MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilinde kelbetlik mánili frazeologizmler

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI

Magistratura bólimi

QARAQALPAQ TIL BILIMI KAFEDRASÍ

Ayapbergenova M.

«Qaraqalpaq tilinde kelbetlik mánili frazeologizmler»

Nókis – 2012

2

Kirisiw

Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili sózlik quramınıń úlken bólegin feyiller quraydı hám olar tilimizde júdá keń qollanıladı. Túrkiy tillerdegi feyillerdiń tariyxıy shıǵısına názer awdarsaq, feyiller ózleriniń tariyxıy shıǵısın hám turaqlılıǵın saqlaǵan hám basqa tillerdiń tásirine berilmegen. Feyiller basqa sóz shaqaplarınan tek tariyxıy shıǵısınıń turaqlılıǵı hám keń qollanılıwı menen ǵana emes, al struktura – semantikalıq hám funkcionallıq belgilerine qaray betlik formaları, betlik emes formaları, feyildiń kómekshi funkcional formaları bolıp bir neshe toparlarǵa bóliniwi menen, máhál, bet-san, meyil, dáreje kategoriyaları, bolımlı hám bolımsız, awıspalı hám awıspasız mánileri, kelbetlik feyil, atawısh feyil, hal feyil formaları menen de ajıralıp turadı.

M.A.Kazembek óziniń «Obshaya grammatika turecko-tatarskogo yazıka»

1845 degen miynetinde túrkiy tillerdegi feyillerge tereńnen analiz jasap, dáreje, meyil, máhál hám bet kategoriyalarınıń bar ekenin aytqan.

Qaraqalpaq tilinde hám basqa túrkiy tillerde de feyildiń ilimiy baǵdarda ashılmaǵan tárepleri ele kóp. Házirgi waqıtqa shekem túrkiy tillerde feyillerdiń morfologiyalıq ózgesheliklerine qaray bóliniwinde hár qıylı kóz-qaraslar bar.

A.M.Sherbak túrkiy tillerdegi feyillerdi morfologiyalıq ózgesheliklerine qaray tolıq feyillesken hám tolıq feyillespegen formalar dep ekige bólip qaraǵan.1

N.A.Baskakov túrkiy tillerge «feyildiń funkcionallıq formaları» degen termindi endirip, onıń quramına atawısh feyil, kelbetlik feyil hám hal feyillerdi Al P.I.Kuznecov túrkiy tillerdegi feyillerdiń funkcionallıq

formalarına betlik feyildi de kirgizip klassifikaciyalaǵan.3

1Щербак А.М. Очерки по сравнительной морфологии тюрских языков. Глагол. Л., 1981.

2Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. II том. Фонетика и морфология. М., 1952, 413-473-бетлер.

3Кузнецов П.И. Система функциональных форм глагола в современном турецком языке. АДД. М., 1983.

3

Qaraqalpaq tilindegi feyiller meyildar feyiller hám hár tárep feyiller dep te qaralıp kelindi.4

Sońǵı izertlewlerde feyildiń struktura-semantikalıq hám funkcionallıq belgileri esapqa alınıp, feyildiń betlik formaları, betlik emes formaları hám feyildiń kómekshi funkcional formaları dep úsh toparǵa bólinedi. Qaraqalpaq tilinde feyillerdiń morfologiyalıq ózgesheliklerine qaray bóliniwinde usı princip basshılıqqa alınıp, feyildiń betlik formalarına meyil, máhál, bet-san formalarına

ózgerip kelgen feyiller feyildiń betlik emes formalarına dáslepki dórendi

formasında meyil, bet-san mánilerin bildirmeytuǵın feyiller, al feyildiń kómekshi funkcional formalarına mánili sózler menen dizbeklesip, olarǵa

qosımsha grammatikalıq máni beretuǵın feyiller kirgizilip qaraladı. Qaraqalpaq til iliminde feyildiń kópshilik grammatikalıq kategoriyaları arnawlı túrde ilimiy baǵdarda úyrenildi. Al feyildiń ayırım kategoriyaları haqqında tek sabaqlıqlarda sóz etilip kiyatır. Sonday kategoriyalardıń biri – feyildiń bet-san kategoriyası. Házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń grammatikalıq qurılısında feyildiń bet-san kategoriyası ayrıqsha orın iyeleydi. Sonlıqtan bul kategoriyası keń túrde ilimiy baǵdarda izertlewlerdi talap etedi.

Feyildiń bet-san affiksleri baslawısh penen bayanlawıshtı baylanıstırıp, subektlik-predikativlik qatnas bildiredi. Bet-san affikslerin qabıl etken sózler meyli feyil bolsın, meyli atawısh sóz bolsın gápte bayanlawısh funkciyasın atqarıp keledi. Usı jaqların esapqa alıp, ayırım tyurkologlar bet-san affikslerin bayanlawıshlıq affiksler dep te ataydı. Ǵ.N.Zikirillaev túrkiy tillerdiń grammatikasındaǵı feyildiń bet-san kategoriyasınıń úyreniliwine tereńnen analiz jasay otırıp, feyildiń bet kategoriyasınıń barlıq ádebiyatlarda úyrenilip, biraq húrmet kategoriyasınıń bir de ádebiyatta sóz etilmegenin aytadı. Sonday-aq san kategoriyası haqqında ayırım miynetlerde sóz e tilip, kóbinshe meyil,

4 Ҳәзирги қарақалпақ тили. Морфология. Нөкис, 1974, 197-199-бетлер.

4

máhál kategoriyaları menen bir úyrenilip, ayırım miynetlerde bet kategoriyasına qosılıp, bet-san kategoriyası dep úyrenilse, al ayırım miynetlerde bet-san kategoriyasına anıqlıq kirgizilmegen dep kórsetedi.5

Ózbek tilinde bet-san affiksleriniń tek bet hám sandı ańlatıp qoymastan, sóylewshiniń tıńlawshıǵa, sóylewshi hám tıńlawshıdan basqa subektke múnásibetin ańlatıp keletuǵının názerde tutılıp, feyildiń bet-san hám húrmet kategoriyası dep ataydı hám feyildiń bet-san formalarınıń semantika-funkcional xızmetine tereńnen analiz jasap, feyildiń bet formalarınıń paradigmalıq qásiyeti hám feyildiń bet formalarınıń paradigmalıq qásiyetiniń ózgeriwi dep bólip qaraydı.

Túrkiy tillerde sonıń ishinde házirgi qaraqalpaq ádebiy tilinde hárekettiń bet hám san tárepinen orınlanǵanın (III bettiń sanınan basqa) betlew almasıqlarısız-aq anıqlaw múmkin. Túrkiy tiller sonıń ishinde házirgi qaraqalpaq tilinde agglyutinativ tiller qatarına kiretuǵın bolǵanlıqtan, ondaǵı sózlerdiń quramındaǵı morfemalar belgili bir tártipte birinen soń biri jalǵana beredi.

Qaraqalpaq til iliminde feyildiń bet-san kategoriyası burın feyildiń betleniwi, feyildiń betlik kategoriyası dep hár qıylı atamalar menen atalıp keldi. Dúnya tilleriniń kópshiliginde, sonıń ishinde túrkiy tillerde feyildiń betlik affiksleri subekttiń neshinshi bet ekenin ańlatıp ǵana qoymastan, onıń sanın da bildirip keledi. Atlıqtıń bet-sanı menen feyildiń betsanında ózine tán

ózgeshelikleri bar. Atlıqlar birlik sanda formaǵa iye bolmaydı. Bir waqıtları birlik hám kóplik san dep bólip, san kategoriyası dep qaralıp keldi. Sońǵı waqıtları kóplik formaǵa qarsı qoyılatuǵın birlik forma bolmaǵanlıqtan, san grammatikalıq kategoriya bola almaytuǵını dálillenedi. Sonlıqtan da A.Orazımbetov óziniń dissertaciyasında bul qubılıstı «Qaraqalpaq tilinde san mánisiniń

5 Зикриллаев Г. Модальность и система форм изъявительного наклонения. АКД. Ташкент, 1978.

5

ańlatılıwı» dep kórsetedi.6 Al feyillerde bolsa, hár bir bet qosımtaları sandı da kórsetip turadı. Sonlıqtan 1950-jıllardan baslap ózbek til biliminde bul affiksler bet-san affiksleri dep úyrenile basladı. Qaraqalpaq til iliminde feyildiń bet affiksleriniń is-hárekettiń subektiniń betin ańlatıwı menen, onıń sanın da bildiretuǵını esapqa alınıp, 1990-jıllardan baslap M.Dáwletov, A.Bekbergenov hám basqa da ilimpazlardıń izertlewlerinde bul kategoriya feyildiń bet-san kategoriyası dep atala basladı.

Házirgi qaraqalpaq ádebiy tilinde feyildiń bet-san kategoriyası ele ilimiy baǵdarda izertlenilmegen. Degen menen, feyildiń bul kategoriyası haqqında N.A.Baskakov, K.Ubaydullaev, M.Dáwletov, A.Bekbergenov, A.Esemuratov, B.Qutlımuratov, E.Dáwenov, A.Qıdırbaev hám basqa da tilshi ilimpazlar

ózleriniń ilimiy maqalalarında, monografiyalarında, mektep sabaqlıqlarında sóz etken. Feyldiń bet-san kategoriyası dúnya tilleriniń kópshiliginde, sonday-aq túrkiy-tillerdiń ayırımlarında altı formaǵa iye boladı: I bet birlik san (keldim), kóplik san (keldik), II bet birlik san (keldiń), kóplik san (keldińiz), III bet birlik san (keldi), kóplik san (keldilar). Al házirgi qaraqalpaq ádebiy tilinde feyildiń bet-san kategoriyası bes formaǵa iye: I bet birlik san (keldim), kóplik san (keldik), II bet birlik san (keldiń), kóplik san (keldińiz), III bette birlik hám kóplik san bir formaǵa (keldi) iye boladı.

Házirgi qaraqalpaq sóylew tiliniń qubla dialektinde hám eski qaraqalpaq tiliniń jazba esteliklerinde feyildiń bet-san kategoriyasınıń altı formada qollanılǵanı sóz etiledi. Qaraqalpaq tiliniń eski jazba esteliklerinde feyildiń betsan kategoriyası bet-san affiksleriniń tolıq variantı I bet birlik sanda -man/- mán, -mın/-min, kóplik sanda -mız/-miz, II bette birlik sanda -san/-sán, -sań/- sáń, -sın/-sin kóplik sanda -sız/-siz,

III bet birlik sanda nol kóplik sanda -lar//-lár formaları menen, qısqa variantı I bette birlik sanda -ń, kóplik sanda -ńız/-ńiz, -ńızlar/-ińizlár, -

6 Оразымбетов А. Выражение значения числа в каракалпакском языке. АКД. Нукус, 1997.

6

ńlar/-ńlár, III bette birlik sanda nol kóplik sanda -lar/-lár formaları tilek meyildiń I bet birlik sandaǵı -(a) yın/-á (yin) -yun/-yún, kóplik sanda - alıq/ -

álik, -ayıq/-áyik, -ayuq/-áyúk, formaları buyrıq meyildiń II betinde

-ǵı/-gil, -qıl/-kil, III betinde -sın/-sin, -sun/-sún, formaları menen ańlatılǵan. N.A.Baskakov qaraqalpaq tilindegi feyillerdiń arnawlı betlik affiksleriniń tolıq hám qısqa variantları menen buyrıq meyildiń III bettegi - sın/-sin formaları menen betleniwine toqtap ótken hám qaraqalpaq ádebiy tilindegi tek betlik formaları emes, al qaraqalpaq sóylew tiliniń barlıq govorlarındaǵı betlik formalardı da atap kórsetken.7 Tilek meyildiń I bet - (a/e)+yin/ +yin,-(a,e) +yıq/-yik formaları buyrıq meyil toparına qosıp jibergen. Bul jaǵday B.Qutlımuratovtıń pikirlerinde de seziledi. A.Qıdırbaev hám A.Esemuratov ońıń ótken máhál feyiliniń -dı/ - di, -tı/-ti formaların betlik affiksleri menen shatastırıp, -dım/dim, -tım/ -tim, I bet formaları -dıń/ - diń, -tıń/-tiń II bet formaları, -dı/-di, -ti/-tı III bet formaları dep kórsetedi. B.Qutlımuratov feyildiń barlıq betlik affikslerin, olardıń tolıq hám qısqarǵan variantlarınıń jalǵanıw jaǵdayların ashıp beredi. Biraq is-hárekettiń orınlawshı subekttiń sanı óz aldına feyildiń san kategoriyası arqalı anıqlanadı dep kórsetedi.

M.Dáwletov házirgi qaraqalpaq ádebiy tilindegi feyillerdiń bet-san kategoriyasınıń arnawlı affiksleriniń tolıq hám qısqarǵan variantları menen, tilek meyildiń I bet -(a/e)+yın/+yin, -(a/e)+yıq/+yik, buyrıq meyildiń III bet -sın/-sin formaları menen betleniwin sóz etedi.8 E.Dáwenov feyillerdiń ótken, házirgi hám keler máhállerde betleniw paradigmasın aytıp ótse, A.Bekbergenov tartım affiksleriniń feyillerdi tek atlıqqa aylandırıp qoymastan, is-hárekettiń subektiniń betin hám sanın anıqlap, bet-san affiksleri wazıypasın da atqarıp keletuǵının aytadı. Sonday-aq feyildiń bet-san kategoriyası rus tilindegi feyillerdiń betleniwi

7Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. II том. Фонетика и морфология, 418-бет.

8Қутлымуратов Б. Ҳәзирги заман қарақалпақ тилинде ҳәрекет атлары. Нөкис, 175-бет.

7

menen salıstırıp, ondaǵı ayırmashılıqlardı kórsetip beredi. Bul miynetlerden házirgi qaraqalpaq ádebiy tilinde feyildiń bet-san kategoriyasınıń arnawlı bet affiksleriniń tolıq variantınıń I beti birlik sanda -man/-men, -pan/-pen, kóplik sanda -mız/-miz, -pız/-piz, bız/-biz, II bet birlik sanda, -sań/-seń, kóplik sanda - sız(lar)/ -siz(ler), III bette -dı/-di, -tı/- ti formaları qısqa variantınıń I bet birlik sanda -m, kóplik anda -q/-k, II bet birlik sanda -ń, kóplik sanda -ńız(lar)/-

ńiz(ler), -ń(lar)/-ń(ler), III bette birlik hám kóplik sanlarda nol formaları, tilek meyildiń I bet birlik sanda - (a/e)+yın/+yin, kóplik sanda -(a/e)+yıq /yin, formaları, III bet buyrıq meyildiń -sın/-sin formaları arqalı ańlatılatuǵının kóremiz.

8

I bap. Qaraqalpaq tilindegi feyildiń bet-san formaları

Bet-san kategoriyasınıń tolıq hám qısqa formaları

Betlik feyildiń ózine tán sıpatlı ózgesheligi bet-san, máhál hám meyil kategoriyalarına iye boladı, ol arqalı feyil kontekstte subekt penen predikativlik baylanısqa túse aladı. Feyildiń anıqlıq meyili arnawlı morfologiyalıq formalarına iye emes. Al tek feyildiń bet-san hám máhál kategoriyasınıń arnawlı morfologiyalıq formaları menen ańlatıladı. Feyildiń tiykarı II bet birlik sandaǵı buyrıq meyil forması bolıp, ol basqa bet-sandı ańlatıw ushın affikslerdi qabıllaydı. Bul kórinis máhál, meyil mánisin jasawda da qollanıladı. Bar feyiline –dı hám –q affikslerin jalǵasaq, anıq ótken máhál anıqlıq meyil I-bet kóplik mánisin ańlatadı. Feyilde bunday bet, san, máhál, meyil formalarınıń hámmesi birigip, feyildiń betleniwin payda etedi. Feyil belgili bir máhálde tek anıqlıq meyilde ǵana betlene aladı.

Anıqlıq meyilden basqa meyiller tek keler waqıtta bolatuǵın isháreketti bildiredi, feyildiń meyil kategoriyası is-hárekettiń obektivlik haqıyqatlıqqa qatnasın bildiredi. Qaraqalpaq tiliniń grammatikasında feyildiń meyil kategoriyası anıqlıq, shárt, tilek, buyrıq meyiller dep tórtke bólingen.

Sońǵı izertlewlerde feyildiń meyil kategoriyası anıqlıq, tilek, shárt hám buyrıq meyildiń qatarlarında maqset meyili qosılıp, olar 5 túrge bólingen. Feyildiń máhál hám meyil kategoriyalaprı bet-san kategoriyası menen tıǵız baylanıslı, sebebi feyildiń bet-san kategoriyası onıń eń tiykarǵı hám áhmiyetli sıpatlarınıń biri.

Ulıwma til iliminde hám túrkiy tillerde feyildiń bet-san affiksleri burınnanaq tilshi alımlardıń dıqqat orayında bolıp kiyatır. «XXI ásirdiń birinshi yarımınan baslap ulıwma affiksler sóz jasawshı hám sóz ózgertiwshi affiksler dep e ki toparǵa bólinip», bet-san affikslerin sóz

9

ózgertiwshi affiksler toparına kirgizilip qaraldı. Biraq bul klassifikaciyada kishireytiwshi, erkeletiwshi forma jasawshı, atawısh feyil, kelbetlik feyil, hal feyil formalarına anıqlıq kirgizilmedi. «Olar birde sóz jasawshı, bir de sóz

ózgertiwshi affiksler quramında qaraldı. Keyin ala bul termin de talapqa juwap bermey qaldı. Affiksler mánisi hám atqaratuǵın funkciyasına qaray sóz jasawshı, forma jasawshı hám sóz ózgertiwshi dep bólinip, bet-san, seplik, kóplik affiksleri sóz ózgertiwshi affiksler toparında qaraldı. Al E.Tojiev affikslerdiń jańa leksikalıq mánili sózler payda etiwi hám jańa grammatikalıq máni payda etiwine qaray, sóz jasawshı hám forma jasawshı affiksler dep eki toparǵa bólip qaraydı.9 Forma jasawshı affiksler sintaksislik hám sintaksislik emes affiksler dep bólinip, feyildiń bet-san affiksleri kontekstte sintaksislik xızmet atqarǵanlıqtan, sintaksislik affiksler toparına kirgizilgen. S.Usmanov sóz

ózgertiwshi affikslerdi monosemantikalıq hám polisemantikalıq affiksler dep bólip, feyildiń betsan affikslerin polisemantikalıq affiksler toparında qaraydı. Házirgi qaraqalpaq ádebiy tilinde sintetikalıq feyiller bet-san kategoriyasınıń úsh betinde birlik hám kóplik sanlarda qollanılatuǵın bir neshe arnawlı bet-san formalarına iye. Sintetikalıq feyiller bet-san affiksleriniń tolıq hám qısqa variantları menen, tilek meyildiń I-bet (a/e)+yın/+yin, -(a/e)+yıq/+yik, buyrıq meyildiń III-bet -sın/-sin formaları menen betlenedi dep úsh toparǵa bólip qaralǵan.

Al ózbek til iliminde feyildiń bet-san kategoriyasınıń affikslerin

tolıq variantları, qısqa variantları, tilek-buyrıq forması hám ywq sózi menen keletuǵın arnawlı formaları (borganim yoq, borganing yoq, borgani yoq) dep tórt túrge bólip qaraǵan. Tyurkologiyada feyillerdiń bet-san affiksleriniń tolıq variantı betlew almasıqlarınan payda bolǵan degen kózqaraslar bar.

9 Таджиев Е. Ўзбек тилида аффиксал синонимия. Тошкент, 1981, 26-бет.

10