MD hám PQJ / Qaraqalpaq hayal-qızlar atları

Qaltan (Qaljan), Toydan (Toydıq), Aydan (Ayımgúl, Ayjamal). Bul affiks hayal adam atlarınıń quramında aytarlıqtay ónimli emes.

-k, -aq, -ek affiksi qaraqalpaq hayal adam atların qısqartıwda qollanıp, erkeletiw mánisin beredi:

Abadok – Abadan.

Azizok – Aziza.

Azok – Aziyza.

Aymek – Ayımxan.

Aymek – Aymereke.

Aysok - Aysánem, Aysulıw.

Altok – Altınay, Altıngúl. Anok

– Anargúl, Aniypa.

Bazaq – Bazargúl, Bazarxan.

Bazik – Bazagúl, Bazarxan.

Biybok – Biybiaysha, Biybigúl, Biybizada, Biybinaz, Biybisara,

Biybixatsha.

Genjek – Genjegúl.

Gúlbaq – Gúlbazar, Gúlbáhár.

Gúlek – Gúlzada, Gúlzar, Gúlistan, Gúlnara, Gúlxan.

Gúlzik – Gúlzada, Gúlzar, Gúlziyra.

Dilok – Dilaram, Dilbar, Dilfuza.

Jumaq – Jumabiyke, Jumagúl, Jumaxan.

Lalók – Lalagúl, Lalaxan, Larisa.

Madik – Madina.

Madok – Madina.

Nazik – Naziyra, Nazıgúl, Nargiza.

Nazok – Naziyra, Nazlıgúl, Nargiza.

62

Ulbaq – Ulboǵan.

Shadok – Shadıgúl.

-n, -an, -en, affiksi de qaraqalpaq hayal adam atlarınıń quramında erkeletiw mánisin ańlatıp, qısqartıp aytıwda paydalanıladı:

Azon – Ayzada, Aziyza.

Aysón - Aysánem.

Bazan – Bazagúl, Bazarxan.

Gózan - Gózzal.

Gúlán – Gúlayda, Gúlandam, Gúlayım, Gúlbinaz, Gúlbáhár, Gúljamal, Gúljáhán, Gúlzabiyra, Gúlziyra, Gúlimxan, Gúlistan, Gúlnara, Gúlsánem.

Gúlban - Gúlbáhár.

Gúlpan – Gúlparshın.

Dilon – Diblar, Dilnaz, Dilfuza.

Zamon – Zamiyra.

Maron – Marjan.

Nazen – Naziyra, Nazlıbiyke.

Nazon – Naziyra. Náwen

- Náwbáhár. Peron –

Periyzat.

Sapan – Sapargúl.

Turen – Turǵangúl.

Shaxon – Shahzada, Shahsánem, Shaydagúl, Shaydaxan.

–tay affiksoidı hayal adam atlarınıń quramında qollanılıp, erkeletiw mánisinde keledi. Bul affiksoidtı A.Ǵulomov tay (qulın)

63

sózi menen baylanıslı dep qaraydı.1 Al monǵol tilinde taylag sózi tórt-bes jasqa deyingi erkek túyeni ańlatadı.2 Haqıyqatında, bul sózdi balanı tayǵa salıstırıw arqalı adam atlarınıń quramında kelip, erkeletiw mánisin beretuǵın elementke aylanǵań dep qarawǵa boladı. Bul element qaraqalpaq hayal adam atlarınıń quramında keń qollanıladı:

Amantay – Amagúl.

Artay – Arıwxan.

Gúzentay – Gúlziyra.

Gúlántay – Gúlnaz.

Gúltay – Gúlistan.

Jumatay – Jumagúl, Jumabiyke.

Makatay – Malika.

Maxatay – Muxabbat.

Muwxatay – Muxabbat.

Nushtay – Nursulıw.

Orıntay – Orıngúl.

Sapantay – Sapargúl.

Sárbintay - Sárbinaz.

Tumantay – Tumaris.

Ultay – Ulbiyke

Shintay – Shiyrin.

1 Ғуломов А.Г. Проблемы исторического словообразования узбекского языка. АДД.

Ташкент. 1955, 22-бет.

2 Монголско - русский словарь. М., 1957, 385-бет.

64

-ay affiksoidı shıǵısı jaǵınan aspan denesi ay sózinen alınǵan bolıwı múmkin. Bul pikirdi R.Kungurov ta tastıyıqlaydı1.

Qaraqalpaq hayal-qızlardıń atlarında erkeletiw mánisinde keledi:

Injay – Injigúl.

Miykonay – Mehiyrban, Minayım.

Ornay – Orıngúl.

Piykonay – Periyzat.

Sapanay – Sapargúl.

Totay – Turdıgúl.

Úmitay – Úmitgúl.

-biybi//-biyke sózleri burın biydiń, bektiń qızı yamasa hayalı degen mánini ańlatqan2, al házirgi waqıtta tilimizdegi hayal-qızlardıń atlarınıń quramında erkeletiw mánisin beredi. Aybiybi, Janbiybi, Turdıbiyke,

Ótebiyke, Arzıbiyke, Dáwletbiyke, Rábiybi, Dáwletbiyke, Jaqsıbiyke, Mırzabiyke, Qalbiyke, Palbiyke, Ulbiyke, hám t.b.

gúl sózi qaraqalpaq hayal-qızlar adam atlarınıń quramında erkeletiw mánisin beredi hám ónimli qollanıladı:3 Ajargúl, Orazgúl, Dánegúl, Ziynegúl hám t.b. Geyde gúl sózi er adam atlarınıń birinshi komponenti bolıp ta kele beredi: Gúlmurat, Gúlmırza, Gúlimbet, Gúlman hám t.b.;

jan hám xan affiksoidları er hám hayal-qızlar adam atlarında erkeletiw mánisin ańlatıp, ónimli qollanıladı: Aytjan, Axmetjan, Dosjan, Nazarxan, Nádirxan, Bayxan hám t.b. Gúljan, Narjan,

1Кунгуров Р. Субъектив баҳо формаларининг семантик ва стилистик ҳусусиятлари. Тошкент, 1980, 132бет.

2Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского языка. М-Л., 1960, 72-бет.

3Баскаков Н.А Элемент гүл «роза, cыеток» в составе каракалпакских женских имен. Ономастика Средней Азии, вып. I. М., 1978, 138-143-б.

65

Sánemjan, Biybijan, Húrimjan, Gúlimxan, Ulımxan, Sulıwxan hám

t.b. J.Dondukov –xan//-xán, -gan//-gán affiksleriniń buryat tilinde hayalqızlardıń atlarında ushırasatuǵınlıǵın kórsetedi1. G.C.Pyurbeev qalmaq tilinde –xn túrinde Dulaxn (dula-jıllı), Amrxn (amr-tınısh, mómin), Xalaxn

(xal-jalın) sıyaqlı hayal-qızlarǵa baylanıslı atlarda subektiv baha mánisin ańlatadı deydi.2

V.A.Gordlevskiy –jan qosımtasınıń túrkshe, tájikshe, tatarsha adam atlarında keletuǵınlıǵın ayta kelip: «Turciyada bul qosımta XVI ásirden baslap ónimli qollanıla basladı», - deydi3.

Sonday-aq tilimizde jan, xan affiksoidları nur, ay, qal, bazar, juma, sapar hám t.b. sózlerge jalǵanıp, er hám hayal-qızlar atlarına ortaq bolıp ta kele beredi: Nurjan, Ayjan, Qaljan, Bazarxan, Jumaxan, Saparxan hám t.b.

Solay etip, qaraqalpaq hayal adam atlarınıń quramında erkeletiw mánisine iye affiksler hám affikslik xızmettegi sózler kóplep ushırasadı.

Qospa menshikli adam atları

Qospa sóz túrindegi qaraqalpaq hayal adam atlarınıń quramında atlıq, kelbetlik, sanlıq, ráwish, feyil hám ayırım almasıq, kómekshi hám modal sózlerdiń de ushırasatuǵınlıǵın kóremiz. Bul sóz

1Дондуков Ж. Аффиксальное словообразование частей речи в бурятском языке. Улан-Удэ, 1964, 19бетлер.

2Пюрбеев Г.C. Дифференcиальное признаки женских и мужских личных имен калмыков. Ономастика Поволжья. Вып. 2. Горький 1971, 59-бет.

3Гордлевский В.А. Был ли туреcкий султан халифром? –Известия отделения общественных наук. Изд-во АН Таджикской ССР, Сталинабад, 1954, 17-бет.

66

shaqapları qospa sóz túrindegi qaraqalpaq hayal adam atlarınıń quramında

óz-ara kelisiw, basqarıw, izafet hám jupkerlesiw arqalı baylanısadı. Olardıń arasında sóz jasawshı hám sóz ózgertiwshi affiksler de ushırasadı.

Qospa sóz túrindegi hayal adam atların morfologiyalıq qurılısı boyınsha tómendegi modeller boyınsha kórsetiwge boladı:

1. «Atlıq+ hám atlıq» túri.

1. Túbir hám túbir túri: Gulnur, Gúljan, Gúlsáwle, Gúmisbay, Dánexan, Dástegúl, Juldızxan, Júzimgúl, Lalagúl, Nurjáhán, Sırǵagúl, hám t.b.

2. «Túbir hám tartımlanǵan sóz». Gúlayım, Hinjayım, Biybiayım hám t.b.

«Atlıq hám kelbetlik» túri: Xansulıw, Jansulıw, Gúlshiyrin, Gúlsarı, Gúlshári, Gúlsánem hám t.b.

3.Atlıq hám feyil túri: Dámetken, Ulboǵan, Ulbosın.

4.«Kelbetlik hám atlıq» túri. Kelbetlikler óziniń mánisi jaǵınan predmettiń sapasın, túr-túsin, hár túrli belgilerin bildirip keletuǵın bolǵanlıqtan, olardıń kóbinese predmetlik mánini ańlatatuǵın atlıqlar menen dizbeklesip keliwi – bul nızamlı qubılıs. Birinshi komponent sıpatında sapalıq hám qatnaslıq kelbetlikler de kele beredi.

Qaraqalpaq hayal Adam atlarınıń «kelbetlik hám atlıq» túri ekige bólinedi: 1) «sapalıq kelbetlik hám atlıq», 2) «qatnaslıq kelbetlik hám atlıq».

«Sapalıq kelbetlik hám atlıq» túri: Sarıgúl, Tazagúl, Tazaxan, Sulıwxan, Jaqsıgúl, Jaqsıbiyke.

67

«Qatnaslıq kelbetlik hám atlıq» túrindegi qaraqalpaq hayal Adam atlarında birinshi komponent sıpatında kelbetlik jasawshı hár qıylı affiksler járdeminde jasalǵan kelbetlikler qollanıladı: Nurlıbiyke, Qutlıbiyke, Tatlıbiyke, Qallıgúl, Aydangúl, Uldaygúl hám t.b.

2. «Feyil hám atlıq» túri: Turǵanay, Turǵangúl, Tursınay, Tursınbiyke, Tursıngúl, Qoysıngúl.

68

Juwmaq

Házirgi qaraqalpaq hayal adam atların leksikalıq quramı jaǵınan hár

qıylı tillik qatlamlarǵa ajıratıp, lingvistikalıq hám lingvistikalıq emes faktorların analizlew, hayal adam atlarınıń semantikasın, antroponimikalıq

variantların, grammatikalıq qurılısın hár tárepleme izertlew úlken teoriyalıq hám ámeliy áhmiyetke iye.

Qaraqalpaq antroponimiyası sistemasındaǵı hayal adam atları, olardıń payda bolıw sebepleri, variantlardıń jasalıw usılların izertlew nátiyjesinde

tómendegi juwmaqlarǵa keliw múmkinshiligin berdi:

1. Qaraqalpaq hayal adam atları boyınsha jıynalǵan materiallar hám solar tiykarında alıp barılǵan ilimiy izertlewler aldaǵı waqıtta til tariyxın, xalıqtıń ótkendegi úrp-ádetleri hám dástúrlerin, mádeniyatın úyreniwdiń

tiykarǵı deregi bolıp xızmet etedi.

2. Qaraqalpaq hayal adam atlarınıń leksikalıq quramı shıǵısı boyınsha túrkiy tillerdiń qatlamları, arab hám Iran tilleriniń, sondayaq rus tiliniń

qatlamları bolıp tabıladı.

3. Qaraqalpaq til biliminde, onıń bólimi bolǵan qaraqalpaq onomastikasında antroponimlerdiń mánileri, olardıń analizi, ism, familiya hám otchestvolardıń grammatikalıq qurılısı, jasalıwı, balaǵa at qoyıwdıń tiykarǵı sebepleri, onıń etnografiyalıq negizleri boyınsha jumıslar ámelge

bolǵan antroponimikalıq variantlar máselesi arnawlı izertlenilgen emes.

69

Antroponimikalıq variantlarǵa baylanıslı ayırım pikirler ism hám familiyalardıń orfografiyası boyınsha jumıslarda azıkem ushırasadı. Biraq, olarda, tiykarınan, atamalardıń orfografiyalıq variantları, olardı ádebiy norma kózqarasınan bahalaw haqqında pikir bildirgen.

Til sistemasındaǵı variantlılıq máselesi til biliminiń tartıslı hám tolıq sheshilmegen máselelerinen biri bolıp, variantlardıń payda bolıw sebepleri haqqında til biliminde hár túrli pikirler bar. Variantlılıqtı keń hám tar mánide túsiniw bul máseleniń sheshilmegen táreplerinen biri. Biz bul máseleni bahalawda til biliminde keyingi waqıtlarda teoriyalıq jaqtan tiykarlanǵan invariant hám variant haqqındaǵı kózqaraslarǵa súyendik.

Uluwma til sistemasında, sonıń ishinde, antroponimiyada variant, variantlılıqqa jaqın bolǵan qubılıslar bar. Olar sinonimler, leksikalıq paralleller, dubletler hám basqalar. Variantlılıq qubılısı sóz etilgen til qubılıslarınan parqlanıp turadı. Variant, variantlılıq, invariant, yaǵnıy bir tiykarǵı antroponimnen atamanıń qollanılıwı, funkcional jaǵdaylarda júzege kelgen hár túrli, ajıralıp turatuǵın formaları.

Qaraqalpaq antroponimiyası materialları boyınsha alıp barǵan analizlerimiz hayal adam atlarınıń variantlılıǵın: 1) bir imsdi eki túrli aytıw hám eki túrli jazıw; 2) ismniń hám ádebiy, hám dialektlik variantı bolıwı; 3) adam atınıń erkeletiw faktorları sebepli hár túrli formalarǵa kiriwi; 4) ismdi aytıw processinde sóylew ekonomiyası talabına kóre qısqartıp aytıwǵa umtılıw; ismniń tariyxıy hám házirgi formaǵa iye bolıwı.

70

Antroponimlerdiń orfografiyalıq variantları ismler quramına dawıslı yamasa dawıssız seslerdiń eki túrli aytılıwı hám jazılıwı sebepli ismler quramında dawıslı hám dawıssızlardıń túsip qalıwı sebepli júzege keledi.

Antroponimikalıq variantlardı payda etiwshi baslı usıllardan biri – bul ismlerdiń qısqarıw qubılısı. Bul jaǵday tildiń (sóylewdiń) únemlew nızamı, yaǵnıy sóylewde jeńil, ıqsham bolıw menen baylanıslı. Biziń analizlerimiz boyınsha, adam atlarınıń qısqarǵan variantları qaraqalpaq antroponimiyasında tómendegi usıllarda payda boladı: 1) Qospa ismniń birinshi bólegi túsirilip qaladı: Murat (Ábdimurat); 2) qospa ismniń ekinshi bólegi túsiriledi: Ábdi (Ábdimurat); 3) adam atlarınıń quramındaǵı bir buwın yamasa ses túsiriledi: Dilfuz (Dilfuza), Patiy (Patiyma) hám t.b.

4. Grammatikalıq qurılısı boyınsha qaraqalpaq hayal adam atları dara hám qospa bolıp bólinedi. Dara túrindegi hayal adam atları qosımtasız hám qosımtalı bolıp ekige bólinedi.

Qospa túrlerindegi hayal adam atları hár qıylı sóz shaqaplarınıń birigiwi nátiyjesinde jasalǵan: atlıq hám atlıq, kelbetlik hám atlıq, feyil hám atlıq.

5. Tariyxıy-etnografiyalıq jaqtan qaraqalpaq hayal Adam atlarına ataananıń tábiyattan tısqarı qúdiretli kúshlerge sıyınıwı, soǵan baylanıslı ism qoyıw jaǵdayları kóplep ushırasadı.

Sonday-aq, tábiyattaǵı hár qıylı qubılıslarǵa, balanıń tuwılıw jaǵdayına baylanıslı qoyılǵan ismler kóp. Soǵan

71