MD hám PQJ / Frazeologizm quramında bir hám eki sanlıq sózleriniń jumsalıwı

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

BERDAQ ATINDAǴI QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI

Qaraqalpaq til bilimi kafedrası

Jumatova Q.

Frazeologizm quramında «bir» hám «eki» sanlıq sózleriniń jumsalıwı

5A120102 – Lingvistika (qaraqalpaq tili)

Magistr dárejesin alıw ushın jazılǵan dissertaciya

Nókis-2013

1

2

Kirisiw

Jumıstıń uluwma sıpatlaması

Temanıń áhmiyeti. Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramı oǵada bay bolıp, onda frazeologizmler ayrıqsha orın tutadı. Qaraqalpaq til biliminde frazeologiyalıq sóz dizbekleri haqqındaǵı másele hár tárepleme izertlewdi talap etetuǵın teoriyalıq jaqtan da, ámeliy jaqtan da úlken áhmiyeti bar máselelerden esaplanadı. Frazeologizmler sózlik quramda quramalı birlikler sıpatında kózge túsedi. Olardıń hár birinde xalqımızdıń kóp ásirlik tájiriybesi, turmısı, mádeniyatı, milliy úrpádetleri óz kórinisin tapqan. Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń semantikalıq hám qurılısı jaǵınan hár qıylı bolıwına qaramastan, olardıń jasalıwında uluwmalıq nızamlıqlardıń bar e kenligi seziledi. Qálegen frazeologizm quramındaǵı tirek sóz frazeologizmniń payda bolıwına, qáliplesiwine tiykar boladı. Olardıń erkin sóz dizbegi túrindegi dáslepki mánisiniń waqıt ótiwi menen ózgeriwine baylanıslı awıspalı mánisi qáliplesedi. Olardıń túp tiykarı, sebebi, belgili bir motivleri boladı. Hár bir xalıqtıń dúnya tanıwı, mádeniyatı, tariyxı erte dáwirler jemisi bolǵan frazeologizmlerde óz kórinisin tabadı. Sonlıqtan da, frazeologizmlerdiń payda bolıwın, qáliplesiwin, quramın tekserip sebeplerin anıqlaw úlken áhmiyetke iye. Uluwma tyurkologiyada frazeologizmlerdiń kópshilik jaǵdayda leksikasemantikalıq, stillik qollanılıw ózgeshelikleri úyrenilip, al olardıń grammatikalıq tárepi, dúzilislik ózgeshelikleri, komponentlik quramı dıqqattan tıs qalıp kiyatır.

Tilimizdegi frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń komponentlik quramın sóz shaqapları boyınsha ajıratıp qarasaq, ózleriniń tek bir mánili sózler bolıwına qaramastan, sanlıq sózlerdiń de kóp ushırasatuǵınlıǵın kóremiz. Ásirese qaraqalpaq tilinde «bir» hám «eki» sanlıqları menen

3

kelgen frazeologizmlerdiń leksika-semantikalıq hám leksika-grammatikalıq

ózgeshelikleri, olardıń arasında ushırasatuǵın sinonimiyalıq, antonimiyalıq hám variantlılıq qubılısları úlken qızıǵıwshılıq tuwdıratuǵın máselelerden esaplanadı. Bul másele qaraqalpaq til biliminde arnawlı túrde izertlenbegen. Sonlıqtan bul magistrlik dissertaciyamızdı «bir» hám «eki» sanlıqlar qatnasındaǵı

frazeologizmlerdiń leksikasemantikalıq hám leksika-grammatikalıq

ózgesheliklerine arnawdı maqul kórdik. Biziń pikirimizshe, «bir» hám «eki»

sanlıqlarınıń frazeologizm quramında jumsalıwın, olardıń ózine tán

ózgesheliklerin, sıpatların úyreniw arqalı, frazeologizmlerdiń sózlik quramnıń birligi sıpatındaǵı basqa da belgilerin, ózgesheliklerin anıqlawǵa jol ashıladı.

Izertlewdiń maqseti hám wazıypaları. Jumıstıń tiykarǵı maqseti

frazeologizm quramında bir hám eki sanlıqlarınıń qollanılıw uqıplılıǵın,

ónimliligin, mánilerin hám xızmetlerin kórsetiw, olardıń hár qıylı leksikasemantikalıq hám leksika-grammatikalıq ózgesheliklerin ashıp kórsetiw.

Bul maqsetke erisiw ushın tómendegi bir qatar wazıypalardı sheshiw

antonimlik qatnastı anıqlaw;

-bir hám eki sanlıqları menen kelgen frazeologizmlerdiń variantlarda jumsalıw ózgesheliklerin úyreniw;

4

-bir hám eki sanlıqları menen kelgen frazeologizmlerdi leksika-

grammatikalıq jaqtan úyreniw.

Jumıstıń obyekti hám predmeti. Bir hám eki sanlıqları menen kelgen frazeologizmler jumıstıń obyekti bolıp, onıń predmetin qaraqalpaq jazıwshıshayırları tilindegi hám baspasóz materiallarındagı mısallar quraydı.

Izertlew metodikası hám usılları. Magistrlik dissertaciya jumısı sinxroniyalıq aspektte alıp barıldı. Izertlewde til faktleri baqlaw júrgiziw, salıstırma, táriyplew, lingvistikalıq tallaw hám usı kúnge deyingi lingvistikalıq izertlewlerde dástúriy túrde keń paydalanıp atırǵan usıllar qollanıldı.

Dissertaciyalıq izertlewdi ámeliy iske asırıwda ilimiy derekler sıpatında til iliminiń házirge shekemgi jetiskenlikleri, uluwma til biliminiń hám tyurkologiyanıń iri wákilleri V.V.Vinogradov, N.M.Shanskiy, A.V.Molotkov, S.Keńesbaev, Sh.Raxmatullaev, E.Berdimuratov, S.Naurızbaeva, A.Bekbergenov, G.Aynazarovalardıń miynetleri basshılıqqa alındı.

Izertlew jumısımızda tiykarǵı derekler sıpatında awızeki xalıq dóretpeleri, qaraqalpaq klassikalıq ádebiyatı hám házirgi qaraqalpaq ádebiyatı, túrkiy tilleriniń frazeologiyalıq sózlikleri, túsindirme sózlikler

paydalanıldı.

Izertlew nátiyjeleriniń ilimiy tárepten jańalıq dárejesi. Qaraqalpaq til biliminde frazeologizmlerdegi sinonimiya, variantlılıq hám antonimiya máselesi, frazeologizmlerdiń komponentlik quramı máselesi, frazeologizmlerdiń bir túri – bir hám eki sanlıqları menen kelgen túrleri tiykarında úyrenildi. Dissertaciya jumısında qaraqalpaq tilindegi frazeologizmleriniń quramında bir hám eki sanlıqlarınıń jumsalıwı birinshi ret keń kólemde izertlenip atır. Qaraqalpaq til biliminde frazeologizmlerdiń komponentlik quramı máselesi, frazeologizmlerdegi

5

sinonimiya, antonimiya hám variantlılıq máselesi usı búgingi kúnge shekem arnawlı túrde izertlengen joq. Jáne bul máseleler frazeologizmlerdiń bir túri – bir hám eki sanlıqları menen kelgen túrleri tiykarında úyrenildi.

Dissertaciyalıq izertlewdi ámeliy iske asırıwda ilimiy derekler sıpatında til iliminiń házirge shekemgi jetiskenlikleri, uluwma til biliminiń hám tyurkologiyanıń iri wákilleri V.V.Vinogradov, N.M.Shanskiy, A.V.Molotkov, S.Keńesbaev, Sh.Raxmatullaev, E.Berdimuratov, S.Naurızbaeva, A.Bekbergenov, G.Aynazarovalardıń miynetleri basshılıqqa alındı.

Izertlew jumısımızda tiykarǵı derekler sıpatında awızeki xalıq dóretpeleri, qaraqalpaq klassikalıq ádebiyatı hám házirgi qaraqalpaq ádebiyatı, túrkiy tilleriniń frazeologiyalıq sózlikleri, túsindirme sózlikler

paydalanıldı.

Izertlew nátiyjeleriniń ámeliy áhmiyeti hám qollanılıwı. Izertlewde toplanǵan teoriyalıq juwmaqlar qaraqalpaq tiliniń frazeologiyasın rawajlandırıwǵa óz tásirin tiygizedi. Izertlewdiń nátiyjelerin qaraqalpaq hám basqa da túrkiy tilleriniń frazeologiyalıq sózliklerin, sinonimler sózligin, antonimler sózligin dúziwde, házirgi qaraqalpaq tili leksikologiyası, frazeologiyası kursların shólkemlestiriwde, úyretiwde oqıw quralı xızmetinde qollanıwǵa boladı.

Jumıstıń dúzilisi hám quramı. Jumıs kirisiw, tiykarǵı úsh bap, juwmaq hám paydalanılǵan ádebiyatlar diziminen ibarat.

Orınlanǵan jumıstıń tiykarǵı nátiyjeleri. Jumıstıń mazmunı «Sanlıqlar menen kelgen frazeologizmlerdiń variantlılıǵı» (QMU Pedegogika kafedrası),

«Bir hám eki sanlıqları menen kelgen frazeologizmler arasında antonimiyalıq qatnaslar » (Magistratura bólimi toplamı) dep atalǵan maqalalarda ó sáwleleniwin tapqan.

Juwmaq hám usınıslardıń qısqasha uluwmalastırılǵan kórinisi.

Qaraqalpaq tilinde frazeologizm quramında bir hám eki sanlıqları

6

jiyi qollanıladı. Olardıń qollanılıw uqıplılıǵı, leksika-semantikalıq hám leksika-

grammatikalıq ózgeshelikleri ashıp berildi.

ayrıqshalıqlarǵa iye. Hár bir tildiń ózine tán bolǵan milliy qásiyeti onıń sózlik

quramınan, ásirese frazeologiyasınan anıq kórinedi. Sonlıqtan da

frazeologizmler óziniń obrazılılıǵı hám tereń mánililigi menen hár bir millet tiliniń maqtanıshı, bay ǵáziynesi bolıp tabıladı.

Frazeologiya túrkiy tillerde jas tarawlardıń birinen sanaladı, sebebi onı sistemalı túrde úyreniw XX ásirdiń 40-50-jıllarına kelip baslanadı. Túrkiy tiller

frazeologiyasın birinshilerden bolıp akademik S.K.Keńesbaev izertledi. Ol

óziniń «Qazaq tilinde qalıptanǵan sóz toptarı (qos sózder, idiomalar men

frazalar). (Alma-Ata, 1944) degen doktorlıq

dissertaciyasında idiomalardı tómendegi belgiler menen sıpatlap kórsetedi:

1)idiomalar ulıwma mánisi quramındaǵı komponentleriniń mánilerinen parıqlanadı;

2)idiomalardıń komponentleri turaqlı orınǵa iye;

3)idioma basqa tilge sózbe-sóz awdarılmaydı.

S.K.Keńesbaevtıń pikirinshe, frazeologiyaǵa keń mánide barlıq turaqlı sóz dizbekleri (naqıl-maqallar, idiomalıq dizbekler, frazeologiyalıq toparlar hám jup sózler) kiredi.Olardı birlestiriwshi belgi turaqlılıq hám tilde tayar halında bolıwı1.

Sońǵı 30-40-jıl dawamında túrkiy tillerdegi frazeologizmlerdegi intensiv izertlew boyınsha áhmiyetli izertlew qolǵa kirgizildi. Bul dáwirde S.N.Muratovtıń «Túrkiy tillerde turaqlı sóz dizbekleri» (M., 1961), monografiyası, Sh.Raxmatullaevtıń «Ózbek frazeologiyasınıń ayırım

1 Кенесбаев С.К. О некоторых особенностях фразеологических единиц в казахском языке. // Известия АН Каз ССР вып. // Алма-Ата, 1954. 9-бет.

7

máseleleri» (Toshkent, 1966) G.X.Axunzyanovtıń «Idiomalar» (Kazan, 1975), Z.G.Uraksinniń «Bashqurt tiliniń frazeologiyası» (Ufa, 1975), M.F.Chernovtıń «Chuvash tiliniń frazeologiyası» (Chekobsarı, 1985) atlı miynetleri, kandidatlıq dissertaciyaları, ilimiy maqalaları dóretildi.

S.K.Keńesbaev turaqlı sóz dizbekleri arasınan frazeologiyanı tar mánide túsiniw ushın tikkeley tiykar bola alatuǵın toparlardı da ayırıp kórsetedi. Ilimpaz idiomalıq dizbeklerdiń basqa túrdegi turaqlı dizbeklerden, yaǵnıy naqılmaqallardan parqın da bólek kórsetiwge umtıladı. Onıń pikirinshe, idiomalardıń semantikalıq ózine tán ózgesheligi, olardıń tilde awıspalı mánide qollanılıwı, bul awıspalı máni komponentleriniń ańlatqan mánige baylanıslı emes ekenligi menen belgilenedi.

S.N.Muratov óziniń monografiyasında turaqlı sóz dizbekleri qatarına tómendegi til birliklerin kirgizedi: a) qospa sózlerdiń túrleri; b) leksikalasqan sóz dizbekleri; v) grammatikalasqan sóz dizbekleri; g) frazeologiyalıq dizbekler1.

Qospa sózlerdiń barlıq túrleri (leksikalasqan hám grammatikalasqan sóz dizbekleri de) S.N.Muratovtıń pikirinshe, sóz qosılıw usılı arqalı júzege keledi. Turaqlı sóz dizbekleri bolsa sóz qosılıw usılınıń ónimi emes. Solay etip, ilimpazdıń talqılawına qaraǵanda, frazeologiyalıq sóz dizbekleri turaqlı sóz dizbekleriniń bir túri. «Túrkiy tillerde,-dep jazadı S.N.Muratov, – hár qanday frazeologiyalıq dizbek turaqlı sóz dizbegi, biraq hár qanday turaqlı sóz dizbegi frazeologiyalıq sóz dizbegi bola almaydı».2

Erkin sóz dizbeklerinen frazeologiyalıq sóz dizbekleri S.N.Muratovtıń pikirinshe, tómendegi belgilerine qaray ajıraladı: a) semantikalıq pútinlik; b) obrazlılıq; v) awıspalı mánilik. Túrkiy tillerdiń

1Муратов С.Н. Устойчивые словосочетания в тюркских языках. М., 1961. 23-бет.

2Сонда, 115-бет.

8

frazeologiyalıq sóz dizbeklerin 1950-1960-jıllarda keń tarqalǵan frazeologiyalıq sóz dizbeklerdiń sózge ekvivalentligi teoriyasınan kelip shıǵıp sistemalastırdı. Frazeologiyalıq sóz dizbeklerin eki toparǵa ajıratadı: a) leksika-frazeologiyalıq tiptegi idiomalar; b) haqıyqıy frazeologiyalıq tiptegi idiomalar.

Haqıyqıy tiptegi idiomalarǵa S.N.Muratov obrazlı turaqlı sóz dizbeklerin kirgizedi. Bul tipke sonday-aq naqıl-maqallar, jumbaqlar hám awıspalı mánide qollanılatuǵın barlıq obrazlı bolǵan birliklerdi de kirgiziw múmkin. Bunday

turaqlı sóz dizbekleriniń tiykarǵı wazıypası sóylewde obrazlılıqtı jáne de kúsheytiwge xızmet etiwden ibarat.

Kórinip turǵanınday S.N.Muratov frazeologiyalıq sóz dizbeklerine sóylewde tayar halında qollanılatuǵın barlıq turaqlı sóz dizbeklerin kirgizedi

hám de túrkiy til biliminde frazeologiyanı júdá keń mánide túsiniwshilerdiń biri sıpatında kórinedi. S.N.Muratov miyneti túrkiy tiller frazeologiyası boyınsha izertlewler alıp barıwshı tilshi ilimpazlarǵa belgili dárejede tásirin tiygizdi.

Ózbek tili frazeologiyasında dáslepki arnawlı izertlewler 1950-

jıllardıń basında júzege keldi. Olardan Sh.Raxmatullaevtıń júrgizgen jumısları ayrıqsha dıqqatqa ılayıq.1 Ásirese onıń «Ozbek frazeologiyasining bazi masalalari» (1966) atlı monografiyasında frazeologiyalıq variaciya, antonimiya, sinonimiya máseleleri tereń izertlenildi. Sonday-aq bul monografiyada frazeologiyalıq omonimlerdiń frazeologiyalıq paronimlerden hám frazeologiyalıq paraformalardan parqı ajıratılıp kórsetiledi.

Sońǵı jıllarda ózbek tili frazeologiyası sezilerli dárejede rawajlanıp ketti.

Ózbek tili frazeologiyasına arnalǵan miynetlerdiń ishinde frazeologizmlerdiń ayırım strukturalıq tipleri, stillik qollanılıw

1 Рахматуллаев Ш.У. Основные грамматические особенносты образных глагольных фразеологических единиц современного узбекского языка, АКД. М. 1952.

9

ózgeshelikleri haqqında izertlewler, frazeologiyalıq sózlikler payda bola basladı.

Sonıń menen birge, Sh.Raxmatullaev, A.Mamatov, B. Yuldoshevlardıń doktorlıq dissertaciyaları jaqlandı1. Tiykarınan alǵanda

A. E. Mamatov qatań túrde aytqanınday, frazeologiyanı «keń» hám «tar»

mánide túsiniw nadurıs, onı bir mánide túsiniw kerek. Olar qanday til birlikleri bolıwına qaramastan, aforizm be, naqıl yaki maqal ma, turaqlı sóylew formaları ma, «qanatlı sózler» me, qullası, eger olar frazeologizmniń biz bergen táriypine juwap berse, ondaǵı talaplardı orınlay alsa, yaǵnıy dúzilisi jaǵınan sóz dizbegine yaki gápke teń bolǵan, obrazlı, uluwmalasqan máni ańlatatuǵın, leksikalıq elementleri awıspalı mánige iye bolǵan, sózliklerde berilgen hár

qanday turaqlı leksika-semantikalıq dizbekler frazeologiyalıq dizbekler sheńberine kirgiziliwi shárt2.

Biziń joqarıdaǵı qısqasha sholıwımız sonnan dálil beredi, ele túrkiy til biliminde frazeologiyanıń obekti, «frazeologiyalıq dizbek» túsiniginiń principi tolıq, anıq belgilengen emes. «Frazeologiyalıq sóz dizbegi» túsinigine sıpatlama beriwde tyurkologlar anaw ya mınaw belgini emes, al bir neshe belgiler kompleksin parıqlawshı sıpatında usınadı, bunday belgilerdiń muǵdarı segizge barıp jetedi. Izertlewshiler ne ushın anaw ya mınaw belgini jetekshi, tiykarǵı dep alǵanların tereń dálillep bermeydi. Nátiyjede frazeologiyanıń obekti júdá tarayıp qaladı, al geyde biraz keńeyip ketedi. Frazeologiyaǵa baylanıslı bunday hár qıylı kózqaraslardıń bolıwı, birinshiden, úyrenilip atırǵan máselelerdiń

1Рахматуллаев Ш.У. Некотрые вопросы узбекской фразеологии. АДД. Ташкент, 1966; Маматов А.Э. Проблемы лексико-фразеологической нормы в современном узбекском литературном языке. АДД, Ташкент, 1991; Йулдашев Б. Ҳозирги ўзбек тилида фразеологик бирликларнинг функциональ услубий хусуиятлари. АДД. Тошкент, 1993.

2Маматов А.Э. Ҳозирги замон ўзбек адабий тилида лексик ва фразеологик норма муаммолари. Тошкент, 1991. 212-бет.

10