MD hám PQJ / Qaraqalpaq hayal-qızlar atları

úshke bólip qaraydı. Olardıń morfologiyalıq, leksikalıq hám semantikalıq jasalıw usılların ashıp kórsetken.1

Túrkiy tillerindegi adam atlarınıń qurılısı boyınsha usınday pikirler T.Kusimova2, A.G.Shayxulova3, V.U.Maxpirov4, h.t.b. miynetlerinde de ushırasadı.

Haqıyqatında da, qaysı bir tildegi adam atları dúzilimin alıp qarasaq ta, qurılısı jaǵınan jay, quramalı dórendi bolıp toparlarǵa bólinedi. A.V.Superanskaya hár qıylı Hind-Evropa tillerindegi menshikli adam atlarınıń qurılısı dástúriy jaqtan quramalı hám apelyativlik boladı dep tastıyıqlaydı5. K.M.Musaev túrkshe antroponimler qurılısı jaǵınan jay hám quramalı bolıp bólinetuǵının kórsetedi6.

Dúnya tillerindegi menshikli adam atları grammatikalıq qurılısı jaǵınan usınday birdey klassifikaciyaǵa iye bolǵanı menen, hár bir tildegi qoyılǵan menshikli at sol tildiń ishki nızamlılıqlarına baǵınadı.

Basqa túrkiy tiller sıyaqlı, qaraqalpaq tilindegi menshikli adam atları grammatikalıq qurılısı jaǵınan dara túrindegi hám qospa túrindegi bolıp ekige bólinedi.

1Садыков З.А. Личные имена в азербайджанском языке. АКД. Баку, 1975. 20-28-бетлер.

2Кусимова Т. Древнебашкирские антропонимы. АКД. Уфа, 1975, 37-55-бетлер.

3Шайхулов А.Г. Татарские и башкирские личные имена тюркского происхождения.

АКД. М., 1978, 18-19-бет.

4Махпиров В.У. Собственные имена в памятнике XI в. «Девону лугат – ит-тюрк» Махмуда Кашгарского. АКД. Алма-Ата, 1980, 24-28-бетлер.

5Суперанская В.А. Структура имени собственног., 63-бет.

6Мусаев К.М. Лексикологии тюркских языков. М., 1984, 219-бет.

52

Dara túrinegi hayal adam atları

Qaraqalpaq hayal adam atları bir jay sózden jasalıp, quramında qosımtası joq hám quramında qosımtası bar hayal adam atları bolıp ekige bólinedi.

Quramında qosımtalar joq hayal adam atları

Quramında qosımtası joq hayal adam atları morfemalarǵa ajıratıwǵa bolmaytuǵın sózlerden jasalıp, házirgi qaraqalpaq antroponimleri quramınıń eń az bólegin quraydı. Olardıń kópshiligi eski túrkiy hám túpkilikli qaraqalpaq tiliniń leksikalıq qatlamlarınan, al ayırımları basqa tillerden kelip kirgen sózlerden ibarat. Quramında qosımtalar joq qaraqalpaq hayal adam atları atlıq, kelbetlik, ráwish hám feyil sóz shaqaplarınan jasaladı.

1. Atlıqlardan jasalǵan hayal adam atları

Bunday adam atları abstrakt hám konkret atlıqlardan bola beredi:

1) abstrakt atlıqlardan jasalǵan hayal adam atları nárestege hám onıń keleshegine ishki hám sırtqı ortalıqlarǵa bolǵan tilek, ármanlarǵa baylanıslı bolıp keledi: Ajar, Dáme, Lázzet, Miyras, Miyasar, Muhabbat, Saltanat, Tárbiya, Úmit, hám t.b.

2) konkret atlıqlardan jasalǵan hayal adam atları, tiykarınan alǵanda, salıstırıw, teńew sıpatındaǵı tileklerge baylanıslı qoyıladı: Ayna, Alma, Altın, Anar, Aydın, Gáwhar, Gúmis, Juldız, Jıǵa, Qamar, Lala, Parsha, Nabat, Perde, Totı, Tuyǵın, Tumar, Hinji, Sholpan h.t.b.

53

2. Kelbetliklerden jasalǵan hayal adam atları

Bul atlar hár-qıylı túr-túsi, sın-sımbattı bildiretuǵın sózlerden jasalıp, kóbinese hayal-qızlarǵa qoyıladı: Shiyrin, Xasıl, Sulıw, Jupar, Gózzal, Arıw, Appaq h.t.b.;

3. Ráwishlerden jasalǵan hayal adam atları

Ráwishlik mánidegi hayal adam atları hal-jaǵdaydı, belgini, sapanı bildiretuǵın sózlerden jasaladı: Rawshan, Qayıl, Dúziw, Áshirepi hám t.b.

4. Feyillerden jasalǵan hayal adam atları

Qaraqalpaq tilindegi feyil tiykarlı hayal adam atları kóbinese buyrıq meyil formasınan jasaladı: Toqta, Jadıra hám t.b. Bunday feyillik hayal adam atları qaraqalpaq tilinde az ushırasadı.

Uluwma alǵanda, házirgi qaraqalpaq tilinde antroponimiyasında quramında qosımtalar joq hayal adam atlarınıń oǵada az ekenligi kórinedi.

Quramında qosımtalar bar hayal adam atları

Qaraqalpaq hayal adam atlarınıń quramında, tiykarınan alǵanda, atlıq, kelbetlik, feyil sóz jasawshı qosımtalar hám seplik, betlik, tartım, kóplik jalǵawlı sózler ushırasadı.

1) Atlıq formalarınan jasalǵan hayal adam atları.

I. –man//-men, -pan//-pen, -ban//-ben qosımtası qaraqalpaq adam atlarınıń quramında ónimli qollanıladı:

2) Feyil formalarınan jasalǵan hayal adam atları.

54

Qaraqalpaq adam atlarınıń quramında házirgi qaraqalpaq ádebiy tiline tán bolǵan feyil formalarınıń ushırasa bermeydi. Qaraqalpaq hayal adam atları feyildiń bet-san dáreje, meyil, máhál, betlik emes formalarınan.

1.Feyildiń bet-san formaları. Qaraqalpaq adam atlarında kóbinese I- bettiń kóplik forması qollanıladı: Ólmesek. Ásirese I-bettiń kóplik san forması qaraqalpaqsha menshikli adam atlarında jiyi qollanıladı. Bunday adam atlar kóbirek ekspressivlik-emocionallıq reńkke, túske, sıpatqa iye bolıp keledi: Toydıq, Úzildik, hám t.b.

2.Feyildiń dáreje formaları. Ózlik dárejeniń –n, -in affiksi feyil tiykarlarına jalǵanıp keledi: Jasan (jasa+n). Bul ism Jasandıq, isminiń

qısqarǵan túri bolıp tabıladı. -l//-ıl qosımtaları kóbinese feyil tiykarlarına jalǵanıp, hayal adam atlarında tilekke baylanıslı ekspressivlik máni bildiredi: Oral, hám t.b. Bul adam atlarına ayırım affiksler yamasa antropokomponentler jalǵanıwı arqalı jańa adam atları jasalıwı múmkin:

Jańıl, Jańılsın, Oral-Oralxan, hám t.b.

Sheriklik dárejeniń -s, -is, -es affiksi feyil tiykarlarına jalǵanıp, adam atlarında tilek mánisin ańlatadı.

Ózgelik dárejeniń –qar//-ker, ǵar//-ger affiksi qaraqalpaq adam atlarında subekttiń ótinish, tileklerin bildiredi.

3.Feyildiń meyil formaları. Adam atlarınıń quramında buyrıq meyildiń –sın//-sin affiksi kóbirek ushırasadı. Ol hayal adam atlarında feyil tiykarlarınan hám dórendi feyillerden keyin jalǵanıp, adamnıń ótinish hám tileklerin bildiredi hám ónimli qollanıladı: Tursın, Jańılsın, hám t.b.

4.Feyildiń máhál formaları. Anıq ótken máháldiń III-bet – dı//-di

affiksi feyil tiykarlarına hám dórendi feyillerge jalǵanıp, adam

55

atlarında subekt tárepinen tilekke, ótinishke baylanıslı orınlanǵan isháreketti bildirip keledi.

5. Qaraqalpaq hayal adam atlarında eń ónimli qollanılatuǵın kelbetlik feyildiń -ǵan//-gen, -qan//-ken affiksi bolıp tabıladı. Bul affiks qaraqalpaq adam atlarında tilekke baylanıslı is-háreketti bildiredi: Turǵan, Tolǵan, Bayıtqan, hám t.b. Bul formalar házirgi ózbek, qırǵız, bashqurt hám tatar tillerinde adam atlarında da ónimli qollanıladı.

Qaraqalpaq tilinde –lar//-ler, affiksi eki komponentli adam atlarınıń qısqarǵan túri sıpatında gezlesedi. Máselen, Qızlar degen at Qızlargúl degen eki quramlı attıń qısqarǵan túri bolıp, mánisi boyınsha qızlardıń eń sulıw, gózzal gúli bolsın degen tilekti bildiredi.

Solay etip, qaraqalpaq hayal adam atlarınıń quramında sóz jasawshı hám sóz ózgertiwshi qosımtalar da keń qollanıladı.

Qısqarǵan hám subektiv baha formalı adam atları

Bir quramalı kóp buwınlı hám eki yamasa úsh quramlı menshikli adam atları barlıq dúnya tillerinde awızeki sóylew tilinde tolıq aytılıw menen birge qısqartılıp ta aytıla beredi. Awızeki sóylew tilindegi adam atlarınıń qısqartıw geypara dara sózlerden bolǵan menshikli adam atlarınıń quramındaǵı ayırım seslerdiń, buwınlardıń, morfemalardıń túsip qalıwı nátiyjesinde yamasa qospa menshikli adam atlarınıń qálegen bir komponentiniń túsip qalıwı, yaki menshikli adam atlarındaǵı sońǵı buwınlardıń, komponentlerdiń, morfemalardıń túsip qalıp, ornına

«subektiv

56

baha» mánisin ańlatıwshı affikslerdiń qosılıwı nátiyjesinde payda boladı. E.Begmatov ózbek tilindegi menshikli adam atlarınıń qısqarıw qubılısında tiykarǵı eki faktti kórsetedi: 1) Menshikli adam atına erkeletiwshi máni beriw arqalı; 2) Adam atın aytıwdı, jeńillestiriw maqsetinde (ásirese qospa menshikli adam atların)1 G.F.Sattarov tatarsha menshikli adam atlarınıń qısqarıwında eki túrli usıldı kórsetedi:2 1) Subektiv baha mánisin ańlatıwshı affiksler arqalı: 2) Adam atlarınıń geypara seslerdiń,

buwınlardıń, komponentlerdiń qısqarıwı nátiyjesinde, A.V.Superanskaya qısqarǵan adam atları menen erkeletiwshi hám subektiv baha formalı menshikli adam atları arasındaǵı ayırmashılıq haqqında túsiniktiń ele de

jeterli dárejede anıq emesligine toqtaydı: «Kishireytiwshi» termini de

«erkeletiwshi» termini sıyaqlı sóylewshiniń atalǵan nársege subektivlik qatnasın bildiretuǵın bolǵanlıqtan, onı adam atların qısqartıw processin bildiriw ushın qolaylı dep qarawǵa bolmaydı. Qısqartıwdıń tiykarǵı ideyası

– onı qollanıwdı jeńillestiriw. Qálegen sózler qısqarıwı múmkin, al menshikli atlarda olar birewge qaratılıp aytılatuǵın bolǵanlıqtan jiyi qollanıladı. Atlardıń qısqarıwı-bul birinshi gezekte strukturalıq, morfologiyalıq hám haqıyqıy obektiv process, al subektivlik baha pútkilley basqasha jobadaǵı faktor, emocionallıq, sociallıq, psixologiyalıq hám terminniń óziniń kórsetkenindey, hámme waqıtta subektivlik jobadaǵı faktor».3 Biziń pikirimizshe, qısqarǵan menshikli adam atların olardıń quramındaǵı ayırım seslerdiń, morfemalardıń komponentlerdiń túsip qalıwı arqalı, al subektiv baha formalı

1Бегматов Э. Антропонимика узбекского языка. АКД.Ташкент, 1965, 21-бет.

2Сатаров Г.Ф. Антропонимия Татарской АССР. Казань, 1975, 39-40-бетлер.

3Суперанская А.В. Структура имени собственного. Фонология и морфология. М., 1969. 127-бет.

57

menshikli adam atların erkeletiwshi, kishireytiwshi, húrmetlewshi affikslerdiń hám affikslik mánige ótken sózlerdiń (affiksoidlardıń) jalǵanıwı arqalı payda bolǵan dep ayırıp qaraǵanımız jón.

Qısqarǵan hayal adam atları

Qaraqalpaq hayal adam atları tómendegi fonetikalıq hám grammatikalıq ózgerisler arqalı qısqartılıp beriledi:

a)sóz ortasında ayırım sesler túsip qaladı: Gúlásen (Gúlhásen),

Shazada (Shahzada), Biybasha (Bibiaysha), Ulbosın) hám t.b.

b) ayırım morfemalar hám buwınlar túsip qaladı: Qalxan (Qallıxan),

Gúlay (Gúlaysha), Gúlbiy (Gúlbiybi), Gúlziy (Gúlziyra, Gúlziyba) hám t.b. v) qospa túrindegi hayal adam atlarınıń sońǵı komponenti qısqaradı:

Baxıt (Baxıtgúl), Baǵda (Baǵdagúl), Bazar (Bazargúl) hám t.b.

2. Subektiv baha formaları. Subektiv baha formalarınıń til bilimindegi xızmeti jóninde hár qıylı pikirler aytılǵan. R.Qunǵurov ózbek tilinde subektiv baha formalarınıń hár qıylı terminler arqalı qollanıp júrgenligin ayta kelip, olardıń sóz jasawshı, sóz ózgertiwshi, forma jasawshı affikslerden ayırmashılıǵı sóylewshiniń obektiv barlıqqa hár qıylı qatnasların, bahasın, yaǵnıy erkeletiwshi, kishireytiwshi, húrmetlew mánilerin bildiriwinde ekenligin dáliylli mısallar menen túsindiredi1.

1 Кўнгуров Р. Субъектив баҳо формаларининг семантик ва стилистик хусусиятлари. Тошкент, 1980, 35- 53-бетлер.

58

Subektiv baha formaları ózleri jalǵanǵan sózge emocionallıqekspressivlik tús beredi, olar sóylewdiń kórkem hám tásirli bolıwı ushın xızmet etedi.

Subektivlik mánige iye formalar basqa sóz jasawshı hám sóz

ózgertiwshi affikslerden óziniń adamǵa yamasa predmetke emocionallıqekspressivlik tús beriw qásiyeti menen parıqlanadı. Bul formalar eki túrli usılda bildiriledi: 1.Affiksaciya usılı; 2. Emocional xarakterdegi sózlerdiń qosılıw usılı.

a) Affiksaciya usıl. –day affiksi qaraqalpaq tilinde, tiykarınan atawısh sózlerge jalǵanıp, predmettiń túr-túsin, kelbetin, sımbatın hám t.b. qásiyetlik belgilerin bildiredi, al adam atlarında bolsa, erkeletiw xoshametlew mánisinde qollanıladı da kóbinese hayalqızlarǵa baylanıslı aytıladı: Ayday, Palday hám t.b.

-sha//-she affiksi tilimizde túbir atlıqlarǵa jalǵanatuǵın ónimli affikslerdiń qatarında kiredi hám adam atlarında kelgende –day affiksi menen jaqınday seziledi: Aysha (Ayday), Gúlshe (Gúldey), Ulsha (Ulday) hám t.b. Ol kóbinese hayal-qızlardıń atlarına jalǵanıp ónimli qollanıladı:

Aysha, Ayımsha, Gúlaysha, Orınsha, Xansha, Ayshaxan hám t.b.

-sh, -ash//-esh, -ısh//-ish affiksi kishireytiw, erkeletiw mánisinde iye bolıp, adam atların qısqartıwda paydalanıladı. Bul affiksler qaraqalpaq tilinde erlerge hám hayal-qızlarǵa baylanıslı adam atlarınıń quramında

ónimli qollanıladı:

Aynash – Aygúl, Aydangúl, Aynagúl, Aynaxon, Aynura, Aytgúl,

Anargúl.

Aynash – Aypara, Ayparsha, Ayparshın.

Aydash –Aydangúl.

59

Ayish – Aysara, Aysulıw.

Almash – Almagúl, Almaxan.

Altósh – Altıngúl.

Amosh – Amangúl.

Anash – Anargúl.

Arzash – Arzıbiyke, Arzıgúl.

Arzosh – Arzayım.

Arzısh –Arzıgúl

Baǵdash – Baǵdagúl.

Baǵısh – Baǵdagúl.

Baxıt – Baxıtgúl.

Biybish – Biybiajar, Biybiaysha, Biybigúl, Biybijamal, Biybimaryam, Biybinaz, Biybiraba, Biybisara, Biybisánem, Biybixatsha.

Genjem – Genjegúl, Genjexan.

Gúlásh – Gúlaysha, Gúlayım, Gúljayna, Gúljamal, Gúljáhán, Gúlzar, Gúlziyra, Gúlimxan, Gúlistan, Gúlmiyra, Gúlnara, Gúlparshın, Gúlsara, Gúlshad, Gúlchehra.

Gúlish – Gúljamal, Gúljáhán, Gúlzabiyra, Gúlimxan, Gúlnaz, Gúlsara,

Gúlshad.

Gúlmish – Gúlmiyra. Gúlnash

– Gúlnaz, Gúlnar. Gúlpash –

Gúlparshın.

Danash – Danagúl, Dúrdana.

Dámesh - Dámegúl, Dámetken

Dárish – Dariyxa, Dárigúl.

Diylash – Dilara, Dilaram, Dilbar, Dilnoza.

Dilish – Dilnaz, Dilfuza. Dilaram.

60

Dilpish – Dilfuza.

Jumash – Jumabiyke, Jumagúl, Jumaxan.

Jıǵash – Jıǵagúl.

Zamish – Zamiyra.

Záwresh - Záwregúl, Záwrexan.

Zershen – Zernegúl.

Ziybash – Ziybagúl.

Qalısh – Qalbazar, Qalbiyke, Qaljan, Qallıgúl, Qallıxan.

Qurbash – Qurbanay, Qurbangúl.

Miywash – Miywagúl.

Nazet – Naziyra, Nazıgúl.

Orash – Orazgúl, Oralxan, Orıngúl, Orınbiyke.

Perdesh – Perdegúl, Perdexan, Perdebiyke.

Sapash – Sapargúl, Saparxan, Sápiwra.

Sanish – Sapargúl, Sápiwra.

Tazash – Tazagúl, Tazaxan.

Tamash – Tamara.

Tilash – Tilewxan, Tillaxan.

Turdısh – Turdıbiyke, Turdıgúl, Turdıxan.

-m, -ım//-im affiksi qaraqalpaq tilinde tartım kategoriyasınıń birinshi betiniń kórsetkishi. Adam atlarında bul affiks adamnıń ishki emocionallıq sezimlerin bildirip, hayal adam atlarında erkeletiw mánisin bildiredi hám

ónimli qollanıladı: Ayım, Baǵım, Gúlim, Nazım, Ulım, Úrim, Sánem, Gúlsim, Nazlım, Xanım hám t.b.

-dan//-den, -tan//-ten affiksi shıǵıs sepligi formaları bolıp, qospa túrindegi hayal adam atlarınıń ekinshi komponenti qısqarǵanda birinshi komponentke jalǵanıp, erkeletiw mánisinde qollanıladı:

61