MD hám PQJ / I.Yusupov shıǵarmalarında jámiyetlik-siyasiy leksikanıń qollanılıwı
.pdfBul atama I. Yusupov shıǵarmalarında júdá siyrek ushrasadı. Al bazı bir jerlerinde awıspalı mánide qollanıp, shayırdıń ózine tán sóz tańlaw sheberligin ashıp kórsetedi.
Mısalı:
Huqıwqı sheklenbegen gózzal húkimdar,
Sen kimsen janıma hákimlik etken ?
(«Watan»)
Xorezmshah sózin de usı toparǵa kiritiw múmkin.
Serleseń Xorezmshahlardıń waqtın
Suw qıt bolsa taslap qashtılar taxtın…
(«Ámiw jaǵasında jaynap turasan»)
Xiwa xanlıǵı arxivindegi ayrım hújjetler xanǵa salıstırǵanda ullılaw mazmunda xorezmshah sózi qollanılǵanın kórsetedi.
Imperator sózi de I. Yusupov shıǵarmalarında siyrek gezlesetuǵınatama bolıp esaplanadı:
Arxivlerde ǵana qalar shań basıp
Imperatorlardıń, shahlardıń atı.
(«Siz jasaysız ámiw jaǵalarında»)
I. Yusupov óz zamanı menen teń qádem taslaǵan shayır. Ǵárezsizlik dáwirinen keyingi shayır shıǵarmalarında ushrasatuǵın prezident, jurtbası degen atamalardı da usı toparǵa kirgiziwimizge boladı.
Haq jol mustaqıllıq kárwanımızǵa! Danalıq tileymiz jurtbasımızǵa Mángi nesip etsin dáwranımızǵa Tınıshlıq, tatıwlıq degen eki sóz!
(«Eki sóz»)
Prezident sózi – latın tilinen alınǵan bolıp, basqarıwdıń respublikalıq formasına iye mámleketlerdegi mámleket basshısı – degen mánisti bildiredi.
Ózbekstan – túsken ol haq názeri, Qaraqalpaqtıń da ol tuwǵan óz eli,
Jurtbasımız prezident aytqanday,
Táǵdiri bir xalıqlarmız ázeli.
(«Ámiwdárya»)
Sonday-aq, biz sóz etip atırǵan lawazım hám ataqtı bildiriwshi jámiyetlik siyasiy atmalardıń ishinde awıspalı mániste qollanılǵanları da gezlesedi. Biraq júdá kóp sanda emes.
Kósem sózi shayır shıǵarmalarında gezlesedi, bul sóz de húkimet basshısı mánisinde jumsalǵan:
Aqılı kámmil hám adalatlı
Proletardıń ullı kósemi.
(«Awıl jolında»)
Húkimdar sózi de mánisi jaǵınan ataqtı, lawazımdı bildiretuǵın sóz bolıp shayır shıǵarmalarında ayrım qatarlarda gezlesedi:
Eger jer astında bolsa húkimdar,
Bunı alıp barǵan ájelda baqlap,…
(Sonetler)
Bulardan tısqarı, Ibrayım Yusupov shıǵarmaları leksikasında joqarıda kórsetip ótilgen atamalarǵa sinonim sıpatında xısraw sózi káy//ká elementi menen birikken túrde ushırasadı. Xısraw sózi pahlaviy husruv («jaqsı at» mánisinde, xusrav forması da bar), «Avestoda» husruvax, sanskrit tillerinde sushravas, orta parsı tilinde xasrau formaları da bar ekenligi ayrım dereklerde óz tastıyǵın tapqan.31Abu Abdulloh Xorezmiydiń jazıwınsha Xısrawdıń arabsha forması kisro. Keyinshelli parsı tilinde de, eski ózbek tilinde de bul sóz belgili mánisi – iran shahı mazmunınan monarx túsiniginiń ulıwma mazmunına aylanǵan. SHayır shıǵarmalarında xısraw sózi káy elementi menen birigip káyxısraw túrinde Kir -
áyemgi Persiya patshalıǵına tiykar salǵan jáhángir shahqa qarata aytılǵan. SHayırdıń tastıyqlawınsha kúnshıǵıs ráwiyatlarında Kir – Káyxısraw dep atalǵan.32 I. Yusupov
31А. Уразбоев. Оғаҳийнинг «Риез-уд-давла» асарида ижтимойий сиесий лексика. АКД. Тошкент 2009.Б.24
32И.Юсупов. Тумарис ҳәм басқа да поэмалар. Нӛкис 1974.261-бет.
shıǵarmalarında xısrawsózi patsha sıyaqlı joqarıda aytıp ótilgen mánide jumsalǵan, biraq ayırmashılıq tárepi bul sózde de shahtaǵı sıyaqlı ullılaw, tázim usaǵan máni túrleri bar.
Massagetler kóp qıdırıp,
Káyxısrawdıń taptı loshın,
Saqalınan uslap turıp,
Tánnen kesip aldı basın…
(«Tumaris») «Háy» kelgindi jáhángir shah,
Ne jawızlıq etpediń sen,...
(«Tumaris»)
Joqarıda kórip turǵanımızday xısraw – shah sózi menen sinonimsıpatında kelgen.
B) Mámleket basqarıwınıń hár túrli lawazımların ańlatıwshı ataq hám
lawazımları.
I. Yusupov shıǵarmalarında bul kishi toparǵa kiriwshi atamalardan biri bolǵan kátquda sózin ushıratamız. Kátquda – túrkmen qáwimlerinde atalıq, beklerbegi lawazımlarına muwapıq wazıypa.33 Bul sóz biziń dáwirimizge shekem jetip kelip mánisi biraz ózgeriske ushraǵan. Sóz sheberi dóretiwshiliginde kátquda sózi tómendegi mánilerde ushraydı:
1. el basqarıw isine belsene qatnasatuǵın, eldiń abıraylı kisileri mánisinde:
Jigitlik ótken son ǵarrılıq murat,
Kátqudalıq sóziń elge wásiyat, Toplımǵa kóp túsken ǵayratlı ǵıyrat,Dúbir sezse jelge tarar jollarıń…
33 Баскаков Н.А. Титулы и звания в социальной структуре бывшего Хивинского ханства// Советская тюркология -1989-ст.67
(«Aq altınlı eldiń aq saqalları»)
2. Shańaraq baslıǵı, jámiyette óz ornına iye, sózge sheshen, shataslı máselelerdi sheshiwge tórelik etetuǵın adam sıpatında:
Sóz aytsań gápińdi baltaday saplap,
Kúliwiń bar ıqlas penen hallaslap,
Kátqudalıq etseń ákeńe usap,
Shesheńe de tartqan tamanı bolar…
Kátquda sózi I. Yusupov dóretiwshiliginde kóbinese mánisi jaǵınan eldiń abıraylı kisisi, aqsaqalı sıpatında qollanılǵan bolsa bızı bir shıǵarmalarında patsha
ámeldarı, lawazımlı adam mánisinde de qollanılǵanlıǵın bayqaymız.
Úy tolı jurt kátqudalar,
Sárkardalar órre turdı, (Bul dástúrdi biler olar) Hámmesi sırtqa juwırdı…
(«Tumaris»)
Bek // Biy atqları da urıw basshısı mazmundaǵı lawazım atın ańlatıwshı sózlerden esaplanǵan.
Bek // Biy atamaları biziń házirgi qaraqalpaq tilinde siyrek qollanıladı. Bek – el biylewshisi baylarǵa, mayda feodallarǵa hám olardıń xızmet etiwshi adamlarına beriliwshi ataq34 mánisin ańlatıp, búgingi tilimizde onsha qollanılmaydı.
I. Yusupov shıǵarmalarında bek sózi el biylewshi, mámleketlik isker mánisinde jumsalǵan:
Hám alım, hám danısh diyxan edińiz,
Begligin buzbaǵan sultan edińiz
Kishipeyil gózzal insan edińiz
34 Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сӛзлиги. I-том. Н, 1982, 258-бет.
Altınǵa qaplar jurt sózlerińizdi.
(«Qulpı tastaǵı jazıwlar»)
Bunnan tısqarı «bek» sózi ayrım qatarlarda iyelik etiw, biylew mánisinde de jumsalǵan.
Begligi kóp yoshıp ketse bul xalıq,
Dástanlardı qanday dizip maqtaǵan,
Hámme xalıqtı qaraqalpaqtan shıǵarıp,
Óz tariyxın baslap adam atadan…
(«Qaraqalpaqtı kóp maqtama kózinshe»)
«Biy» sózi biziń búgingi tilimizde gónergen sózler qatarına kiredi. Bul sózdiń mánisin izertlep qarasaq, daw-jánjellerdi, shatasqan máselelerdi sheship biylik etiw ushın joqarı, ústem klasstıń qollawı menen saylanıp qoyılǵan wákili, adamı – degen mánini bildiredi.35
I. Yusupov ta óz shıǵarmalarında bul atamanı joqarıdaǵı mazmunnan alıslamaǵan halda sheber qollana bilgen.
Mısalı:
Ishten shıqqan jawdan jaman zat barma, Xanlar bizdi kóp qaqtırdı atlarǵa, Biyler bizge saldı talay búlikti,
Baylarımız sordı bizdi súliktey… («Noǵaylarǵa»)
Sonday-aq, shayır dóretiwshiliginde «biy» ataması usı ataqqa iye bolǵan shaxslar atı menen qatar qollanılǵan orındarı da ushırasadı:
Ayaz biy ádil jol tutıp,
Puxaranıń ǵamın oylaǵan.
(«Awıl jollarında»)
Shayır dóretiwshiliginde bul kishi toparǵa tán jáne bir sóz tóre sózi de ushırasadı. Tóre sózi biziń tilimizde sudya mánisin bildiredi.
Jas húkimet – keńes húkimeti
35 Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сӛзлиги. I-том. Н, 1982, 282-бет.
Ol xan emes yaki tóre emes.
(«Awıl jollarında»)
Baslıq sózi - belgili bir xızmet atqaratuǵın, basqarıwshı rásmiy adam, basshılıq etiwshi kisi36- degen mániske iye. I.Yusupov shıǵarmalarında bul atama júdá kóplep ushırasadı.
Baslıǵı keńes berdi kóre salıp, Bul at emes shabıwǵa mine salıp,Tas pressti joq qıl tez stolıńnan,
Qoy qasına plastmass press alıp…
(«Bir sınshıǵa»)
Basshı sózi - lawazım atamasın bildiriwshi sóz bolıp, belgili bir orınǵa, jerge, mekemege basshılıq etiwshi, baslıq, basqarıwshı, meńgeriwshi degen túsiniklerdi ańlatadı.
Hámmege tep-tegis jaǵıw qıyın is, Biraq xalıqqa unaw–eń baslı maqset, Basshınıń hár tapqır sózi berer kúsh,Jaqsı basshı- elge abıray dáwlet.
(«Sekretar»)
Biylik sózin de shayır shıǵarmalarında ushıratamız. Biylik sózi kátqudalıq etiw, tórelik etiw, hákimlik etiw degen mánilerdi ańlatadı.37 I. Yusupov shıǵarmalarında bul sóz elge basshılıq etiw, basqarıw mánisindejumsalǵan.
Saǵan qarap kópler «úlkeygen ház» der,
Birazlar biylikti etedi háwes
«Monomaxtıń bórkin» kiyiwdi gózler, Onıń awır kiyim ekenin bimes.
(«Sekretar»)
36Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сӛзлиги. I-том. Нӛкис, 1982, 218-бет.
37Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сӛзлиги. I-том. Нӛкис, 1982, 289-бет
Sonday-aq, I. Yusupov shıǵarmalarında mámleket basqarıwınıń túrli lawazımlarına tán atamalardan «deputat» sózi gezlesedi.
Deputat – sózi latın tiliniń «deputatos» sózinen alınıp biziń tilimizge awdarǵanda «jiberilgen» degen maǵananı ańlatadı. Nızam shıǵarıwshı yaki bolmasa qandayda bir juwapkerli organlarǵa saylanıp qoyılǵan shaxs.38
Mırzam kúldi sonda maǵan sıbırlap, Sázendeler qosıqshılar bul jerde, Hesh te artist emes, bári deputat,
Parlamenttiń aǵzaları bári de…
(«Alıs Malayziya keshelerinde»)
Quwatlawǵa ótti kóp adam,
Soldat deputatlar sovetin.
(«Eki dúnya»)
Spiker – sózi inglis tiliniń «speaker» sózinen alınǵan. Biziń tilimizge awdarǵanda «orator» degen mánisti bildiredi. Angliyada hám ayrım inglis tilles mámleketlerinde parlamenttiń tómengi palata aǵzası.39 Bul lawazım házirgi kúnde biziń elimizde de bar.
Spiker sózi I. Yusupov shıǵarmasında parlament baslıǵı mánisinde jumsalǵan:
Spiker – parlament baslıǵı bunda,
Bizdi qonaq etti dasturxan jayıp,
Izli-izinen qosıq jańladı sonda,
Biytanıs jaǵımlı sazlar ájayıp.
(«Alıs Malayziya keshelerinde»)
Shayır shıǵarmalarında usı toparǵa tiyisli «obkom» sózi de jumsalǵan. Bul atama basshı, basqarıwshı mánilerinde qollanılǵan.
Bunı bizler birew – erte, birew – kesh:
Bayaǵıday «húrriyt – shák» ke ayırǵan,
38Словарь иностранных слов. Москва, 1989.стр 159.
39Словарь иностранных слов. Москва, 1989.стр 479.
Obkomın joq siyasatqa súyregen,
Paxtakesh paxta egiwdi úyretken…
(«Tók tawındaǵı oylar»)
Obkom boldı dep seni elge
Jurt tınıshlıq bermey júr maǵan…
(Awıl jolında)
I. Yusupov shıǵarmalarında mámleket basqarıwdıń túrli lawazımların ańlatıwshı bek, biy, kátquda sózleri menen bir qatarda atalıq sózi de qollanılǵan.
Atalıq sózi revolyuciyaǵa shekemgi dáwirde puxara xalıqtıń ústinen húkimlik etiwshi, el basqarıwshı, ámeldar kisi40 degen mánilerdi ańlatıp keledi. Bizge shekemgi jetip kelgen dereklerde bul sóz Xiywa xanlıǵında beklerbegi, kátquda ataqlarına muwapıq ekenligi tastıyqlanǵan.41
Shayır shıǵarmalarında atalıq sózi el biylewshi sıpatında jumsalǵan: Sol jaǵalıq – Xiywa xanında ,
Biy atalıq biyligin súrgen…
(«Qaraqalpaq haqqında sóz»)
Joqarıda keltirilgen qatarlarda bayan etilgen mazmunnan , atalıq sózi Xiywa xanlıǵınıń húkim súrip turǵan dáwirine tiyisli ekenligin kóriwge boladı.
V) Diniy lawazımlardı bildiriwshi sózler.
Axun – illáhiyat alımı, muǵallim.42Axun ataǵına iye adam Xiywa xanlıǵı dáwirinde, sarayda úlken abıroyǵa iye bolǵan. Buǵan dáliylerden biri – Allaqulıxan 1841 jılda Rossiya menen múnásibetlerdi jumsartıw maqsetinde Atajan axundı elshi etip jibergen.
40Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сӛзлиги. I-том. Нӛкис, 1982, 112-бет
41Баскаков Н.А. Титулы и звания в социальной структуре бывшего Хивинского ханства// Советская тюркология. 1989-ст.67
42Баскаков Н.А. Титулы и звания в социальной структуре бывшего Хивинского ханства// Советская тюркология. 1989-ст.67
Házirgi kúnde bul sóz tarıyxiy sóz esaplanıp, biziń tilimizde – din xızmetkeri, arnawlı diniy mekteplerde oqıp bilim alǵan hám diniy mekteplerde oqıtıwshılıq etetuǵın, yamasa meshitlerde iymamlıq qılatuǵın molla43 mánisin ańlatadı.
I. Yusupov shıǵarmalarında da bul atama dál usı mánige jaqın qollanılıdı:
Táǵdir jazsa, adam qáytip kónbesin, Haq jaratqan óltirsin be bendesin, Axun endi tutıp tarixat jolın,
Xasa uslap, kiydi dárwish jegdesin… («Watan topıraǵı»)
Xiywa medresesin pitgergen sawatlı adam mánisinde jumsalǵan.
Rahmetlik ákem bolsa da axun, Adam edi sóz hám sáwbetke jaqın, Xiywada medrese pitirgen menen, Dúnyada qızıǵınan jiberlik haqın…
(«Watan topıraǵı»)
Bul ataq sol dáwirde ózine jarasa abırayǵa iye, ulama kisilerge beriletuǵın bolǵan. Sol sebepli bul atamaǵa, ataqqa iyelik qılatuǵın adamnıń ismi qosa aytılǵan.
Sol awılda boldı Apsamet axun,
Meshiti bar edi úyine jaqın, Orta hallı kisi edi insaplı,
«Ulıs ulamasız bolmas» der naqıl… («Watan topıraǵı»)
43 Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сӛзлиги. I-том. Нӛкис, 1982, 126-бет.
Iyshan – iyshan, pir sóziniń mánilesi:44 Bul sóz shayırdıń satiralıq qosıǵında jumsalǵan:
Baylar menen ulamalar jıynaldı,
«Ómirbekten kúydik» desip qıynaldı,
«Sufı qılıp, iyshanǵa qol bergizip Qutlıqlayıq onnan» desip oylandı…
(«Ómirbek hám iyshan»)
Ayrım qatarlarda bul sózdiń joqarıda aytıp ótkenimizdey «pir» sózimenen sinonimles bolıp qollanǵanlıǵın kóremiz.
Iyshan,sóytip masayraydı «pirmen» dep,
«Ómirbekti baǵındırıp» júrmen dep,
«Bul dúnyada maǵan xızmet ete ber, Ol dúnyańdı ózim ǵamlap júrmen» dep.
Payapıldı áste silkip bayqaydı,
Gá awdańlap, gá artına qayqaydı,
Pirin uslap suw ústinde ómirbek,
«Yar bolǵaysań, taqsırım» dep shayqaydı.
(«Ómirbek hám iyshan»)
Usı kishi toparǵa tán «xalifa» sózi de bar, biraq bul sózdi shayır shıǵarmalarında ushıratpaymız.
Molla – iláhiyat ilimleri bilimdanı, diniy mektep oqıtıwshısı, sawatlı, alım kisi. Molla rus tiline tatar tili arqalı, oǵan parsı tili arqalı ótken bolıp, arabsha
«mavlo» - janab (taqsır) jaqın kisi mánisin beredi. Basqa túrkiy hám iran tillerinde mela, mwllo, mwlda formaları bar.45 I. Yusupov dóretiwshiliginde kórsetilgen sóz júdá siyrek ushırasadı; Molla sózi menen sinonim sıpatında jumsalǵan:
Bunda adamlar úyrenisti axunǵa,
44Al – rams. www.mehrahgam.com
45Ислам. Энцикопедический словарь. М.Главная редакция восточной литературы. 1991-ст 268.