MD hám PQJ / Frazeologizm quramında bir hám eki sanlıq sózleriniń jumsalıwı

professor E.Berdimuratovtıń1 hám J.Eshbaevtıń2 miynetlerinde feyil mánili, substantivlik, adektivlik, ráwish mánili frazeologizmler dep bólip qaraladı.

Frazeologizmlerdiń ózleri atlıq, feyil, ráwish, kelbetlik mánilerin bildirip keliwine qaray tórtke bólingeni menen olardıń ishinde san muǵdardı bildiretuǵın sanlıq mánili frazeologizmler bolmaydı. Biraq, basqa mánili frazeologizmlerdiń quramında sanlıq sózler kóplep ushırasadı. Biz bul bólimde bir hám eki sanlıqları menen kelgen frazeologizmlerdiń sóz shaqaplarına qatnası jaǵınan túrlerin kórip shıǵamız. Frazeologizmlerdiń e ń kóp ushırasatuǵın túri feyil mánili frazeologizmler. Máselen: aspandı bir eli ákeliw, awzı bir bolıw, kózi bir eli ilinbew, bir aytqanın eki aytıw, bir basın ekew etiw, bir gelle kóriw, bir esabın tabıw, bir jaǵına shıǵıw, bir jaqlı bolıw, bir jasap qalıw, bir qasıq qanınan keshiw, bir qısım bolıw, bir mushtan qalmaw, bir oq penen eki qoyandı atıw, bir sózin eki etpew, eki ayaǵın bir etikke tıǵıw, eki janı bir qalıw, eki kózi uyasınan shıǵıw, eki kózi tórt bolıw, eki sózdiń basına barmaw, kúshi eki kózine jetiw, kózi bir eli ilinbew, sózi eki shıǵıw t.b. Feyil mánili frazeologizmler feyildiń bolımlı, bolımsız formaların, meyil, máhál, bet-san kategoriyalarınıń formaların qabıl etip hár qıylı meyillik, máhállik mánilerdi ańlatadı. Bul mániler olardıń sońǵı komponenti bolǵan feyil sózlerdiń járdeminde anıqlanıp, kópshilik jaǵdayda gáptiń sońında qollanılıp, bayanlawısh xızmetin atqaradı. Feyil mánili frazeologizmler feyildiń grammatikalıq kategoriyalarınıń formaların qabıl etip kelgende jeke feyil sózlerden ayırmashılıqlarǵa iye.

Qaraqalpaq tilinde feyil mánili frazeologizmlerdiń bolımlı hám bolımsız túrde jumsalıw ózgesheliklerin esapqa ala otırıp, olardı úsh túrge bólip úyrensek boladı.

1Бердимуратов Е.Б. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Лексикология. Нӛкис, 1994.

2Ешбаев Ж. Қарақалпақ тилиниң қысқаша фразеологиялық сӛзлиги. Нӛкис, 1985. 14-18-бетлер.

61

1. Bolımlı hám bolımsız túrde jumsala beretuǵın feyil mánili frazeologizmler. Máselen: eki sóylew – eki sóylemew, bir esabın tabıwbir esabın taba almaw, bir jaǵına shıǵıwbir jaǵına shıqpaw, bir jaqlı bolıw-bir jaqlı bolmaw, bir mushtan qalmaw –bir mushtan qalıw, bir sózin eki etpew-bir sózin eki etiw, sózi eki shıǵıw-sózi eki shıqpaw t.b.

2. Tek bolımlı túrde ushırasatuǵın feyil mánili frazeologizmler. Máselen: aspandı bir eli ákeliw, bir basın ekew etiw, bir gelle kóriw, bir jasap qalıw, bir qısım bolıw, bir oq penen eki qoyandı atıw, e ki ayaǵın bir etikke tıǵıw, eki janı bir qalıw, eki kózi uyasınan shıǵıw, eki kózi tórt bolıw, kúshi eki kózine jetiw, eki qoyandı bir oq penen atıw t.b.

3. Tek bolımsız túrde ushırasatuǵın feyil mánili frazeologizmler. Olar – ma//-me, -ba//-be, -pa//-pe formaları arqalı jáne emes, joq kómekshi sózleriniń dizbeklesiwi arqalı jasaladı. Máselen: Bir kúnshe bolmaw, eki kózine kúshi jetpew, kózi bir eli ilinbew, eki sózdiń basına barmaw, kózi bir eli ilinbew, kózin bir eli jazbaw, awzınan bir eli taslamaw, bir shuqım eti bolmaw, eki kózin almaw, eki sózdiń basına barmaw t.b.

Qaraqalpaq tilinde meyil kategoriyası máni hám formalıq belgisine qaray (buyrıq, anıqlıq, shárt, tilek, maqset) beske bólinedi. Bir hám eki sanlıqları menen kelgen frazeologizmlerdiń anıqlıq meyilde qollanılıwı ónimli. Xiywaǵa shekemgi sonsha kóp, sonsha sergeldiń bir pul boldı (Sh.Seytov).

Tilek meyil. –O hooo, demde úp-úlken jigit bolıpsań, balam, tilkózden saqlasın, tezirek bir basıń ekew bolsın, toyıńdı kóriw ákeńe de nesip etkey ilayım!

Buyrıq meyil. Qattı ashıwı kelgen kempir dawısınıń barınsha ǵarǵawǵa tústi: eki dúnyada kórgeniń azap bolsın, há tili qırqılǵır, qırıq jilik bolǵır…(Sh.Seytov).

62

Qaraǵım, túbiń bir, shaqań mıń bolsın, baxıtlı bolǵaysań! (x.a.) Qaraqalpaq tilinde feyil mánili frazeologizmlerden keyin kóbirek

ushırasatuǵın túri kelbetlik mánili frazeologizmler. Bunday frazeologizmler zattıń sının, sıpatın, belgisin, sapasın bildirip, kóbinese basqa bir zatqa, qubılısqa salıstırılıp, kórkemlep túsindiriledi. Olar tiykarınan kelbetlik jasawshı –lı//-li, - day//-dey, -lıq//-lik qosımtaları arqalı jasaladı. Máselen:

: bir adamday, bir anadan tuwǵanday, bir sózli, eki sózli, eki ushlı, eki oylı, eki esli, bir qálipke quyǵanday, bir sırlı, jeti qırlı; eki júzli, bir qasıq suw menen jutıp jibererliktey t.b.

Sonday-aq kelbetlik feyildiń –ǵan//-gen, -qan//-ken qosımtaları arqalı jasaladı. Máselen: bir kóylek burın tozdırǵan, eki dúnyadan bos qalǵan,

ekewiniń topıraǵın bir jerden alǵan, bir tuwǵan t.b.

Bir emshekten sút emgen tuwısqanlarımnıń miyrimi túspegende,

basqalardan ne úmit, ne qayır. Bir hám eki sanlıqları menen kelgen kelbetlik

sazdıń bózi, bir shaynam eti joq, eki dúnyanıń áweresi, eki ayaqlınıń túlkisi, t.b. Zattıń mánisin bildiretuǵın frazeologizmler qaraqalpaq tilinde júdá

siyrek ushırasadı. Quramında bir hám eki sanlıqları ushırasatuǵın atlıq mánili frazeologizmler az bolsa da tilimizde jumsaladı. Mısalı: bir atanıń balası, bir atım, bir awız sóz, eki awız sóz, jalǵız awız sóz, bir japıraq, bir jutım, bir zaman, bir tuyaq, jalǵız tuyaq, bir tırnaq, eki qabat hám t.b.

Atlıq mánili frazeologizmler atlıq sóz shaqabına tán bolǵan grammatikalıq kategoriyalarǵa iye. Máselen, san hám seplik kategoriyaların qabıl etedi. Atlıq mánili frazeologizmlerdiń ápiwayı atlıq sózlerden

63

parqı, olar barqulla derlik adamlarǵa qarata aytıladı. Yaǵnıy, adamlardı sıpatlaydı.

Atlıq mánili frazeologizmler zattıń, predmettiń tuwra ataması emes. Olar kóbirek zattıń predmetlik mánisinen góre bahalawshı mánisi (ocenochnoe znachenie) kúshlirek boladı. Bul olardıń ápiwayı atlıq sózlerden tiykarǵı ayırmashılıǵı bolıp esaplanadı.

Ráwish mánili frazeologizmler gáp ishinde qollanılǵan basqa sózler menen baylanısıw ushın hár qıylı grammatikalıq formalardı qabıl ete bermeydi. Qurılısı turaqlı bolıp, óziniń dizbektegi burınǵı qálpin saqlaydı. Máselen: bir qasıq qanı qalǵansha, bir maydan, bir uwıs t.b. Bir hám eki sanlıqları menen kelgen ráwish mánili frazeologizmler gáp ishinde is-hárekettiń hár qıylı belgilerin bildiredi:

a) Quramında bir sanı bar ráwish mánili frazeologizmler geyde hárekettiń tez bolǵanın bildiredi. Mısalı: Úyińizge barıp, bir zaman kóz shırımın alıń. (M.Nızanov «Dushpan»). Bir degennen alma tústi. (T.Qayıpbergenov). Erteń bir kún irkilmey qalaǵa kelip qaladı. («Qırq qız» dástanı). Jumagúl onı

állenetken jábirkesh shıǵar dep turıp edi, jaqınlaǵan gezinde ǵana tanıp, bir demge lal bolıp, birden ózin biyledi. (T.Qayıpbergenov). Bir zaman da bolsa, qulaǵı tınısh boladı. (M.Nızanov.

«Aqshagúl»)

b) Bir sanınıń mánisi geybir frazeologizmler de anıq kórinbeydi: Mine, sol sıyaqlı balasınıń xatın ata-ana bir jasap jez samovardıń qasında balqıp chay iship otırdı. (Ó.Ayjanov). Kózińizden bir-bir ushıp baratırsa, úyińizge aparıń. (T.Qayıpbergenov).

Bunnan basqa da ráwish mánili frazeologizmlerde bir sanlıǵı ushırasadı. Máselen: bir dúnya - kóp mol mániside, bir awızdan - birgelikte, bir adım jerde - jaqın jerde, bir judırıq siltegenshe - tezlik penen,

64

bir shay ishimde - az ǵana waqıtta, bir qasıq qanı qalǵansha - aqırına shekem (gúresiw) hám t.b.

Úsh jıl jolında eki kózi sarǵayıp, kútip otıradı-mısh. (T.Xalmuratov). Balanıń kózinen monshaqlap jas aǵıp eki iyninen dem alıp solqıldap jılap kiyatır. (N.Dáwqaraev).

b) Predmettiń yamasa qubılıstıń bir túrden, basqa túrge aynalıp ketiwin

bildiredi: Al birazları úndemesten, eki oylı bolıp múlgisip otır (T.Qayıpbergenov). Jeńgejan Eshimbettiń aldında e ki júzli bolaman ba

(A.Bekimbetov).

v) Az muǵdardı ańlatadı: Serkebaydıń basına aspan eki eli-aq qalǵanday

seziledi (T.Qayıpbergenov) Eki awızdıń birinde «balıq al» deyse.ń (Ó.Ayjanov).

g) Frazeologiyalıq ótlesiwlerde eki sanı óziniń san mánisin joyıtadı: Al Gúlsánem bolsa, eki bastan bos adam (J.Aymurzaev). Azdan soń tórt kóz túwel

uot jaǵılıp úydiń ishi jaqtılandı (Sh.Seytov).

Sanlıqlar menen kelgen ráwish mánili frazeologizmler kóbinese ishárekettiń muǵdarın, ornın, waqtın bildirip keledi.

Biz sanlıqlar menen kelgen frazeologizmlerdiń leksika-grammatikalıq

jumsalatuǵının, al atlıq mánili frazeologizmlerdiń az qollanılatuǵının kórdik.

65

ushıramaytuǵınlıǵı, tilde qáliplesken formasında jumsalatuǵını menen ajıralıp turadı.

3.2. Sanlıqlar menen kelgen frazeologizmlerdiń komponentlik

quramı jaǵınan túrleri

Sanlıqlar menen kelgen frazeologizmlerdiń quramındaǵı komponentleri (sózlerdiń) sanı jaǵınan da hár qıylı bolıp keledi. Biz olardıń komponentleriniń sanın esapqa ala otırıp, tómendegi úsh toparǵa ajıratıp qarawdı maqul kórdik:

1)Eki komponentli frazeologizmler: bir dúnya, bir asım, bir degende, bir demde, bir esaptan, bir jutım, bir sózli, awzı bir, bir adamday, bir awızdan, bir degende, bir kórmege, bir jola, bir zaman, bir otırǵanda, bir tuwǵan, bir tuyaq, bir tırnaq, bir shaynam, eki bastan, eki jaqlaw, eki ortada, eki sóylew, ekiniń biri, mıńnan bir, e ki sózli, e ki júzli, hám t.b.

2)Úsh komponentli frazeologizmler: bir pul bolıw, bir eli qalmaw, bir gelle kóriw, bir jaqlı bolıw, bir qaynawı ishinde, bir qálipke quyǵanday, bir qısım bolıw, eki awız sóz, eki dúnyanıń áweresi, eki ottıń arasında, eki sózge barmaw, sózi eki shıǵıw, aytqanı eki bolmaw, bası ekew emes, bir anadan tuwǵanday, bir ata jaqın, bir atanıń balası, bir qarıs jerde, bir gelle kóriw, bir demnin ishinde, bir esabın tabıw, bir jaǵına shıǵıw, bir jaqlı bolıw, bir qudayǵa salıw, bir kúnshe bolmaw, bir qısım bolıw, bir mushtan qalmaw, ekewi bap qosılǵan, eki ayaqlınıń túlkisi, eziwi eki qulaǵında, eki kózin almaw, eki kózinen asılıw, eki kóziniń birindey, eki sózdiń birinde, eki tamshı suwday, qarasın bir kórsetpew, kózinen bir-bir ushıw, tili bir qulash hám t.b.

66

3) Kóp komponentli frazeologizmler: aspandı bir eli ákeliw; awzınan bir eli taslamaw, bir aytqanın eki aytıw, bir awız sózge barmaw, bir basıń ekew bolsın, bir emshekten sút emgen, bir kóylek burın tozdırǵan; bir oq penen eki qoyandı atıw, bir tapqanı bir tapqanına jetpew, ekewiniń topıraǵın bir jerden alǵan, bir qasıq qanınan keshiw, bir qasıq qanı qalǵansha, eki ayaǵın bir etikke tıǵıw, eki iyninen dem alıw, eki qolın murnına tıǵıw, iytten bir súyek qarızdar, on gúlinen bir gúli ashılmaǵan, bir qulaǵınan kirip, bir qulaǵınan shıǵıw, bir ayaǵı górde, bir ayaǵı jerde, eki ayaǵın at etip, eki qolın qamshı etiw, bir erni

menen jer tirep, bir erni menen kók tirew; bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shıǵarıw, bir kirip, bir shıǵıw, bir qolın urı etiw, bir qolın qurı etiw hám t.b.

Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyalıq materiallarına baqlaw júrgiziw

arqalı frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń quramındaǵı komponentler sanınıń ósiwi menen olardıń qollanılıw jiyiligi páseyetuǵınlıǵı seziledi. Kerisinshe, eger frazeologizmler quramındaǵı komponentler sanı az bolsa, olardıń qollanılıw jiyiligi joqarı boladı. Sonlıqtan da qaysı tildiń frazeologiyalıq sóz dizbeklerin alıp qarasaq ta, olardıń eki hám úsh komponentli túrleri kóbirek ushırasatuǵınlıǵı belgili. Degen menen frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń quramalı dúziliske iye bolǵan kóp komponentli túrleriniń sózlik quramda ornı hám tildegi xızmeti óz aldına. Óytkeni hár qanday turaqlı sóz dizbegi jeke sózler usap ózine tán kommunikativlik hám nominativlik xızmet atqarıp keledi. Qaraqalpaq tilinde sanlıqlar menen kelgen frazeologizmlerdiń tiykarǵı bólegin eki komponentli frazeologizmler quraydı. Olardıń birinshi komponenti sanlıqlar bolıp, ekinshi

67

frazeologizmlerdiń tilimizde jiyi ushırasatuǵın eń tiykarǵı

grammatikalıq formalarınıń dúzilislik úlgilerine názer awdarayıq: Sanlıq+atlıq: bir maydan, eki bastan, bir awızdan, bir esaptan hám

t.b.

Sanlıq+feyil: bir otırǵanda, bir sóylew, eki jaqlaw, eki sóylew hám t.b.

Sanlıq+kelbetlik: bir sózli, bir adamday, eki sózli, eki júzli, eki ushlı, hám

t.b.

Sanlıq+sanlıq: ekiniń birinde, mıńnan birde t.b.

Qaraqalpaq tilinde sanlıqlar menen kelgen úsh komponentli frazeologizmler de kóplep ushırasadı. Olardıń komponentleriniń qanday sóz shaqaplarınıń qatnasına qaray bir neshe túrli dúzilislik úlgiler tiykarında dóretilgenligin anıqlawǵa boladı:

Sanlıq+atlıq+ +atlıq: bir shay ishimde, eki awız sóz, eki dúnyanıń áweresi, eki ayaqlınıń túlkisi t.b.

Sanlıq+kelbetlik+feyil: eki oylı bolıw, bir jaqlı bolıw, t.b. Sanlıq+atlıq+feyil: bir pul bolıw, bir qısım bolıw, eki qolın kóteriw, bir

gelle kóriw, eki sózge barmaw, bir esabın tabıw, bir qudayǵa salıw, bir mushtan qalmaw, eki kózin almaw, eki kózinen asılıw t.b.

Sanlıq+atlıq+ráwish: eki ottıń arasında, bir qaynawı ishinde, bir demnin ishinde t.b.

Sanlıq+atlıq +kelbetlik: bir qálipke quyǵanday, eki kóziniń birindey, eki tamshı suwday, bir anadan tuwǵanday t.b.

Sóz dizbegi túrindegi frazeologizmlerdiń ishinde tórt hám onnan da kóp komponentlerden turatuǵın frazeologizmler de belgili orındı iyeleydi. Házirgi qaraqalpaq tiliniń bay frazeologiyalıq materiallarına názer awdarsaq, olardıń ishinde kóp komponentli túrleri kúshli ekspressiyaǵa

68

iye bolıwı menen birge frazeologizmlerdiń basqa túrlerinen ózine tán ayırmashılıqları menen ajıralıp, olar grammatikalıq dúzilisi jaǵınan túrli formalarda ushırasadı. Olardan eń baslıları sıpatında tómendegilerdi kórsetiwge boladı: bir shıbıq penen aydaw, bir shaynam eti bolmaw, bir kóylek burın tozdırıw, bir qasıq qanı qalǵansha, bir tırnaqqa zar bolıw, bir oq penen eki qoyandı atıw, eki kózi tórt bolıw, eki ayaǵın bir etikke tıǵıw, tórt jaǵı qubla bolıw, tórt túligi say bolıw, on gúlinen bir gúli ashılmaǵan hám t.b.

Solay etip biz sanlıqlar menen kelgen frazeologizmlerdiń leksikagrammatikalıq túrlerin úyrenip qaraǵanımızda olardıń ishinde feyil, kelbetlik, ráwish mánili túrleri ónimli jumsalatuǵın, al atlıq mánili frazeologizmlerdiń az qollanılatuǵının kórdik. Bulardıń ishinde kelbetlik, ásirese, ráwish mánili frazeologizmler turaqlı sıpatqa iye bolıp, grammatikalıq ózgerislerge ushıramaytuǵınlıǵı, tilde qáliplesken formasında jumsalatuǵını menen ajıralıp turadı.

Qaysı tildiń frazeologiyalıq sóz dizbeklerin alıp qarasaq ta, olardıń

eki, úsh komponentli túrleri kóbirek ushırasatuǵınlıǵı belgili. Degen menen frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń quramalı dúziliske iye bolǵan kóp komponentli túrleriniń tildegi ornı, xızmeti óz aldına.

69

Juwmaq

Frazeologizmler tildegi eń áhmiyetli bolǵan til birlikleri. Olardı tilde qollanılıw arqalı pikirdi, aytajaq oydı jáne de emocionallıqekspressivlik jaqtan kúshli etip, obrazlı etip beriwge erisemiz. Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyalıq materiallarına kóz salǵanımızda olardıń mánilik jaǵınan da, qurılısı menen quramı jaǵınan da túrleriniń kóp ekenligin kóriwimizge boladı.

Frazeologizm quramındaǵı sanlıqlardıń qollanılıwı qaraqalpaq til biliminde arnawlı túrde izertlenbegen máselelerdiń biri. Sonlıqtan da biz bul magistrlik dissertaciya jumısımızda frazeologizm quramında sanlıq sózlerdiń qollanılıw uqıplılıǵın anıqlawdı, bunday dizbeklerdiń leksika-semantikalıq hám leksika-grammatikalıq ózgesheliklerin anıqlawdı maqset ettik.

Tildegi san atamaları – adam turmısında eski waqıtlardan berli keńnen qollanılıp kiyatırǵan sózler. Túrkiy tillerindegi san atamalarınıń etimologiyası bir qatar ilimpazlar tárepinen izertlense de ele kóp izertlewlerdi talap etetuǵın máselelerdiń biri. Sanlıq basqa sóz shaqabına salıstırǵanda ózine tán bolǵan bir qatar leksika-grammatikalıq ózgesheliklerge iye. Bul ózgeshelikler onıń óz aldına bólek, ayrıqsha sóz shaqabı ekenligin kórsetedi. Sanlıq ayrıqsha túsinikti

– abstrakt san ideyasın bildiredi. Ol tek ǵana bir mánili sóz bolıp, modallıq yamasa ekspressivlik qásiyetke iye bolmaydı. Sanlıqlar tilde hámmege belgili jedel qollanıwshı sózler bolǵanlıqtan frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń quramında kóplep ushırasadı. Qaraqalpaq tilinde frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń quramındaǵı sanlıqlardıń qollanılıw uqıplılıǵın hár tárepleme analizlep, onıń leksika-grammatikalıq,

70