MD hám PQJ / I.Yusupov shıǵarmalarında jámiyetlik-siyasiy leksikanıń qollanılıwı
.pdfÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI
Berdaq atındaǵı qaraqalpaq mámleketlik universiteti
Magistratura bólimi
«Qaraqalpaq til» kafedrası
Turımbetova J.
«I.Yusupov shıǵarmalarında jámiyetlik-siyasiy leksikanıń qollanılıwı» temasındaǵı magistrlik dissertaciyası
MAKda jaqlanıwǵa ruqsat.
Magistratura bólimi baslıǵı: yu.i.k. docent. A. Gulimov.
Kafedra baslıǵı:
Ilimiy basshı: f.i.k. I. Seytnazarova
Nókis 2012.
I.Yusupov shıǵarmalarında jámiyetlik-siyasiy
leksikanıń qollanılıwı
Kirisiw
I Bap. I.Yusupov shıǵarmalarında qollanılǵan jámiyetlik-siyasiy
leksikanıń tematikalıq toparları........................................................ |
14-51 |
1.1.Lawazım hám ataqtı bildiriwshi sózler
1.2.Diplomatiyaǵa tán jámiyetlik-siyasiy leksika
1.3.Aymaqlıq – territoriyalıq bóliniw menen baylanıslı jámiyetliksiyasiy leksika
1.4.Sociallıq qatlamdı bildiriwshi jámiyetlik-siyasiy leksika
1.5.Ekonomikalıq process penen baylanıslı jámiyetlik-siyasiy leksika
1.6.Siyasiy process penen baylanıslı jámiyetlik-siyasiy leksika
II Bap. Shayır shıǵarmalarındaǵı jámiyetlik-siyasiy leksikanıńshıǵısı
boyınsha túrleri............................................................................... |
52-74. |
2.1.Uluwma túrkiy tillerine ortaq jámiyetlik-siyasiy sózler
2.2.Iran tillerine tán jámiyetlik-siyasiy sózler
2.3.Arab tiline tán jámiyetlik-siyasiy sózler
2.4.Rus tili hám rus tili arqalı basqa tillerden kirgen jámiyetliksiyasiy sózler
Juwmaq
Paydalanılǵan ádebiyatlar
Kirisiw
Kórkem ádebiyat tili, yaǵnıy kórkem ádebiyat stili milliy ádebiy tilde ayrıqsha orın iyeleydi, sonlıqtan da onıń funkcionallıq stiller qatarındaǵıornına kóz qaraslar hár qıylı. Kópshilik ilimpazlar kórkem ádebiyat stilin funkcional stiller sistemasına qosıp qaraydı, al geypara izertlewshiler onı funkcional stil dep esaplamaydı.
Haqıyqatında da kórkem ádebiyat stili basqa funkcional stillerge salıstırǵanda ózine tán bolǵan ózgesheliklerge iye. ol, birinshi gezekte, óziniń tásir etiw funkciyasın iske asırıw ushın ulıwma xalıqlıq tildegi barlıq quramalardan, qatlamlardan paydalanadı.
Kórkem ádebiyat stili tómendegi ózgeshelikleri menen sıpatlanadı.
1. Kórkem shıǵarma tek xabardı, waqıyanı, informaciyanı jetkizip beriw menen sheklenbey, sonıń menen birge oqıwshnıń sezimlerine,
estetikalıq kóz-qaraslarına tásir etedi. Bul jerde tildiń kommunikativlik hám estetikalıq funkciyaları birigip xızmet e tedi. Sonlıqtan da, jazıwshı yamasashayır waqıyanı tolıq obrazlı e tip beriw ushın tildegi barlıq leksikalıq,morfologiyalıq, sintaksistlik qurallardan paydalanadı.
2.Ádebiy shıǵarmalarda tildegi qálegen basqa stildiń elementleri de qollanıp, olar qaharmanlardıń tilinde satiralıq hám t.b. maqsetler ushın paydalanadı.
3.Kórkem ádebiyatta kórkemlew quralları keń qollanıladı. olardan sózlerdiń
awıspalı mánide qollanıwdan jasalǵanları troplar dep ataladı. oǵan epitet, metafora, teńew, metonimiya, sinekdoxa, giperbola, perifraza kiredi. Al sintaksislik konstrukciyalar arqalı jasalǵan qurallar stilistikalıq figuralar dep ataladı: antiteza, ritorikalıq soraw, anafora, qaratpa, gradaciya hám t.b.
4. Kórkem shıǵarmada avtordıń jeke dóretiwshiligi, onıń dúnya tanıwshılıǵı, sheberligi, onıń obrazı kórinedi.
Ádebiy shıǵarmada haqıyqıy turmıs suwretlenedi, biraq jazıwshı usı turmıstı hár qıylı sezimler, kórkem obrazlar arqalı bayanlap, oǵan óziniń qatnasıwın da ańlatadı. ol bunı oqıwshınıń sanasına,sezimine hártárepleme tásir etiw maqsetinde isleydi. Bunday obrazlıq tildegihár qıylı kórkemlew quralları arqalı iske asırıladı.
Kórkem tekst quramındaǵı til quralları avtordıń aytajaq pikirine, oyına sáykes bolıp keledi. onıń ushın jazıwshı tekst ústinde kóp miynetetedi, onı dóretedi,
ózgertiwler kirgizedi, tolıqtıradı hám t.b. Sonıń nátiyjesinde haqıyqıy kórkem shıǵarma payda boladı. Sonlıqtan da ádebiy shıǵarmanıń tilin, ondaǵı til qurallarınıń qollanıw ózgesheliklerin, jazıwshınıń jeke dóretiwshiligin anıqlaw
úlken áhmiyetke iye, sebebi, bul arqalı jazıwshınıń sheberligi, ádebiy tildi rawajlandırıwdaǵı úlesi, onıńjeke stili kórinedi.
Obrazlı sóylew quralları, ásirese, poetikalıq shıǵarmalarda, olardıń ritmikası, qosıq qatarlarınıń uyqası, sózlerdiń seslik quramı menen birge obrazın anıq, kórkem hám ótkir etip beriw ushın xızmet etedi.
Kórkem ádebiyat tili-milliy tildiń bir bólegi, onıń ayrıqsha bir kórinisi, sonlıqtan onı milliy tilden bólek alıp qarawǵa bolmaydı. Kórkem shıǵarmanıń tilin, onıń ózine tán ózgesheliklerin hár tárepleme úyreniw úlken áhmiyetke iye.
Kórkem shıǵarmanıń tili birinshi gezekte, ádebiy tilden óziniń funkciyası boyınsha ózgeshelenedi: 1) ádebiy til hám onıń stilleri, tiykarınan, kommunikativlik funkciya, yaǵnıy adamlardıń óz ara pikir alısıwı ushın xızmet etedi; 2) kórkem shıǵarmada tildiń estetikalıq funkciyası birinshi orında turadı.
Ádebiy shıǵarma belgili bir waqıyanı xabarlawı menen birge, óziniń obrazlı mazmunı menen oqıwshıǵa tásir etedi.
Tildiń kommunikativlik funkciyasında sózdiń forması, onıń mazmunın bildiriwshi qural sıpatında qollanıladı, al sózdiń estetikalıq funkciyasında sóz tek mazmundı bildiriw menen sheklenbey, tildiń kórkem
súwretlew quralı sıpatında sol mazmundı obrazlı, estetikalıq jaqtan tásirli etip kórsetiw ushın xızmet etedi. Kórkem shıǵarmanıń estetikalıq tásirliligi jazıwshınıń ózi tárepinen qollanılǵan hár qıylı kórkem súwretlew quralları arqalı iske asadı. Bul til qurallarınıń estetikalıq tásirliligi tildiń kommunikativlik xızmetine qaraǵanda basım hám keń boladı.
Hár qanday ádebiy til óziniń qáliplesken normaları menen sheklengenboladı, al kórkem shıǵarmanıń tilinde onday shekleniw bolmaydı: kórkem shıǵarmada jazıwshı hár qıylı dialektizmlerdi, kásiplik sózlerdi, qarapayım hám turpayı sózlerdi, jargonlar hám argotizmlerdi obrazlılıq ushın paydalana beredi hám olar arqalı shıǵarmanıń estetikalıq tásirliligi kúsheyedi.
«Kórkem shıǵarmanıń tili,» «jazıwshınıń tili,» «obrazlı til» degende, akademik V.V. Vinogradovtıń kórsetkenindey, til sózi hár qıylı eki mánide túsiniledi: 1) milliy ulıwma xalıqlıq tildiń bir tárepin sáwlelendiretuǵın yamasa qamtıytuǵın sóz (sóylew) yamasa sóz teksti; 2) iskustvonıń tili, yaǵnıy kórkem sóz benen bildiriw quralları sisteması.
Usıǵan baylanıslı kórkem shıǵarmanıń tilin úyreniw de hár qıylı boladı:
1. Qálegen kórkem shıǵarmanıń tili – ulıwma xalıqlıq tildiń belgili bir dáwirdegi kórinisin, hal-jaǵdayın sáwlelendiredi. Sonlıqtan da, qanday da bir dáwirdegi tildi úyreniw ushın tilshi ilimpazlar sol dáwirde jazılǵan kórkem shıǵarmalardan materiallar aladı. Bul jaǵdayda kórkem shıǵarmanıń tili arqalı ondaǵı lingvistikalıq qubılıslar úyreniledi,túsindiriledi.
2. Kórkem shıǵarmanıń tili ádebiy tildiń tariyxın úyreniw ushın xızmet etedi, sebebi hár qıylı dáwirlerde jazılǵan kórkem shıǵarmalarda tildiń rawajlanıw tariyxındaǵı hár qıylı nızamlıqlar, ózgerisler sáwlelenedi, til tariyxı ushın áhmiyetli materiallar saqlanadı, belgili bir kategoriyalardıń rawajlanıwı kórinedi. Al ayrım talantlı jazıwshılar óz
shıǵarmalarınıń tili menen ádebiy til normalarınıń qáliplesiwine hám rawajlanıwına úlken tásir etiwi múmkin, olar ádebiy tildiń rawajlanıwınaúlken úles qosadı: Máselen Pushkin, Abay, Berdaq shıǵarmalarınıń tili.
3. Ádebiy shıǵarmanıń tiliniń kórkemligin úyrengende, onıń kórkemlik formalarınıń barlıq tárepleri emes, al tek kórkem obraz ushın jazıwshı tárepinen paydalanılǵan til quralları izertleniledi, yaǵnıyshıǵarmanıń jekke obrazlıq qurılısın jasawda jazıwshınıń til qurallarınan qalay paydalanǵanlıǵı anıqlanadı. Jazıwshı kórkem obraz jasaw ushın solarǵa sáykes til quralların (sózlerdi, sóz formaların, konstrukciyalardı) izleydi, olardı tańlap qollanadı, kókem shıǵarmanıń mazmunı,obrazları solar arqalı kórinedi. Sonlıqtan da, D.N. Shmelevtiń kórsetkenindey, kórkem shıǵarmada tek ǵana «ne aytılǵanı emes, al ol haqqında qalay aytılǵanı úlken áhmiyetke iye.»1
A.I. Efimov kórkem shıǵarmanıń tilin izertlewdiń tiykarǵı maqsetlerin tómendegishe belgileydi: ádebiy shıǵarma tiliniń tiykarın hám ózine tán
ózgesheliklerin ashıp kórsetiw, obrazlı-ekspressivlik tildiń áhmiyetli sapalıq belgilerin sıpatlaw, kórkem sóz dóretiwshilik nızamlıqların belgilew.Usıǵan sáykes ol kórkem sóz jasawdıń quralların hám usılların ashıp beriwge hám sıpatlawǵa baylanıslı máselelerdi kórsetken.
Házirgi qaraqalpaq poeziyasında usınday poetikalıq shıǵarmalardıń avtorı, talantlı shayır, kórkem sóz sheberi, «Ózbekstan qaharmanı» Ibrayım Yusupov. onıń atı kópshilikke keńnen málim. Shayırdıń lapızlı lirikası, obrazlı, filosofiyalıq shıǵarmaları oqıwshılar jámiyetshiligi tárepinen joqarı bahalandı.
I. Yusupov házirgi qaraqalpaq poeziyasınıń shıńı. onıń qaraqalpaq poeziyasında poema janrın rawajlandırıwda xızmeti ayrıqsha. Shayırdıń «Joldas muǵallim», «Aktrisanıń ıǵbalı», «Akaciya gúllegen jerde», «Dala ármanları», «Tumaris» hám t.b. poemaları kitap oqıwshılarına keńnen
1 Шмелев Д.Н. Слово и образ. Москва, 1964, 20-бет.
tanıs. onıń shıǵarmaları rus, ózbek, qazaq hám t.b. tillerge de awdarıldı.
Biz I. Yusupovtıń shıǵrmaların oqıp qaraǵanımızda ótkir obrazlı, tereń ideyalı ekenin kóremiz. ol hár bir shıǵarmasında súwretlegen waqıyanı, qubılıstı oqıwshınıń yadında qaldırıw ushın obrazlıq qatarlar menen sheber súwretleydi.
«Jazıwshı óziniń aytayın degenin tek jay ǵana xabarlap qoymaydı, ol oqıwshınıń sezimine tásir etedi, shıǵarmanıń qaharmanı menen quwanıwǵa, qayǵırıwǵa, olardıń háreketlerin durıs yamasa nadurıs dep tastıyqlawǵa májbúrleydi.»2
Kórkem ádebiyat tili qaraqalpaq til biliminde házirge deyin ele tolıq qolǵa alınbaǵan, az izertlengen máselelerdiń biri.
Bul jerde kórkem ádebiyat tilin úyretiwdiń eki tárepi bar ekenligin aytıp ketiw orınlı:
1)Til tariyxı ushın úyretiw;
2)Stilistikalıq maqsettte úyretiw;
Birinshi jaǵdayda, kórkem shıǵarmadan alınǵan mısallar ádebiy tildiń leksikasın hám grammatikalıq qurılısın rawajlanıw barısın kórsetiw ushın paydalanıladı. Bul jazıwshınıń tilin, stilin belgilew ushın úlken áhmiyetke iye emes.
Al, ekinshi jaǵdayda, ádebiy shıǵarma tiliniń ózine tán ózgeshelikleri ashıp beriledi, onıń tiliniń áhmiyetli, obrazlı, sapalıq belgileri sıpatlanadı, shıǵarmadaǵı kórkem sóz dóretiwshilik nızamlıqlarıanıqlanadı.
Qaraqalpaq tilinde kórkem shıǵarmanıń tili sol tildiń tariyxı ushın derek sıpatında H.Hamidovtıń,3 D.S.Nasırovtıń,4 D.Saytovtıń,5
2Ахметов С. Султанов К. Әдебияттаныў Нӛкис 1987, 150-бет.
3Ҳамидов Ҳ. Қарақалпақ тили тарийхының очерклери. Нӛкис, 1974,
4Насыров Д.С. Становление каракалпакского общенародного разговорного языка и его диалектная система. Нукус-Казань, 1976, Насыров Д.С. Доспанов О. Бекбергенов А. Сайтов Д. Қарақалпақ әдебият классиклери шығармаларының тили. Нӛкис, 1995.
5Сайтов Д. XVIII-XIX әсирлердеги қарақалпақ шайырлары шығармаларының тили. Нӛкис, 1989.
Sh.Ábdinazimov,6 G.Qarlıbaevanıń,7 B.Ubaydullaevtıń 8 miynetlerinde alıp qaraldı. Al kórkem shıǵarma tiliniń stillik ózgeshelikleri e.Berdimuratov,9
A.Bekbergenov,10 E.Allanazarov,11 B.Yusupovanıń,12 izertlewlerinde sóz etiledi. Sonday-aq ayrım jurnal hám gazetalarda kórkem shıǵarmanıń tiline arnalǵan geypara maqalalar da jariyalandı. olarda, tiykarınan kórkem shıǵarma tiliniń ulıwma máseleleri, yamasa klassik shayırlarımız (Jiyen jıraw, Kunxoja, Ájiniyaz, Berdaq, A. Muwsaev) shıǵarmalarınıń kórkemlik ózgeshelikleri sóz etiledi.
6Әбдиназимов Ш. Бердақ шығармаларының тили. Ташкент, 2006,
7Қарлыбаева Г. Ажиниез асарлари тилининг фонетик-морфологик тавсифи, АКД. Нукус, 2002.
8Убайдуллаев Б. XIX аср қарақалпоқ мумтоз шоирлари асарлари тилида олмошларнинг лексик-грамматик хусусиятлари. АКД. Нукус, 2006.
9Бердимуратов Е. Кӛркем әдебият стилиниң тийкарғы ӛзгешеликлери. «Әмиўдарья», 1973. К вопросу развития лексики стиля художественной литературы в каракалпакском языке.// Некоторые вопросы каракалпакского языкознания. Нукус, 1973.3-15. бет.
10Бекбергенов А. Қарақалпақ тилиниң стилистикасы. Нӛкис 1990.
11Алланазаров Е. Қарақалпоқ тилида метафораларниң стилистлик қулланиши. АКД. Нукус,2002.
12Юсупова Б. Стилистическое использование прилагательных в художественном произведении. АКД.
Нукус , 2001.
Jumıstıń ulıwma sıpatlaması.
Temanıń aktuallıǵı. Ǵárezsizlik qarsańındaǵı tariyxıy processti kóz aldımızǵa keltirer e kenbiz, 1989-jıl 1-dekabrde qabıl e tilgen
«Mámleketlik til haqqında»ǵı nızam erkinligimizdiń ruwxıy mánawiy tiykarı boldı, dep aytıwımız múmkin. Atap ótilgen nızam milletiń tariyxıy ótmishin qayta tiklewde zárúr tariyxıy áhmiyetke iye boldı. Prezidentimiz I.A.Karimov
«Ǵárezsizlikke eriskenimizden keyin xalqımızdıń óz jurtı, tili, mádeniyatı, qádriyatları, tariyxın biliwge, ózligin ańlawǵa qızıǵıw artıp barmaqta»13 dep kórsetedi. Ǵárezsizlikti qolǵa kirgiziw millettiń hár bir wákilinen sheksiz xızmetler talap qılsa, onı bekkemlewde sonday juwapkershilikti talap etedi. Usı mánide búgingi lingvistika aldında pánimizdi pútkil jáhán jetiskenliklerine tiykarlanıp rawajlandırıw, qaraqalpaq tili leksikasın tereń ilimiy analiz etiw, ayrıqsha, jámiyetlik-siyasiy leksika sistemasın tolıq úyreniw wazıypası turıptı.
Til – hár bir xalıqtıń biybaxa baylıǵı, ol ekonomikalıq, ilimiy – texnikalıq hám mádeniy progresske qaray ilgerlewdiń qúdiretli quralı. Sonlıqtan hár bir milletiń óz ǵana tiliniń jámiyet turmısındaǵı ornı artıp barıwǵa umtılıwshılıǵı nızımlı qubılıs. Qaraqalpaq milleti óziniń dúnyanıń kópshilik e llerine tanıs kórkem ádebiy miyraslarına iye. Mine usınday baylıǵımızdan utımlı paydalanıw ushın jámiyetliksiyasiy leksikanı tereń úyreniw oǵada úlken áhmiyetke iye. Qaraqalpaq tilinde jámiyetlik-siyasiy leksikanı lingvistikalıq baǵdarda úyreniw elege shekem óz sheshimin tolıq tapqan másele emes. Ásirese, olardıń etimologiyalıq baǵıtı bir qansha quramalı másele bolıwı menen birge, sheshimi qıyın orınlarǵa kóplep dus kelinedi.
Sonıń menen birge, máseleniń jáne bir aktuallıq tárepi, «ádebiy tilimizdiń rawajlanıw tariyxın úyreniwde xalıqtıń mádeniy turmısında ayrıqsha orın iyeleytuǵın kórkem sóz sheberiniń shıǵarmaların
13 Каримов И.А. Тарийхий хотирасиз келажак йуқ. Тошкент, 1998. 3-бет.
lingvistikalıq baǵdarda izertlew úlken áhmiyetke iye» ekenliginde.14 Professor
A.I. Efimov kórkem sóz sheberleri tilin izertlewdiń zárúrligin kórsetip, olardı ulıwma xalıqlıq tildiń, tillik dóretiwshilik baǵdarda qayta isleytuǵınlabaratoriyaǵa salıstıradı. Ullı talant iyeleriniń shıǵarmalarında ádebiy tildiń barlıq qurılısı tolıq hám tásirli túrde sáwleleniwin tabadı, pikirdi kórkemlep bayanlawdıń ólshemlerin qáliplestiredi dep jazadı.15
Jámiyetlik-siyasiy leksikanıń jasalıw qásiyetlerin tariyxta bar bolǵan tiller qásiyetine baylanıslı úyreniw maqsetke muwapıq. Usı kóz qarastan izertlew túrkiy, arab, iran, rus, tilleriniń grammatikalıq ózgesheliklerin esapqa alıwdı talap etedi. Bunnan tısqarı, jámiyetlik-siyasiy leksika júdá uzaq hám quramalı progress nátiyjesi ekenin itibarǵa alsaq, onda substrat elementler saqlanıp qalmawı múmkin emes, degen logikalıq juwmaq shıǵadı. Bul bolsa temanıń úyreniliwinde jáne bir quramalı nárseni ortaǵa taslaydı. olardıń jáne bir tárepi sonda, kóp hallarda belgili bir sózdiń túrli jámiyetlik formaciya, mámleket sisteması, sonday aq sóz sheberiniń jeke stili, sóz tańlaw ustalıǵına qarap ta tildiń túrli tariyxıy basqıshlarında ózine tán máni payda etedi. Sonday-aq, jámiyetlik-siyasiy leksika ózine tán sebeplerge kóre, belgili bir tártipke salınbaǵan. Demek, bulardı lingvistikalıq hám tariyxıy faktlerge tiykarkarlanǵan halda tereń izertlew zárúrligi bar. Joqarıda kórsetilgen aktual máseleler kórkem-tariyxıy shıǵarmalarda bir-birine baylanıslı halda eń kóp qollanılǵan jámiyetliksiyasiy leksikaǵa baylanıslı sózlerdi belgili shıǵarma mısalında lingvistikalıq baǵdarda izertlew mútájligin júzege keltiredi hám áne, sol zárúrlik nátiyjesinde usı jumıs júzege keldi. Izertlew obekti sıpatında
«Ózbekstan qaharmanı» Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan halıq shayırı I.Yusupovtıń shıǵarmaları tiliniń izertlew obekti sıpatında tańlap alınıwı da joqarıda aytıp
ótilgen quramalı ilimiy máselelerdiń aktuallıǵın belgiley aladı.
14Ш Абдиназимов. Бердақ шығармалары тили. «Фан» Тошкент 2006.
15Ефимов А.И. О языке художественныхпроизведений. М 1954.