at bolıp shapqım keledi. (I.Yusupov).

Pay digirlediń-aw, - dedi bas wázir jaqtırmay. (T.Qayıpbergenov).

Betlik emes atlıqlardan bolǵan subektke tiyisli feyiller III bette de betlik atlıqlardıń is-háreketin ańlatıp qollanıladı. Mısalı: Qayıpbergen qayıssa qayısqan shıǵar, biraq sınǵan joq. (Q.Kamalov). Qayısıp, úzilip ketetuǵınday bolıp turar edi. (H.Ótemuratov).

Túrkiy tillerde, sonıń ishinde házirgi qaraqalpaq ádebiy tilinde arnawlı betsan formalarına iye feyiller geyde óziniń dáslepki mánisin ózgertip, atawısh sóz xızmetinde de qollanıladı. Bul waqıtta olar kóbinese III bet formasında keledi. Mısalı: Amangúldi, Satıp aldı, Aytoldı, táp berdi, tirep berdi, kempir óldi, kepkir kúydi, rápiyda kúydi, atqa miner, toy tarqatar, elgezer. Qızketken, Qazanketken, Qayıpbergen, Úytolǵan hám taǵı basqa. Sonday-aq ayırım jaǵdaylarda I hám II bet formalarına iye feyiller de substantivlesip qollanıladı. Mısalı: Oramasam

ólgeymen, takside tanıstım, Turman, ala almaysań hám taǵı basqa. Ayırım jaǵdaylarda betlik feyiller juplasıp kelip te atawısh sóz xızmetinde qollanılıwı múmkin. Mısalı:

aldı-berdi-zat

68

súydim-kúydim-muxabbat

Bet-san formalarına iye feyiller janapaylar menen birge kelip, sóylewshiniń psixofiziologiyalıq halatına, ekspressiv-emocionallıq hám modallıq mánilerge qatnaslı qollanıladı hám «tańlanıw», «hayran qalıw»,

«háwesleniw», «renjiw» mánilerin ańlatadı. Mısalı: Adamdı albıratıp tasladıń-

ǵoy. (A.Xalmuratov). Demek, úlkenlerdiń de turmısında usınday suwıqlıq boladı eken-aw. (Sh.Rashidov). Adam degen de pańqılday beredi eken-á!

(Sh.Seytov). Geyde olar «maqtaw», «maqtanıw», «súysiniw» mánilerin de ańlatadı. Mısalı: Pah, qatırıp jay salıp aldımaw! Hay-hay, mına samaldıń esiwinay! Óshimdi jiberemen be, at-patı menen omaqazan attırdım-á. (Sh.Seytov). Sonday-aq arnawlı bet-san affiksli feyiller janapaylar menen kelgende,

«quwanıw», «támbi beriw», «kek etiw» mánilerinde qollanıladı. Mısalı: Bunı biz sensiz-aq bilemiz-aw. (I.Yusupov). Jıynalısqa rayonnan adam qatnasatuǵını jaqsı boldı-aw! (T.Qayıpbergenov). Geyde olar «qıynalıw», «ayaw», «ókiniw», «gijiniw» mánilerin de ańlatadı. Mısalı: Sonda kempirdiń de, sıyırdıń da ornın sıypalap qalǵanbız ba. (Q.Sultanov). Átteń, qarındası Tazagúl pisken almaday uwıljıp otıraw. (Sh.Seytov). Bayǵustıń balası armiyadan ele kelmepti-ay! Átteń tınıshlıq waqıtta qolıma túspedi-aw! (Q.Sultanov). Way-way, órtediń-aw! (Sh.Seytov). Ayırım jaǵdaylarda bul formalar

«boljaw», «shamalaw», «mısqıllaw», «kemsitiw» sıyaqlı mánilerde de qollanıladı. Mısalı: Bárin qurtıp endi shayır boladı-mıs! (Q.Sultanov). Aydos ele xanlıq alarmısh. (T.Qayıpbergenov). Óytkeni Ulıǵbek háziret onıń balasın gúnasız óltirtken emish. (Á.Yakubov).

Feyildiń buyrıq-tilek formalarınıń stillik qollanılıwı

Feyildiń tilek meyil formaları is-hárekettiń orınlanıwına sóylewshiniń tilek, niyet, intasın, ayırım jaǵdaylarda árman etiw, ótinish soranıw qatnasların ańlatıw ushın qollanıladı. Tilek meyil mánisindegi feyiller e le islenbegen, biraq isleniwi tiyis bolǵan is-háreketti

69

ańlatadı. Ayırım jaǵdaylarda olar analitikalıq usıl menen jasalǵan feyillerdiń quramında kelip ótken hám házirgi máháldegi isháreketlerge qatnaslı qollanıladı. Mısalı:

Jıǵılayın dep qaldım. (Ótken máhál).

Shıǵarayın dep atırman. (házirgi máhál).

Tilek meyildiń I bet birlik san -a/-e+yın/+yin formaları analitikalıq usıl menen jasalǵan feyillerdiń quramında kelip, úsh bettiń birlik hám kóplik sanlarına qatnaslı qollanıladı.

I bet: jazayın dep atırman, jazayın dep atırmız.

II bet: jazayın dep atırsań, jazayın dep atırsız(lar).

III bet: jazayın dep atır, jazayın dep atır.

Biraq, -a/-e+yıq/+yiq formaları analitikalıq usıl menen jasalǵan feyillerdiń quramında kelip, tek I betke qatnaslı qollanıladı. Mısalı. Jazıyıq dep atırmız.

Feyildiń bet-san affiksleriniń -a/-e, +yıq/-yik forması sintagmalıq mánisinde I hám II betke tiyisli qollanılǵan jaǵdayında óziniń sinonimlik sıńarlarına iye bolıp túrli formada qollanıladı: keteyik-kettik. Klassik shayırlardıń shıǵarmalarında ketáli forması da gezlesedi. Mısalı:

1.toqtań, - el aralap kóreyik. (K.Mámbetov).

2.Kettik! Reyimbay, - dedi. (T.Qayıpbergenov).

3.Xoshlasalı qara kózge yash alıp,

Xosh shaman bol bizden qaldıń Bozataw (Ájiniyaz).

Bul mısallardaǵı kóreyik, kettik, xoshlasalı feyilleriniń bet-san affiksleri formalıq jaqtan hár qıylı bolǵanı menen xızmeti bir. Tilek meyildiń bul formaları tek sinonimlik variantlarına ǵana iye bolıp qoymastan, sóylewshiniń psixofiziologiyalıq halatına baylanıslı stillik jaqtan hár qıylı xızmetlerde qollanıladı. Sonday-aq tilek meyildiń -a/- e+yın/-yik, -a/-e+yıń/-yik formaları ekspressivlik-emocionallıq hám hár qıylı modallıq mánilerde de qollanıladı. Máselen, aytılǵan pikirdiń

70