MD hám PQJ / Qaraqalpaq hayal-qızlar atları

da túsinigi boyınsha, qanshama ism bolsa, sonshama jan hám ruwx boladı.1

Áyyemgi túrkiy qáwimler, evropalılar sıyaqlı tuwılǵanınan baslap

ómiriniń aqırına shekem bir ismge iye bolıp, turaqlı túrde iyelemegen. Túrkiy xalıqlarda adam atları olardıń jámiyettegi sociallıq jaǵdaylarına baylanıslı qoyılıp, bala waqtında laqap, jigitlik shaǵında dáreje, eresek adamlarǵa ataq onıń ismi esabında berilgen.2

Házirgi qaraqalpaq adam atlarınıń quramında áyyemgi dáwirdegi túrkiy xalıqlardıń isenim hám uǵımlarına baylanıslı bolǵan til qatlamları kóplep ushırasadı. Erte dáwirlerde olar táńir, ay, juldız, taw hám teńiz, hár qıylı aspan denelerine, tábiyat kórinislerine hám sonday-aq haywanatlarǵa sıyınǵan.3 Buǵan túrkiy qáwimler haqqındaǵı ayırım tariyxıy dereklerde, máselen, Oǵuzxannıń úlken balalarına Kún, Ay, Juldız dep qoyılǵanlıǵı ayqın mısal bola aladı.4 Bul ismler házirgi qaraqalpaq tilinde Aysánem, Kúnsulıw, Aysulıw, Juldızxan, degen adam atlarınıń quramında qollanıladı.

Joqarıda aytıp ótkenimizdey, qaraqalpaq adam atlarında haywanat hám quslarǵa sıyınıwshılıqtıń da izleri kórinedi. Házirgi waqıtta unamsız tip sıpatında súwretlenip júrgen «qasqır» yamasa

«bóri» áyyemgi túrkiy xalıqlardıń sıyınıwshı kúshi, húrmetli

1Никонов В.А. Задачи и методы антропонимики. //Личные имена в прошлом, настоящем, будущем. М., 1970. 33-бет

2Гумилев Л.Н. Древние тюрки. М., 1967, 90-б.

3Гумилев Л.Н. Древние тюрки, 76-86-бетлер.

4Кононов А.Н. Родословная туркмен, сочинение Абу-л-гази хана хивинского. М-Л., 1958-48-б; Щербак А.М. Огуз-наме. Мухаббат-наме. М., 1959. 29-31-бетлер.

22

qorǵawshısı esabında tanılǵan. Bóri, qasqır VI ásirlerdegi túrkiy xalıqlarda

úlken mánige iye bolǵan. Qıtay avtorlarınıń kórsetiwinshe, xan hám bóri

(qasqır) sózleri sinonim dep qaralǵan. Túrkiy qáwimleriniń dáslepki xanı

Ashina dep atalǵan. Bul ismniń bórige baylanıslı qoyılǵanlıǵın kóremiz. Házirgi qaraqalpaq adam atlarınıń quramında haywanat hám quslarǵa baylanıslı Bóribay, Arıslan, Barıs, Búrkitbay, Qarlıǵash, Qarshıǵa hám t.b. adam atları kóplep ushırasadı.

Bunday adam atları erte dáwirlerde isenim hám uǵımlarǵa baylanıslı qoyılıp kelgen bolsa, házirgi waqıtta ata-ananıń nárestege tilegin, balanıń tuwılǵan waqtın hám t.b. belgilerdi bildiredi. Máselen, Aysulıw, Kúnsulıw degen adam atları «náresteniń júzi ayday, kúndey jarqırap tursın» degen tilegin yamasa balanıń túnde yamasa kúndizgi waqıtta tuwılıwına baylanıslı usılay ataǵan.

Qaraqalpaq adam atları tábiyattaǵı bolıp atırǵan hár qıylı qubılıslarǵa, xalqımızdıń árman-tileklerine, isenimlerine, ırım hám úrp-ádetlerine hám t.b. sebeplerge baylanıslı qoyılıp kelgen. Máselen, shańaraq aǵzasınıń birewi ketken jaǵınan aman-esen keliwine baylanıslı, sol shańaraqta tuwılǵan balaǵa Amangúl, usaǵan atlardıń qoyılıwı sol waqıttaǵı waqıyalarǵa baylanıslı bolǵan.

Qaraqalpaq antroponimlerinde kózge túsetuǵın nárse – bul ırım hám

úrp-ádetlerge baylanıslı adam atları bolıp esaplanadı. Bunday adam atları tek qaraqalpaqlarǵa emes, basqa xalıqlarda da keń tarqalǵan. Máselen, Iran xalqında, eger bir adam awırsa onıń atın ózgertip, kózden, ájel duzaǵınan aljastırıp, aman alıwǵa boladı

23

dep esaplanǵan. XVII ásirde ómir súrgen Iran Shaxı Safi uzaq dawam etken keselge shatılǵan. Hátteki sol waqıttaǵı ataqlı táwiplerde onıń keseliniń dawasın taba almaǵan. Shaxtıń juldız sanawshıları oylasa otırıp:

«qanday da bir káramatlı kúsh shaxımızǵa awırıw jiberip tur, sonlıqtan onıń atın ózgertsek, ol aljasadı» degen niyet penen shaxqa atın ózgertiwdi usınadı. Iran shaxı bul usınıstı maqul dep esaplaydı hám saltanatlı jaǵdayda

Sulayman degen attı qabıl etken. Solay etip, Iran shaxı Safi hám Sulayman degen atlar menen tariyxta belgili.1 Adam atlarınıń tábiyattan tıs qáhárli kúshten saqlaw maqsetinde, ırım retinde qoyılǵan, shańaraqta balalar shetney bergeni ushın qáhárli ruwhlardı quwıw ushın qoyılǵan. Mine usı

ırımǵa baylanıslı at qoyıw, at ózgertiw ádeti qaraqalpaqlarda da bolǵan. Ayırım jaǵdaylarda hár qıylı sebeplerge baylanıslı náresteler ayı-kúni jetpey shala tuwıladı. Ádette bunday jaǵdaylarda tuwılǵan balanı diywalǵa shege qaǵıp malaqayǵa salıp ildirip qoyadı hám olarǵa Shalaxan, Ileker dep at beredi. Bul atlar er jetkenge shekem saqlanıp, sońınan basqa atlarǵa hújjetlestirilip ózgertiledi. Ayırım jaǵdaylarda dáslepki atlar da hújjetlestirilip jiberiledi. Sonday-aq geypara shańaraqlarda tek qızlar tuwıla berse kelesi tuwılǵan qızlarǵa endigisi ul bolsın degen niyet penen Ulbosın, Ultuwǵan, Uǵılay, Uljan, Ulxan, Jańılay degen atlardı qoyıw ádetke aylanǵan. Eger shańaraqta dáslepki tuwılǵan náresteler shetney berse, kelesi tuwılǵanlardıń ómirin tilep ism qoyadı. Bul qubılıs tek qaraqalpaqlarda ǵana e mes, al basqa túrkiy

1 Гафуров А. Лев и Кипарис (о восточных именах). М., 1971. 7-бет.

24

xalıqlarda da ushırasadı: Tursıngúl, Turǵangúl, Ólmesxan, hám t.b. Kóp balalı shańaraqlarda tuwılǵan genje balalarǵa Genjegúl, Genjebiyke, Toqtaxan, Toqtagúl, Toydıq sıyaqlı atlardı qoyadı.

Basqa dúnya xalıqları sıyaqlı, qaraqalpaq antroponimlerinde kózge túsetuǵın nárse – sanlıqlarǵa baylanıslı atlar. T.Januzaqov qazaq antroponimlerdiń quramında tómendegi sanlıqlardıń ushırasatuǵınlıǵın kórsetedi: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 20, 30, 40, 50,

60, 70, 80, 90, 100, 1000, 100001. Qaraqalpaq antroponimleri boyınsha jıynalǵan materiallarda joqarıda kórsetilgen sanlıqlardıń hámmesi ushıraspaydı. Sanlıqlarǵa baylanıslı qoyılǵan qaraqalpaq adam atları sol shańaraqtaǵı aǵzalardıń sanın, olardıń jas ózgesheligin hám uzaq ómir súriwin bildirip keledi. Máselen, shańaraqtaǵı balalardıń sanına qaray

Birbarım, Besim, Besligúl, Altıbay, Jetibay, Segizbay, Toǵızbay, tuwılǵanda ákesiniń hám atasınıń jasına qaray, Otızbay, Qırqbay, Eliwbay, Alpısbay, Jetpisbay, Seksenbay, Toqsanbay, al Júzbay, Mıńbay, Túmenbay ismleri balanıń ómiriniń uzaq bolıwı ushın qoyılǵan ismler bolıp esaplanadı. Egiz tuwılǵan nárestelerge Egizbay, Qosnazar, Qosmuxammed, Qosdáwlet, Qosjan, Yúsip, Zılıyha sıyaqlı atlar qoyıladı. Qaraqalpaq adam atlarınıń quramındaǵı arabsha Ráwiya ismi «tórtinshi» degen máni ańlatadı.

Qaraqalpaq adam atların qoyıwdaǵı úrp-ádetlerdiń biri náresteniń tuwılǵan waqtın onıń atı arqalı belgilew bolıp tabıladı. Bunday atlar tómendegi waqıyalarǵa baylanıslı qoyıladı:1)

1 Джанузаков Т. Очерк казахской ономастики. Алма-Ата, 1982, 13-бет.

25

kún atına baylanıslı Jumagúl, Sársengúl hám t.b. Geypara atlar bayram atları menen atalıp nárseteniń qaysı kúnde tuwılǵanlıǵın ańlatadı:

Nawrızbiyke (21-mart); Jeńisgúl (9-may); Tazagúl (1- yanvar); Bayramgúl

(Bayram kúnleri) hám t.b. 2) Ay atına baylanıslı: Sapargúl, Orazgúl (Oraza ayı); hám t.b; 3) Máwsim atına baylanıslı: Gúlbáhár, Báhárgúl, hám t.b.

Qaraqalpaq hayal adam atlarınıń kópshilik bólegin arabsha hám parıssha atlar quraydı. Álbette, arabsha hám parsısha atlardıń bárin diniy atlar dep qarawǵa bolmaydı. Máselen, Baxıt, Dáwletbiyke, Raxıyma, Zuxra, Záriypa, Nádira, Jamiyla, Sayёra, Áliyma, Ráwshan, Gúlnara hám t.b. hayal adam atlarında xalıqtıń jaqsılıqqa bolǵan árman-tilekleri bildirilgen.

Burınǵı sovet dáwirinde jámiyetlik ózgerislerge baylanıslı qaraqalpaq antroponimleriniń quramında jańa adam atları payda bola basladı. Bul atlar, tiykarınan alǵanda, rus tili arqalı kelip kirdi. Solay etip, házirgi qaraqalpaq adam atların qoyıw dástúrinde tek táriplew, tilek mánisindegi atlar ǵana emes, sonday-aq belgilew mánisindegi atlardı qoyıw da ádetke aylandı. 1917-jılǵa shekemgi qaraqalpaq adam atları táriplew hám tilek mánisindegi adam atları boldı. Olardıń kópshiligi óz sózlik qatlamnan alınıp, mánilik jaqtan nege tiykarlanıp qoyılǵanlıǵı bilinip turadı. Belgilew atları kóbinese basqa tillik qatlamlardan alınıp, tiykarǵı mánisi anıqlanbaydı da, tek jasalma qásiyetke iye boladı. Bunday adam atların tańlap alıw olardıń qanday mánili sózlerden kelip shıqqanlıǵı esapqa alınbaydı. Máselen, qaraqalpaq hayal adam atlarınıń quramında

26

Muaziya, Maziya atları ushırasadı. Bunday ersi atlar táriplew hám tilek mánisindegi atlarda da bar. Máselen, qız balalarǵa Ulbosın, Ultuwǵan, Toqtash, Toydıq, hám t.b., atlardıń qoyılıwı kewilge qonımlı dep oylaw

álbette, qıyın. Náreste er jetkennen keyin óz atınan ózi uyalmastay bolıwı kerek.

Uluwma alǵanda, hár bir qoyılǵan ism mazmunǵa say, xalıqtıń milliy til ózgesheligin kórsetip, tárbiyalıq qásiyetke iye bolıp zaman aǵımına sáykes qoyılsa, kewilge muwapıq bolar edi. Sol waqıtta xalıqtıń at qoyıw mádeniyatına, ásirese til mádeniyatına ayrıqsha itibar berilgen boladı.

Menshikli atlardıń ózine tán mánilerin anıqlawda hár qıylı, hátteki qarama-qarsı pikirler de ushırasadı.

A.G.Shayxulov menshikli atlardıń mánileri tuwralı úsh túrli kózqarastıń bolıp kelgenligin kórsetedi: birinshiden, geypara avtorlar (L.M. Shetinin, O.Jdanov, V.Nikonov, M.Sharashovalar) adam atlarınıń máni hám túsinikke iye ekenligin bildiredi; ekinshiden, ayırım ilimpazlar, máselen, E.M.Galkina-Fedoruk: «Menshikli atlar mánige de, túsinikke de iye emes, olar tek ayırım kórsetiwshi belgi» - dep kórsetedi; úshinshiden, A.A.Reformatskiy, O.S.Axmanova, A.B.Superanskaya hám

t.b. izertlewshiler menshikli atlar mánige iye, biraq olardıń túsinik penen baylanısı joq dep esaplaydı.1 Házirgi izertlewshilerdiń kópshiligi sońǵı úshinshi kóz-qarastı quwatlaydı.

1 Шайхулов А.Б. Татарские и башкирские личные имена тюркского происхождения.

Уфа. 1983, 5-6-бетлер.

27

A.V.Superanskaya menshikli atlardıń mánilik ózgesheliklerin anıqlawda Dj.St.Mill, A.Gardiner, G.Suit, K.A.Allendorf, G.O.Vinokur, A.A.Reformatskiy, B.A.Nikonov, A.S.Axmanovalardıń aytqan pikirlerin esapqa ala otırıp, óziniń isenimli kóz-qarasında bildiredi: «hár qanday menshikli at qandayda bir mánige iye boladı. Menshikli atlar túsinikler menen baylanıslı bolmaǵanlıqtan, olardıń tiykarın túsiniw ushın onıń qanday predmetke qatnaslı ekenligin anıqlap, ol predmettiń túsinik penen qatnaslıǵın bilip, sonnan keyin sol konkret predmettiń qalay atalatuǵınlıǵın anıqlaw kerek».1

Menshikli attıń, haqıyqatında da túsinik penen baylanısı joq, degen menen, ol belgili bir mánige iye boladı. Máselen, Búrkit, Qarlıǵash, Totı, Qarshıǵa sıyaqlı adam atlarınan olardı búrkit, qarlıǵash, totı, qarshıǵa sıpatında túsinbeymiz. Qarlıǵash, Totı, Qarshıǵa qoyıwdaǵı sebep: «sulıw, minayım, názik, kewilli, pák bolsın» degen tilekke baylanıslı qoyıladı.

V.A.Nikonov túrkiy tillerdegi Arslan degen adam atın semantikalıq jaqtan «haywanatlarǵa baylanıslı» toparǵa kirgiziwdiń orınsız ekenligin eskertti. Ol bul attıń qoyılıwında ata-anası balanı tórt ayaqlı haywanǵa teńep emes, al arıslanday kúshli, batıl bolıwın oylaǵan dep kórsetedi. Sonday-aq, avtor túrkmenshe Tavshan (qoyan), altaysha Chıchqan

(tıshqan) sıyaqlı atlardıń da Arslan menen birgelikte «Haywanatlar menen baylanıslı toparǵa» engiziliwi qolaysız dep e saplaydı. Solay e tip, ol

«Attıń semantikası – at jasawshı

1 Суперанская А.В. Общая теория имени собственного. М., 1973, 262-263-бетлер.

28

sózdiń mánisi arqalı emes, al sol sóz arqalı atawshınıń ataǵan nársege túsinigi arasındaǵı qatnas»1 - degen juwmaqqa keledi.

Álbette, bul jerde Arslan dep atalǵanı menen kúshli, batıl bolıp shıqpay, kerisinshe názik, ileker, qorqaq bolıp shıǵıwı da múmkin. Sonlıqtan, adamnıń atları, onı atawshı sóz arqalı, yamasa sol sózdiń qosımta mánisi arqalı «solay boladı» dep túsiniw retsiz. Máselen, «Arslankúshli haywan», - degende biz onı haywan sıpatında túsinemiz de,

«Ernazar – arslan jigit edi» - degende biz Ernazardı kúshli, batır, qorıqpaytuǵın, márt sıpatında túsinemiz. Birinshisi tuwra mánide boladı da, ekinshisi awıspalı mánide.

Sońǵı waqıtları onomastlar arasındaǵı hár qıylı sheshimge iye bolıp kiyatırǵan máselelerdiń biri – adam atlarınıń klassifikaciyası. Rus tilindegi adam atların A.M.Selishev 19 toparǵa, belorus tilindegi adam atların N.V.Birillo 34 toparǵa, ózbek tilindegi adam atların E.Begmatov 19 toparǵa bólip qaraǵan. Vengr tyurkologı L.Rashonidiń klassifikaciyası boyınsha, adam atların úlken úsh toparǵa bólip, hár bir topardı adam atların qoyıwdaǵı sebepke, baylanıslı hár qıylı shaqaplarǵa bólip qaraydı.2 Túrkiy tillerdegi adam atları da leksikasemantikalıq jaqtan L.Rashonidiń klassifikaciyasına sáykes qálipleskenlikten, qaraqalpaq adam atlarında usı klassifikaciya tiykarında úsh toparǵa bólip qarawdı maqul kórdik.

1Никонов В.А. Имя и общество. М., 1974, 94-95-бетлер.

2Бул бойынша қараңыз: Никонов В.А. Имя и общество. М., 1974, 96-103-бетлер;

Шайхулов А.Г. Татарские и башкирские личные имена тюркского происхождения.

АКД. М., 1978, 190-198-бетлер.

29

Táriplew ismleri. Bunday ismler tuwılǵan balanıń hár qıylı jaǵdaylarına, tuwılǵan waqtına hám sol waqıttaǵı bolıp ótken waqıyalarǵa, ata-analar tuwralı maǵlıwmatlarǵa baylanıslı qoyıladı.

Baladaǵı belgilerge baylanıslı qoyılǵan ismler: a) túri-túsi: Sarıgúl hám t.b; b) denesindegi ózgesheliklerge baylanıslı qoyılǵan ismler: Qaljan, Qallıgúl, Qallıxan, Qalbazar, Qalbiyke, Meńlibiyke, Meńligúl, Meńlixan, Nıshangúl, Botakóz, Qarakóz, Qarashash, hám t.b.

Shańaraqtaǵı balalardıń sanına baylanıslı qoyılǵan ismler: a) bala sanı:

Birbarım, Besim, Besligúl, Altıbay, Segizbay, Jetibay, Toǵızbay, Egizbay, Qosbawlı, Qosdáwlet, Qosnazar, Qosjan, Qosıbay hám t.b.

Ata-analarınıń jası: Otızbay, Qırıqbay, Eliwbay, Alpısbay, Jetpisbay, Seksenbay, Toqsanbay hám t.b.

Tuwılıw jaǵdaylarına baylanıslı qoyılǵan ismler: Shalabay, Ileker, Amanbay, Amangeldi, Esengeldi, Amangúl, Esenbiyke hám t.b; anasınıń jas bosanıw jaǵdayı. Bunday atlarǵa qaraqalpaq tilinde Ańsatbay degen atlardı kirgiziwge boladı, olar siyrek ushırasadı.

V.A.Nikonov usınday jaǵdaylarǵa baylanıslı adam atlarınıń túrkiy tillerinde ilimpazlar tárepinen sóz etilmegenin kórsetedi;1 v) tuwılıw waqtı:

Ayjarıq - náreste tuwılǵan waqtında ay súttey appaq jarıq bolǵan,

Tolǵanay, Aytolǵan, Aytoldı (aydıń tolǵan waqtında tuwılǵan).

1 Никонов В.А. Имя и общество. М., 1974, 96-б.

30

Bazargúl, Bazarxan (bazar kúnleri tuwılǵan), Bayramgúl (hár qıylı sánelerdegi bayram kúnleri tuwılǵan), Gúzbergen (gúzde tuwılǵan),

Biysen, Biysenbay, Piyshenbay (piyshembi kúni tuwılǵan), Erejep, Erejepbay (Erejep ayında tuwılǵan), Jamǵırbay (jawın jawıp turǵanda tuwılǵan), Jazmurat (jazda tuwılǵan), Báhárgúl, Gúlbáhár (báhárde tuwılǵan), Jeńis, Jeńisbay, Jeńisgúl (jeńis kúni tuwılǵan), Jumabay, Jumagúl, Jumabiyke, Jumaxan (juma kúni tuwılǵan), Qarlıbay, Qarjawbay

(Qar jawıp turǵan waqıtta tuwılǵan), Nawrız, Nawrızbay, Nawrızbiyke, Nawrızgúl (Nawrız bayramında tuwılǵan), Ramazan (Ramazan ayında tuwılǵan), Saparbay, Saparǵaliy, Saparniyaz, Saparımbet, Sapargúl, Saparxan (Sapar ayında tuwılǵan), Sársenbay, Sársenǵaliy, Sársengúl

(sárshembi kúni tuwılǵan) Tańatar, Tańbay, Tańsulıw, Tańjarbay (tań atıp kiyatırǵanda tuwılǵan), Kúnsulıw, Nurmurat, Nuratdin, Nurniyaz, Nurımbet, Nurnazar, Nurǵaliy, Nurgúl, Nurjáhán, Nurjamal, Nurzada, Nursulıw, Nurbergen, Sáwle, Sáwlegúl (kúnniń nurı, sáwlesi túsip turǵan waqıtta tuwılǵan), Sveta, Svetlana (svet, elektr shıraǵı jańa kelip atırǵan waqıtta tuwılǵan), Saylawbay, Saylawbiyke, Saylawgúl, Saylawxan

(saylaw kúni tuwılǵan) hám t.b.;

g) tuwılǵan ornına, mákanına baylanıslı: Alǵabas, Aralbay, Buxarbay, Dáryabay, Dáwqara, Edilbay, Edilbek, Jaylawbay, Jayıq, Zayırbay, Moynaqbay, Ormanbay, Otarbay, Tawbay, Tawasar, Tawmurat, Tashkenbay, Teńizbay, Toǵaybay, Tórtkúlbay, Úrgenishbay, Shımbay, Otargúl, Otarbiyke hám t.b.; d) birinshi kóringen nársege baylanıslı:

Qılıshbay, Baltabay, Baltaniyaz,

31