MD hám PQJ / Qaraqalpaq hayal-qızlar atları

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ

BILIM MINISTRLIGI

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI

JUMANAZAROVA G.

QARAQALPAQ HAYAL-QÍZLAR ATLARÍ

5A220102 – Lingvistika (qaraqalpaq tili) Magistr

akademiyalıq dárejesin alıw ushın jazılǵan dissertaciya

Nókis – 2013

Mazmunı

3

Jumıstıń uluwma sıpatlaması

Temanıń aktuallıǵı. Qaraqalpaq adam atları hám laqaplardıń tillik

ózgesheliklerin birinshi ret monografiyalıq jaqtan izertlengen. O.Sayımbetov hám Yu.Xojalepesovalar qaraqalpaq adam atları sistemasın ilimiy baǵdarda úyreniw jumısın baslap berdi hám qaraqalpaq antroponimikasına tiykar saldı. Degen menen, qaraqalpaq antroponimiyasınıń bir qatar áhmiyetli mánisleri ele hár tárepleme izertlenilmegen. Ásirese, qaraqalpaq hayal adam atlarınıń ózine tán

ózgesheliklerin anıqlaw aktual temalar qatarına kiredi. Máselen, qaraqalpaq hayal adam atlarınıń bir qatar lingvistikalıq hám lingvistikalıq emes ózgeshelikleri ele tolıq úyrenilgen joq.

Sonday-aq, hayal adam atlarınıń semantikası hám onı analizlew principleri, variantları sıyaqlı máseleler hár tárepleme analizlewge mútáj.

Házirgi qaraqalpaq adam atlarınıń leksikalıq sistemasın uluwma tárizde sıpatlaw basqıshı basıp ótildi dep aytıwǵa boladı. Sonlıqtan, keleshekte adam atları sistemasındaǵı ayırım ishki nızamlıqlardı tereńirek

úyreniw zárúrligi tuwılmaqta. Mine, usınday máselelerden biri-qaraqalpaq hayal adam atlarınıń lingvistikalıq hám lingvistikalıq emes faktorları, qaraqalpaq hayal adam atlarınıń variantlılıǵı qubılısı, hayal adam atlarınıń grammatikalıq qurılısı hám t.b. máselelerdiń izertleniwi, óz náwbetinde, qaraqalpaq antroponimiyası sistemasınıń ádebiy normaǵa qatnasın belgileydi, hayal adam atlarınıń tańlap alınıwı hám jazılıwın ádebiy normalarǵa salıw múmkinshiliklerin

4

anıqlaydı. Bul aytılǵanlar dissertaciya temasınıń aktuallıǵın tastıyıqlay aladı.

Izertleniw obiekti hám predmeti. Bul jumıstıń izertlew obiektin házirgi qaraqalpaq antroponimiyası sistemasındaǵı hayal adam atlarınıń qoyılıw sebepleri, variantları, qurılısı boyınsha túrleri quraydı. Jumısta qaraqalpaq adam atları boyınsha házirge deyin járiyalanǵan jumıslardaǵı faktlik materiallardan paydalanıldı.

Izertlewdiń maqset hám wazıypaları. Jumıstıń tiykarǵı maqseti qaraqalpaq antroponimiyası sistemasındaǵı hayal adam atların hár tárepleme izertlew, ondaǵı lingvistikalıq hám ekstralingvistikalıq nızamlıqlardı belgilew. Usı maqseti ámelge asırıw ushın dissertaciyanıń aldına tómendegi wazıypalar qoyıldı:

-hayal adam atlarındaǵı variantlardı júzege shıǵarıwshı lingvistikalıq tiykarlar hám sebeplerdi úyreniw;

-hayal adam atlarındaǵı variantlardı júzege shıǵarıwshı lingvistikalıq tiykarlar hám sebeplerdi úyreniw;

-Hayal adam atlarındaǵı variantlardıń payda bolıw jolların belgilew;

-hayal adam atlarınıń grammatikalıq qurılısın anıqlaw;

-hayal adam atlarına tariyxıy lingvistikalıq sıpatlama beriw.

Tema boyınsha ádebiyatlarǵa qısqasha analiz. N.A.Baskakov birinshilerden bolıp, qaraqalpaq toponimikası hám onomastikasın izertlewdiń oǵada zárúr e kenligin atap kórsetti. Ol óziniń

«Karakalpakskiy yazık» atlı miynetiniń birinshi tomında qaraqalpaq adam atlarınıń dizimin bergen.

5

Bul qaraqalpaq antroponimiyası boyınsha aytılǵan dáslepki ilimiy pikirler hám jıynalǵan materiallar edi. N.A.Baskakov maqalasında gúl komponentiniń qaraqalpaq hayal-qızları atlarınıń quramında úsh túrli variantta qollanılatuǵınlıǵın hám semantikalıq jaqtan jasalıw jolların ashıp kórsetti.1

Tariyxshı hám etnograf L.S.Tolstova óziniń maqalasında2 qaraqalpaq antroponimlerine qısqasha sholıw jasap, geografiyalıq atamalarǵa baylanıslı (Shımbay, Moynaqbay, Tórtkúlbay, Nókisbay, Dáryabay, Teńizbay hám t.b.), urıw, millet atamalarına baylanıslı (Qıyatbay, Qıpshaqbay, Mańǵıtbay, Túrkmenbay, Qazaqbay hám t.b) qoyılǵan adam atlarınıń jasalıw jolların lingvistikalıq hám tariyxıy etnografiyalıq materiallar tiykarında dálillengen. Ol óziniń basqa bir maqalasında

áyyemgi Shıǵıs antroponimleriniń toparına kiretuǵın Samiram atınıń qaraqalpaq folklorında saqlanǵanlıǵı haqqında dárek beredi. Ilimpazdıń pikirinshe, Samiran – biziń eramızǵa shekemgi IX ásirlerde jasaǵan Assiriyanıń hayal patshası Shammurat (yamasa Sammuramat) atınıń negizgi úlgisi bolıp, ol áyyemgi armyan xalqına belgili bolǵan Shamiram atı menen de baylanıslı. Avtor adam atları arqalı xalıqlar arasında kiyatırǵan óz-ara tariyxıy baylanıstıń jigin ashıp, usı xalıqlar arasındaǵı

1 Баскаков Н.А. Элемент «гүл» роза, cветок в составе каракалпакских женских имен. //Ономастика Средней Азии, М., 1978, 138-142-бетлер

2 Толстова Л.С. Древневосточные антропонимические ассоcиаcии в каракалпакском историческом фольклоре. //Ономастика Востока. М., 1980, 67-71-бетлер.

6

Samiram haqqındaǵı ańızdıń uqsaslıǵına ayrıqsha dıqqat awdarǵan.1

Qaraqalpaq adam atlarına baylanıslı bolǵan ayırım máseleler jergilikli alımlar tárepinen de izertlenildi. Máselen, D.S.Nasırovtıń

L.S.Tolstova menen birgelikte jazılǵan maqalasında qaraqalpaq adam atları hám familiyalarınıń tariyxı, tuwısqanlıq terminlerdiń adam atlarınıń quramında qollanıw ózgeshelikleri sóz e tilgen. Sonday-aq, bul maqalada qaraqalpaq adam atlarınıń semantikalıq klassifikaciyası hám olardıń tariyxıy rawajlanıw basqıshları da keń tárizde kórsetilgen.2

J.Shámshetov qaraqalpaq adam atlarınıń quramında shıǵısı arabsha qatlamlardıń qollanılıwı, qurılısı boyınsha ózgeshelikleri hám olardıń fonetikalıq ayırmashılıqların kórsetip bergen.3 O.Yusupov Alpamıs, Baybóri, Áshim antroponimleriniń hám Qońırat etnoniminiń etimologiyasın ashıp, bir neshe isenimli dáliller menen tariyxıy jaqtan sıpatlama bergen.4

Q.Qoshanov «Rus hám qaraqalpaq tilleriniń óz-ara baylanısı máseleleri» (Nókis, 1991) atlı miynetinde qaraqalpaq tiline russha adam atlarınıń kelip kiriw jaǵdayların hám olardıń qollanılıw ózgesheliklerin kórsetken. Sonday-aq, avtor qaraqalpaq adam

1Толстова Л.С. Топонимы и этнонимы в антропонимии каракалпаков. //Ономастика Средней Азии, Фрунзе, 1980, 101-105-бетлер.

2Насыров Д.С., Толстова Л.С. Каракалпаки. //Системы личных имен у народов мира., М., 1986. 152-156-бетлер.

3Шамшетов Ж. Қарақалпақ тилиндеги араб антропонимлеринен. ӨзССР ИА ҚФ хабаршысы, 1974, №1, 77-82-бетлер.

4Юсупов О. «Алпамыс» дәстанындағы антропонимлер ҳәм этнонимлер ҳаққында жаңа ой-пикирлер. -ӨзССР ИА ҚФ хабаршысы, Нөкис, 1985, №1, 56-63-бетлер.

7

atlarınıń jazılıw máselelerine de ayrıqsha dıqqat awdarǵan.

Qaraqalpaq adam atlarınıń sózligi birinshi ret O.Bekbawlov tárepinen

«Jekke adam atları» degen atamada 1973-jılı baspadan shıqtı. Ekinshi sózlik O.Dospanov, M.Qálenderov, E.Dospanova, G.Qálenderovalar tárepinen 1994-jılı «Qaraqalpaq isimleri» degen at penen shıqtı. Bul sózlikler, tiykarınan alǵanda, adam atlarınıń jazılıw hám ismlerdi tańlaw máselelerine arnalǵan.

Uluwma alǵanda, qaraqalpaq antroponimleriniń elege shekem izertlenbey kiyatırǵan máseleleri kóp.

Sonlıqtan da, qaraqalpaq adam atların hár tárepleme izertlep, olardıń tariyxıy shıǵıw dereklerin, quramın, tariyxıyetnografiyalıq hám leksikasemantikalıq ózgesheliklerin ashıp kórsetiw házirgi qaraqalpaq til bilimindegi áhmiyetli wazıypalardıń biri bolıp tabıladı.

Qaraqalpaq adam atları arnawlı túrde O.Sayımbetov tárepinen izertlendi. Ol óziniń kandidatlıq dissertaciyasında qaraqalpaq adam atlarınıń payda bolıw tariyxı, shıǵısı boyınsha qatlamları, adam atlarınıń tariyxıy-etnografiyalıq ózgeshelikleri, semantikası boyınsha túrleri, qurılısı boyınsha túrleri hár tárepleme monografiyalıq túrde sóz etilgen.1

Izertleniw nátiyjeleriniń teoriyalıq hám ámeliy áhmiyeti. Bul izertlewdiń ilimiy juwmaqları qaraqalpaq antroponimiyası sistemasınıń, sonıń ishinde, qaraqalpaq tili leksikalıq fondınıń rawajlanıwı hám bayıw nızamlıqların ashıwǵa múmkinshilik

1 Сайымбетов О. Қарақалпақ тилиндеги меншикли адам атлары. Нөкис, 2000.

8

beredi. Sonday-aq, jumıstıń ilimiy analizleri, teoriyalıq juwmaqları qaraqalpaq onomastikası, qaraqalpaq tiliniń leksikologiyası hám semasiologiyasınıń adam atlarına baylanıslı bazı bir sheshilmegen máselelerdi anıqlawǵa, bul máseledegi kemshiliklerdi boldırmawǵa, aldaǵı waqıtta adam atlarınıń basqa túrlerin de izertlewge jol ashıp beredi. Jumıstıń teoriyalıq juwmaqları hám analizleri joqarı oqıw orınlarında qaraqalpaq onomastikası boyınsha arnawlı kurslardı oqıtıwda, tilge baylanıslı ámeliy shınıǵıwlar ótkeriwde paydasın tiygiziwi múmkin. Sonday-aq, dissertaciyada analizlengen materiallar bolsa qaraqalpaq adam atlarınıń túsindirme hám orfografiyalıq sózliklerin dúziwde de járdemin tiygizedi.

Ilimiy jańalıǵı. Jumıstıń ilimiy jańalıǵı sonnan ibarat, onda qaraqalpaq hayal adam atları arnawlı túrde úyreniledi, olar boyınsha materiallar toplanıp, ilimiy sistemaǵa salındı. Qaraqalpaq hayal adam atlarınıń payda bolıwı ushın tiykar bolǵan lingvistikalıq hám lingvistikalıq emes (tariyxıy, etnografiyalıq) faktorlar anıqlandı.

Jumıstıń qurılısı. Dissertaciya kirisiw, úsh bap, juwmaq hám paydalanılǵan ádebiyatlardıń diziminen ibarat.

9

Kirisiw

Prezidentimiz I.A.Karimov ana tilin jáne de rawajlandırıw haqqında sóz etip: «Biz áwladlardan áwladlarǵa ótip kiyatırǵan biybaha baylıqtıń dawamları sıpatında ana tilimizdi asırapabaylawımız, onı bayıtıw, dárejesin jáne de asırıw ústinde bárqulla izleniwimiz shárt. Ásirese, fundamental ilimler, zamanagóy kommunikaciya hám xabar texnologiyaları, bank-finans sisteması sıyaqlı áhmiyetli tarawlarda ana tiliniń qollanıw órisin keńeytiw, etnografiyalıq hám salıstırmalı sózlikler dúziw, zárúr termin hám túsinikler islep shıǵıw, bir sóz benen aytqanda, ana tilin ilimiy tiykarda hár tárepleme rawajlandırıw milliyligimizdi ańlaw sıyaqlı maqsetlerge xızmet etiwi sózsiz»,1 - degen edi. Haqıyqatında da tilimizdiń rawajlanıwına juwapkershilik til biliminiń minneti bolıp, al búgingi kúnde tildiń hár túrli bólimleri boyınsha tereń ilimiy izleniwler alıp barıwdı kórsetedi.

Qaraqalpaq adam atları tildegi sózlik quramınıń bir bólegi bolıp esaplanadı. Ol óziniń arnasın ulıwma xalıq tiliniń fondınan aladı hám tilimizdiń ishki nızamlılıqlarına sáykes rawajlanadı. Solay etip, ol tildegi sózlerdiń barlıq tarawlarınan jasaladı.

Qaraqalpaq adam atlarınıń kópshilik bólegi xalqımızdıń ótken zamanlardan baslap házirge deyingi mádeniy-tariyxıy ómirin anıq kórsetedi.

Balalarǵa at qoyıwda ertede belgili dárejede ırım hám dástúr ayırıqsha orın alıp atırǵan. Olardıń ayırımların sózdiń kiyeli

1 Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас кўч. Тошкент, 2008, 87-бет.

10

kúshi menen de baylanıstırıp otırıw erte dáwirden bar qubılıs. Sol erte dáwirlerde balalarǵa kóz tiyiwden yamasa jin-shayttannan saqlaw maqsetinde ersi ismler qoyıp otırǵan.

Qaraqalpaq xalqınıń turmısında bolıp atırǵan jámiyetliksiyasiy, ilimiy, texnikalıq, ekonomikalıq hám mádeniyat tarawındaǵı ózgerisler, ana tilimizdiń erkin rawajlanıp, sózlik quramımızdıń leksikalıq qatlamlarınıń, sonıń ishinde antroponimlerdiń de ósip, jetilisip bayıwına tásir etti. Antroponimlerdiń, yaǵnıy adam atlarınıń quramı tek ǵana ana tilindegi sózlerden emes, basqa tillerden qabıl alınǵan adam atları esabınan da kóbeyip otır. Jańa adam atlarınıń san jaǵınan kóbeyiwi jámiyet turmısındaǵı nızamlı qubılıs.

Qaraqalpaqstan - kóp milletli respublika. Sońǵı jılları respublika turǵınları arasında neke sanı kóbeydi. Olardıń balalarınıń ismleri birde

ákesiniń milleti tárepinen berilip otırsa, geyde anasınıń milleti tárepinen qoyılıp, xalıqlardıń internacionallıq ruwxına sáykes keledi.

Basqa xalıqlardıń adam atlarınan balalarǵa ism qoyǵanda, olardıń ishinen ana tiline jaqın, beyim, aytılıwı ańsat hám ıqsham, mánisi anıq ismlerdi tańlap alıw bayqaladı.

Bul kórsetilgen dáliller qaraqalpaq adam atların basqa xalıqlardaǵı adam atları esabınan bayıtıwdıń, olardıń quramın internacionallıq baǵıtta tolıqtırıwdıń ayqın kórinisi ekenligin belgilep kórsetedi.

11