MD hám PQJ / I.Yusupov shıǵarmalarında jámiyetlik-siyasiy leksikanıń qollanılıwı
.pdf
Shayırdıń óziniń bergen maǵlıwmatına qaraǵanda Kir- áyyemgi Persiya
patshalıǵına tiykar salǵan jáhángir shah. Kúnshıǵıs ráwiyatlarında «Káyxısraw patsha» dep ataydı – dep kórsetedi.
I.Yusupov shıǵarmalarında leksikasında ushırasatuǵın kátquda sózi
tariyxıy dereklerge qaraǵanda eki túbir sózdiń birigiwinen payda bolǵan, onıń kát bólegi Avesto da kata «qazılǵan» degen máni bildiredi.
Iran tilinde katak úy mánisin ańlatadı. Bul sózdiń úy mánisin alıwı áyyemgi ata-babalardıń úyshilik usılları menen baylanıslı bolıwı múmkin. Parsı tilinde bul
sóz «baslıq», «qáwim baslıǵı», «shańaraq basshısı»,
«urıw baslıǵı», «qandayda bir jumıstıń basında turıwshı kisi» mánilerin de ańlatadı.97 Shayır shıǵarmaları tilinde kátquda sózi abıraylı kisi, aqsaqal, jámiyettiń jetekshi aǵzası mánilerinde jumsalǵan.
Jigitlik ótken soń ǵarrılıq murat,
Kátqudalıq sóziń elge wásiyat…
(«Aq altınlı eldiń aqsaqalları»)
Ulıwma kátquda sózi sózliklerde tómendegi mánilerde túsindiriledi.
1. baslıq 2. shańaraq baslıǵı 3. jumıs bası(qanday da bir tarawda usta, tájiriybeli shaxs)98 4. patsha (kem xalatta) 5. úylengen adam h t b.
Kátquda sózi «katxuda» formasında arab tiline de ózlesken. Házirgi kúnde bul sóz elat awıl aqsaqalı, máslahátshi mánisinde qollanıldı.
I.Yusupov shıǵarmalarında iran tilleri sózlik quramına tán bolǵan sár komponentli sárkarda sıyaqlı jámiyetlik-siyasiy leksikaǵa tán sózler jumsalǵan.
Sár elementi iran tilinde sar, «Avesto» da asar (bassız), arniy, natanziy, munjiy, sanglijiy kibi iran tillerinde de usı formaǵa iye. Bul elementtiń mánisi bas sózine tuwra keledi. ózbek tilinde polisemiya máselesin izertlegen
T. Alıqulov bas sóziniń túrli mánilerin analizlegen.99Bul másele B. Juraev tárepinen de úyrenilip onda «bas» sóziniń 19 túrli mánisin analizlegen. Bul sózdegi awspalı mániler parsısha Sar sózinde de kórinedi.
97Уразбоев А. Огаҳийниң «Риѐз уд давла» асарида ижтимойий-сиѐсий лексика. Т.2009.АКД. 81-бет.
98Мадрахимов О. Ўзбек тили ўғиз лаҳжасининг кисқача қиѐсий луғати. Урганч 1999.
99Аликулов Т. Полисемия существительных в узбекском языке автореф.диссер.к.и.н.Т.1966.
Qaraqalpaq tilinde sar komponenti sár formasında bir neshe sózlerde kórinedi. Mısalı: sárdar - sózi sár hám dar bóleklerinen quralıp, dar qádimgi parsı tiline tán bolıp, iye bolıw feyiliniń házirgi zaman forması esaplanadı. Sárdar - xan áskerleri basshısı, xalıq láshkerbasshısı:100
Biraq onı qalıńmal berip tańlap, Bir
yawmıt sárdarı aldı da ketti...
(«Gilemshi hayal haqqında haqıyqatlıq»)
Shayır shıǵarmaları leksikasında sár komponentli jáne bir sóz sárkárda ataması bar. Bul sóz eki túbir sózdiń birigiwinen jasalıp, ondaǵı kár (is jumıs) sózi
«islew» mánisinde beredi. Feyil túbiri hám atlıqtıń bir qıylı formada bolıwı (inglis tilindegi sıyaqlı) qádimgi parsı tiline de tán. Túrkiy tillerde de feyil hám atlıq omonimligi máselesi A.M.Sherbak tárepinen arnawlı úyrenilgen.101 Házirgi qaraqalpaq ádebiy tilinde kár formasında túbir morfemalar(kásip-kár, kár etiw, kárine kelmew) hám fonetikalıq ózgeriske ushıraǵan ker formasındaǵı affiks morfemalar bar. Túbir sıpatında kár 1. is, jumıs, 2. táshwshi, 3. tásir, 4. zárúrlik sıyaqlı mánilerdi bildiredi. Affiks morfema sıpatında túbirden ańlatılǵan zat penen shuǵıllanıwshı adamdı bildiretuǵın atlıq jasaydı: zerger, sawdager, palker, shıpaker, talapker, xızmetker h t b.102 Bul jerde polisemiya qubılısı arqalı omonimlerdiń júzege keliwi processi júz beredi.
I,Yusupov óz dóretpelerinde sárkárda sózi saray xızmetkeri, ásker basılar mánisinde jumsalǵan.
Jıynap barlıq sárkárdasın,
Tań atqansha keńes qurdı… («Tumaris»)
I.Yusupov shıǵarmalarında sociallıq qatlamlardı bildiriwshi bazı sózlerde ushıraydı. Áne solardan biri xoja sózi bolıp, xojayın degen mánini beredi.
100 Чориев З. Тарийх атамаларининг қисқача изоҳли луғоти. Т. 1999.56-бет.
101Щербак А.М. К вопросу о происхождения глагола в тюркских языках. Вопросы языкознания.1975.№5.стр18-29.
102 А Даўлетов. М Даўлетов. М. Қудайбергенов. Ҳәзирги қарақалпақ әдебий тили. Нӛкис «Билим» 2010. 46бет.
Xoja sociallıq qatlamınıń kelip shıǵıwı haqqında túrli pikirler bar. Bazı birewleri olardı dáslepki tórt xalifa áwladı dep esaplasa, basqa bir dereklerde arab basqınshılıq júrislerinde basshılıq qılǵan sárkárdalar násili bolǵan delinedi.103Usı sóz haqqında Ya Ǵulomov maqala jariyalaǵan.104Arab tiline x(v)ajao qálpinde
ózlesken hám evropalılarǵa múráját etkende jumsaladı.
I,Yusupov dóretiwshiliginde xoja sózi wáliylerge qarata jumsalǵan. Ulıwma xoja sózi tariyxta tómendegi mánilerde jumsalǵanın kóremiz:
1. xojayın, sharapatlı insan; 2. wázir, wázirdiń húrmetli ataǵı; 3. bay adam;
4. sawdager; 5. danıshpan; 6. másláhatshı, ustaz (házir Turkiyada ustazlarǵa hocam (xojam) dep inabat etiledi); h t b.105
Solay etip, I.Yusupov shıǵarmaları tilinde tariyxıy iran tilleri qatlamına tán jámiyetlik-siyasiy leksikanıń jumsalıwı jóninde tómendegishe ulıwmalastırılǵan juwmaqlardı bayan etiwge boladı.
Túrkiy xalıqlarınıń uzaq jıllar dawamında iran xalıqları menen bolǵan jaqın qońsılıq baylanısları yamasa bir aymaqta jasaǵanlıǵı, tariyxta uzaq waqıt bir mámleket quramında bolǵanlıǵı tillerdiń óz ara tásirin keńeytken. Bunıń nátiyjesinde túrkiy tillerge shah, patsha sıyaqlı kóplep jámiyetlik-siyasiy sózler
ózlesken bolsa, parsı tiline de bir neshe onlapsózler ózlesken.
Házirgi dáwirdegi jámiyetlik-siyasiy, áskeriy-texnikalıq rawajlanıw nátiyjesinde belgili tarawlarǵa tán sózlerdiń kópshiligi arxaizm hám istorizmlerge aylanǵan. Bazı bir sózlerdiń forma hám mazmunında ózgerisler júz berse, ayrımları máni tarayıwı qubılıslarına ushıraǵan. Demek, waqıt ótiwi menen bazı sózlerdiń mazmun hám wazıypasında túrli ózgerisler júz beredi, ayrımlarında bolsa kóp mánililik hám bir mánililik sıyaqlı semantikalıq hádiyseler júzege keliwi múmkin.
103Чориев З. Тарийх атамаларининг қисқача изоҳли луғоти. Т. 1999.89-бет.
104Ғуломов Я. «Хўжа» сӛзи каердан келиб чиккан. Фан ва турмуш.№1. 1970.
105Юсуф Б. Туркча-узбекча ва узбекча туркча лиғат. Т.1993.70-бет.
2.3. Arab tiline tán jámiyetlik-siyasiy sózler
Bizge belgili, túrkiy tillerge arabsha sózlik birlikleriniń kirip keliwi VIIVIII ásirlerde oraylıq Aziyanıń arablar tárepinen jawlap alınıwı hám aymaq xalqınıń Islam dinin qabıl etiwi menen baylanıslı. Tariyxıy leksikanı jızba derekler tiykarında kózden keshirer ekenbiz, onda arabizmler salmaǵı XIX ásir aqırı hám XX ásir baslarına shekem salıstırmalı túrde kóbeygenligin kóriwge boladı.
áyyemgi túrkiy esteliklerinde arab sózleri bolmaǵan bolsa,106 XI ásir esteliginde
«Kutadǵu bilik»ke salıstırǵanda XIIXIII ásirler esteligi dep tabılǵan «Hibatul haqoyik» shıǵarmasında arabizmler kóbirek ushıraydı.107
Arab sózlik birlikleri, birikpelerdiń túrkiy tillerine ózlesiwi sebep hám quralları haqqında alımlarımız kóplep ilimiy pikirlerdi bayan etken.108
I.Yusupov shıǵarmaları tilinde arab sózlik qatlamına tán jámiyetliksiyasiy leksikanı tiykarınan mámleketlik basqarıwına baylanıslı jámiyetliksiyasiy leksika hám siyasiy-ekonomikalıq temalarǵa baylanıslı jámiyetliksiyasiy leksika quraydı.
Biz tómende shayır shıǵarmalarında qollanılǵan arab tiline tán jámiyetliksiyasiy leksikanıń túsinigi hám olarǵa mısallar keltirip ótemiz.
Hákim sózi. Bul sóz ózegi bolǵan hakama feyili basqarmaq, hákimlik qılıw, basshılıq etiw mazmunına iye.109 Hákim sóziniń eń birinshi sózlik mánisi – basqarıwshı, , hákimlik qılıwshı, basshılıq etiwshi. I.Yusupovta hákim sózi qala,sháhár basshısı mánisinde jumsalǵan.
Qala hákimine tapsırdı nıqlap: «shayırǵa ǵamxorlıq isleń jaqsılap»…
(«Patsha hám shayır»)
106Абдурахманов Г. Рустамов А. Қәдимги түркий тил. Т. 1981.
107Н.М.Маллаев. Узбек адабиѐти тарийхи. Т. 1971.
108Абдуллаев Ф. Арабизм в узбекском языке. Автореф. Дисс. к.и.н. Т.1945. Ақылбекова З. Арабизмы.// Источники формирования тюркских языков в средней Азии и южной Сибири. Фрунзе 1964. Бегматов Э. Арабча узлашма сўзлар қатлами. Т.Фан. 1981.
109Баранов Х.К. Арабско-русский словарь. Стр 187.
Hákim sózi «ózbek tili etimologiyalıq sózliginde» tómendegishe kórsetilgen:
Hákim arabsha sóz hakim(un) formasına iye; tiykarı kóp mánili hakama
feyiliniń «húkim shıǵardı» mánisi menen dúzilgen, walayat, qala, sháhár, rayon sıyaqlılardıń húkimet tárepinen tayınlanǵan basqarıwshısı mánisin ańlatadı.110
Shayır shıǵarmaları leksikasında hákim sózi óziniń tuwra mánisinen
uzaqlasıp awıspalı mánide de qollanılǵan orınları da bar.
Huqıwqı sheklenbegen gózzal húkimdar,
Sen kimseń janıma hákimlik etken…
(«Watan»)
Bul qatarlardan biz shayırdıń ustalıǵın, yaǵnıy jámiyetlik-siyasiy leksikadan
stillik maqsette sheber paydalanǵanlıǵın kóremiz.
I.Yusupov shıǵarmalarında qollanılǵan arab tiline tán sózler salmaqlı orındı
iyeleydi. olardan biri ekonomikalıq jaǵday menen baylanıslı múlk sózi.
Múlk – bul arabsha sóz bolıp mulk (un) formasına iye: tiykarınan,malaka
feyiliniń «iye boldı» mánisi menen payda bolǵan. «jeke mal dúnya», «patshalıq» degen mánilerdi ańlatadı.111
Biziń búgingi tilimizde de bul ekonomikalıq, siyasiy tarawlarda aktiv
qollanıladı. |
|
Kolxozǵa sen kirseńdaǵı, kirmeseń, |
|
Bári bir tek mal-múlkińdi xatlaydı… |
|
(«Joldas muǵallim») |
|
Házirgi kúnde bul sóz «mámleket múlki» «jeke |
múlk» sıyaqlı |
mánilerge de iye. |
|
Sonday-aq, ekonomikalıq-siyasiy process penen |
baylanıslı jáne bir |
arabsha sóz – bajıxana sózi de shayır leksikasında ushırasadı.
110Рахматуллаев Ш . Узбек тилининг этимологиялик луғоти Т. 2000.
111Рахматуллаев Ш . Узбек тилининг этимологиялик луғоти Т. 2000. 28-бет
Bajıxanabaj hám xana morfemalarınıń birigiwinen payda bolǵan. Birinshi komponenti baj – arabsha sóz bolıp, «mal-múlkten óndiriletuǵın salıq» mánisin ańlatadı. Al xana – tájikshe sóz «orın», «jay» mánilerin bildiredi. Demek, bajıxana
– baj alınatuǵın jay, idara mánisin ańlatadı. Jatırqap el-eldi adam adamdı, Bajxanaǵa tolıp jıl dárbentleri…
(«Jańa ásirge»)
Sózdiń quramındaǵı ekinshi komponenti xana – qaraqalpaq tilinde sóz jasawshı affiks morfema esaplanıp, atlıq sózden ańlatılǵan zattıń orınnıń atın jasaydı: kitapxana, shıpaxana.
Arab tiline tán jámiyetlik-siyasiy leksika – wákil sózi de shayır shıǵarmalarında gezlesedi.
Wákil – bakala feyilinen payda bolǵan, iseniw, tayanıw degen mánilerdi bildirip, xannıń isenimli adamı, wákillikke iye shaxs essaplanǵan. Házirgi kúnde bul sózdiń jámiyetlik-siyasiy mazmunı bir qansha keńeygen.
Raykomnan kelgen bir qolsız wákil,
Ortada tik turıp sóyledi áste…
(«Búlbil uyası»)
Watan – arabsha sóz vatan(un) formasına iye. Bul sóz «jasadı» «ómir súrdi» mánisin ańlatıwshı vatana feyilinen jasalıp, kisiniń tuwılıp ósip jasap atırǵan jayı (mámleket, úlke, sháhár, awıl) mánisin ańlatadı.112 Watan sózi shayır shıǵarmalarında territoriyalıq birlik sıpatında qollanǵan.
Dańqı Shiraz shayırlardıń watanı…
(«Patsha hám shayır»)
Húkimdar – bul sóz tájik tilinde húkm sózine tájikshe «iye bol» mánisin ańlatıwshı dashtan feyiliniń dar házirgi máhál formasınıń birigiwi menen jasalǵan bolıp, «húkim shıǵarıw huqıqına iye bolǵan kisi»
112 Рахматуллаев Ш . Узбек тилининг этимологиялик луғоти Т. 2000.
(xan, patsha, ámir) mánisin ańlatadı.113 –dar forması biziń qaraqalpaq tilinde
ámeldar sózinde saqlanıp qalǵan.
Húkimdar bolıp jurt soraw,
Shesheń emes seniń jolıń…
(«Tumaris»)
Húkimet – bul arabsha hukumet(un) formasına iye: tiykarı kóp mánili
hakama feyiliniń «óz húkimin ótkizdi» mánisinen payda bolǵan
«hákimiyattıń joqarı organı» degen mánisti bildiredi.114
I.Yusupov shıǵarmaları leksikasında jámiyetlik mazmunǵa iye millet hám usı sózden jasalǵan milletshilik sózleri jumsalǵan.
Millet – arabsha sóz bolıp millat(un) formasına iye, tiykarınan malla feyiliniń «bir biri menen birlestiredi» mánisinen jasalǵan atlıq sóz bolıp, áwel
«dini bir kisiler» mánisin ańlatqan, keyin tili, jasaw jayı, úrp-ádeti, mádeniyatınıń ulıwmalıǵına tiykarlanıwshı «jámáát» mánisin ańlata baslaǵan.115
Kimler bular?
Kim qaydan kelgen?
Káspi kári, milleti qanday?
Hesh kim onday sawal bermegen,
Toltırmaǵan anketa onday.
(«Qaraqalpaq haqqında sóz»)
Milletshilik – bul sóz qaraqalpaq tilinde arabsha millet sózine - shilik qospa affiksiniń qosılıwı menen jasalǵan abstrakt atlıq bolıp, «basqa millet kisilerine keri múnásibette bolıwdı taratıwshı teoriya» mánisin ańlatadı.116
Bir jaqtan, birewler otqa may quyıp,
Jalınbaqta milletshilik otına…
(«Jılqı jılına»)
113Кӛрсетилген шығарма. 594-бет.
114Рахматуллаев Ш . Узбек тилининг этимологиялик луғоти Т. 2000. 594-бет.
115Кӛрсетилген шығарма. 267-бет
116Кӛрсетилген шығарма. 267-бет
Solay etip, I.Yusupov shıǵarmalarında qollanılǵan arab tiline tán jámiyetliksiyasiy sózler búgingi kúnde biziń tilimizde óz sózlerimizdey sińip ketken hám bul sózlerden qaraqalpaq tilindegi affikslerdiń qosılıwı arqalı jasalǵan sózler de bar ekenligin kórdik.
Bul arabsha sózler házirgi kúnde tek qaraqalpaq tilinde ǵana emes, bálki, kópshilik túrkiy tillerde salmaqlı orınǵa iye.
2.4. Rus tili hám rus tili arqalı basqa tillerden kirip kelgen jámiyetlik-
siyasiy sózler
Jámiyetlik tariyxıy rawajlanıw xalıqlardıń ekonomikalıq siyasiy hám mádeniy baylanısları, álbette tillerdiń bir-birine tásir etiwine sebepshi. Usı tariyxıy rawajlanıw barısında bir tilden ekinshi bir tilge eń birinshi gezekte sózler awısıp otıradı. Qaysı tildiń bolmasın leksikalıq quramına tariyxıy shıǵısı jaǵınan baha berilgende, sózlik quramnıń tiykarınan eki toparǵa, yaǵnıy ózlik hám ózgelik qatlamlarǵa ayırılıp turatuǵınlıǵı da usı sebepten. Bul jaǵday qaraqalpaq tiliniń sózlik quramında háreketsheń qatlam bolǵan jámiyetlik-siyasiy leksika sistemasına da tiyisli.
Ulıwma túrkiy tillerge ortaq sózlerdi biz ózlik qatlamnıń tiykarı sıpatında qaraytuǵın bolsaq, sonıń menen birge belgili dáwirlerde kirip kelgen arab-parsı hám iran tillerine tán sózlerdi tildiń ózlestirilgen qatlamı sıpatında úyrendik.
Xalıqlar arasındaǵı doslıq, jámiyetlik turmıstıń barlıq tarawındabirge islesiw,
ásirese rus xalqı menen uzaq jıllar qatnas, ekstralingvistikalıq unamlı jaǵdaylar retinde qaraqalpaq ádebiy tiliniń, onıń jámiyetlik-siyasiy leksikasına rus tili hám rus tili arqalı basqa evropa tillerinen sózlerdiń awısıwına sebepshi boldı.
Rus tili hám rus tili arqalı basqa tillerden atamalardıń kóplep kirip keliwi sózlik quramınıń oǵada elewli túrde bolıwına múmkinshilikler tuwdıradı. Házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń jámiyetlik-siyasiy leksikası
quramında tiykarınan rus tili, rus tili arqalı basqa tillerden awısqan sózler kóplep ushraydı.
Rus tili, rus tili arqalı basqa tillerden jámiyetlik-siyasiy sózlerdiń kirip keliwin tómendegishe úsh jol arqala qarawǵa boladı.
a)ózgerissiz tuwrı awısıw
b)aralas qollanıw
v) kalkalaw arqalı
Ózgerissiz tuwrı awısıw – rus tilindegi anaw ya mınaw jámiyetliksiyasiy mazmunǵa iye atamalardıń qaraqalpaq tilindegi sáykes ekvivalenti bolmawı nátiyjesinde sol sózdiń kópshilik jaǵdayda internacionallıq sıpatlamasınıń bolıwına da baylanıslı:
I.Yusupov leksikasında bunday sózler júdá kóp.
Imperiya – latın tiliniń imperium sózinen alınǵan bolıp ol tuwrı mániste húkimet, mámleket degendi ańlatadı. Imperiya – mámleket basshısı imperator bolıp tabılatuǵın monarxiyalıq mámleket. Tariyxtan belgili bolǵanday imperiya ataması Rim imperatorları YUliy Cezar, oktavian Avgust penen baylanıslı.117
Imperiya jeti baslı aydarha,
Dem shegir tursa da aybınbay barıp… («Prezident»)
Imperator – latınsha imperator, bul sóz da latın tilinen alınǵan bolıp joqarıdaǵı atamaǵa qosımsha mániles bolıp tabıladı. Imperator sózi – húkimdar, sárkárda degen mánisti beredi. Bul atama áyyemgi Rim respublikasında sárkárdanıń sıylıqlı titulı esaplanǵan, oktavian Avgust dáwirinen baslap mámleket basshısınıń titulı bolǵan. Keyinshelli imperator titulı bir neshe iri mámleketler húkimdarlarına tiyisli bolǵan.118
Arxivlerde ǵana qalar shań basıp,
Imperatorlardıń, shahlardıń atı…
117Словарь иностранных слов. Москва. 1989. стр-194.
118Кӛрсетилген шығарма. 193-бет
(«Siz jasaysız Ámiw jaǵalarında»)
Parlament – parlament (nem.Parlament angl. parliament fr. parlement ) bul sóz francuz tiline tiyisli bolıp tuwrı mániste parler sóylew degendi ańlatadı.
Parlament mámlekettiń joqarı nızam shıǵarıwshı organı. Angliyada - Parlament, AQSHda – Kongress, Shveciyada – Rikstag h t b. XVIII ásirdegi bolıp ótken burjuaziya revolyuciyaǵa shekemgi Franciyada joqarı sud qárxanası parlament dep atalǵan.119
Elimizde parlament mińberinen siz,
Ayttınız «Toqtatıń bizdi maqtawdı»…
(«Prezident»)
Partiya – latın tiliniń pars (partis) sózinen alınǵan awdarmada bólim, topar mánisin beredi. Bul sózdiń bir neshe mánisi bar. 1. sociallıq qatlamnıń yamasa klasstıń máplerin járiyalawshı, bildiriwshi hám olardıń siyasiy iskerligin basqarıwshı siyasiy organ. 2. bir belgili maqset ushın jámlengen shaxslar toparı, mısalı: geologiyalıq partiya. 3. zatlardıń belgili kólemi kóbinese zatlardıń jiberiw hám qabıl etiw menen baylanıslı waqıtta, mısalı: kitaplardıń jańa partiyası h t b. 4. bir oyınnıń oynalıw processiniń waqtı, shaxmat, shashka partiyası. 5. orkestr, xor, yamasa opera shıǵarmasınıń bir bólegi.120
I.Yusupov óz shıǵarmalarında partiya sózin siyasiy organ mánisinde paydalanǵan.
Azamat miynetkesh Shımbay xalqına,
Partiyanıń ullı húrmeti keldi!
(«Poezd emes, eldiń dáwleti keldi»)
Demokratiya – bul sóz bizge áyyemgi grek tilinen rus tili arqalı kirip kelgen. Xalıq ńúkimeti degendi ańlatadı. Demokratiya siyasiy dúzim bolıp onıń tiykarında process nátiyjesinde qatnasıwshılardıń teńdey tásiri
119Словарь иностранных слов. Москва. 1989. стр-372.
120Кӛрсетилген шығарма. 373-бет