MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilinde kesteshilik óneri atamaları

«oyıp, hártúrli reń berip bezew» degen mánini ańlatadı. Qaraqalpaq tilinde

«naǵıs» sózi qoldan tigilgen, kestelengen, toqılǵan, aǵashqa oyılǵan, sızılıp yaki boyap salınǵan kórkemlik, sulıwlıq ushın islengen barlıq naǵıslardı bildiredi.

bolıp, ol arab tilinde «basqa, biygana, tegi basqa» degen mánilerdi bildiredi, al qaraqalpaq tilinde «sulıw, kórkem naǵıs» degen mánilerdi bildiredi. Misali: Keregeniń basın jaǵalap tutqan qızıl basqur menen aq basqurdiń ǵáyrı naǵıshlarına mashqı etti.

( K.Sultanov. “ Ájiniyaz”)

Atlas toqımashılıq tarawında dóregen atama ekenligi belgili. Ol gezlemelerdiń bir túrin ańlatadı. «Atlas» sózi túrkiy tillerden orıs tiline XV

ásirde awısqan. Tiykarınan arabtıń atlas (jıltır, tegis) degen sózinen alınǵan.1 Tek keyingi dáwirde ǵana toqımashılıq isleriniń rawajlanıwı, atlastıń xalıq turmısında keńnen taratıwı nátiyjesinde bul sóz de ádettegi sóz birliklerindey bolip ketti.

«Atlas» sózi qaraqalpaq tilinde júzi jiltiraq jipek gezlemeni bildirip, kesteshilikte hayal-qızlardıń kóyleklerin, beshpent, jeńsiz shapanlardı tigiwde paydalanıladı.

Maqpal - arab tilinen kirgen sóz. Júzi tıǵız túkli etip toqılǵan gezleme. Maqpaldıń bir-neshe turleri bar: shiymaqpal, ǵıjım maqpal, ǵazma maqpal. Maqpaldı háyal-qızlar hám e rler ushın kiyimler tigiw

1 Бердимуратов Е. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Лексикология. Нӛкис, 1994, 87-бет

63

Bóz - bul arabsha sóz bolip, bazz(un) formasına iye ( ARS, 69). Ózbek

tilinde a dawıslı sesi w sesine almastırılıp sózdiń aqırında bir z sesi túsirilip qabıl etilgen, bazz – bwz. 1

Bóz – paxtadan islengen tawar. Bóz urshıqqa iyrilgen paxta jibinen qozaqqa

Mısalı: Ústinde laplama boyawǵa boyalǵan bóz kóylek. ( K.Sultanov « Ájiniyaz»)

Qaraqalpaq tilinde «bóz» sózine –dey qosımtası qosılıw arqalı

«bózdey» sózi teńew xizmetinde qollanıladı. Mısalı: Ájimurattıń júzi bózdey aǵarıp ketti

( K. Mambetov. «Bozataw»)

Sonday-aq, «qur» sózi arab tilinen kirgen sóz bolıp, « aynala otırǵan, jıynalǵan kópshilik xalıq» degen mánini bildiredi. Bul sóz gilemshilikte qara úydi bezewde qollanılatuǵın naǵıslanıp toqılǵan buyımlardı bildiredi.

«Qur» sózi aq basqur, aq qur, qızıl qur, qızıl bas qur atamalarında tósiginiń reńine baylanıslı aq qur, qızıl qur atamaları payda bolǵan.

1 Рахматуллаев. Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғоти. Тошкент, 2003, 78-бет

2 Алламуратов А, Доспанов О, Тлеумуратов Г Қарақалпақша кӛркем-ӛнер атамаларының сӛзлиги Нӛкис, 1991, 14-бет

64

Mısalı: Basqurlar 120 jip penen toqıladı. Bular aq basqur, qızıl basqur, aq

qur, qızıl qur, ızba, dizbeler boladı. (Gazetadan)

Parsı tilinen kirgen sózler menen arab tilinen kirgen sózlerdi leksika– semantikalıq jaǵınan salıstırıp qaraǵanda eki tildiń arasında ayırmashılıqtıń bar ekenligi aytıladı. Máselen, kesteshilik hám gilemshilikte qollanılatuǵın materiallarǵa, qural-saymanlarǵa baylanıslı sózler eki tilden de ózlestirilgen, biraq «keste» hám «gilem» sózleri hám oǵan baylanıslı ayırım sózler parsı tilinen kirip kelgen. Biziń izertlep atırǵan bul jumısımız basqa tillerden

kirgen sózlerdiń usınday ayırmashılıqların ashıp beriwden ibarat. Ayırım

atamalar arab tilinde de, parsi tilinde de jumsala beredi. kesteshilik hám gilemshilikte qollanılatuǵın parsı tilinen kirgen sózlerge keste, gilem, palas, qorjın, zer, jipek, ushıǵa mawıtı, kelep sózleri kiredi.

Qol óneriniń uzaq dáwirlerden berli xalıq turmısında qollanılıp kiyatırǵan túri-kesteshilik «Keste» parsı tilindegi «kashta» - tartıw, tartıp alıw , sızıw feyilinen kelip shıǵıp, tájik tilinde - «kashida», ózbek tilinde – «kashta», túrkmen tilinde- «keshde», qazaq tilinde -

«keste», rus tilinde- «vıshivka» túrinde qollanıladı.

«Keste» sózi qaraqalpaq tiliniń sózlik quramında keń qollanıladı. Qaraqalpaq awızeki dóretpelerinde, dástanlarda, kórkem shıǵarmalarda «keste» sózi qanday da gezlemege iyne menen hártúrli reńdegi jiplerden naǵıs salıp tigiw mánisin bildiredi. «Keste» sózine baylanıslı kesteshilik, kesteshi, kesteli, keste tigiw sózleri jasalǵan.

«Keste» sózi burın tek «qoldan tigilgen naǵıs» mánisin bildirse, házirgi dáwirde qoldan hám mashinadan tigilgen naǵıslarǵa baylanıslı da aytıladı.

Gilemshilik leksikasi tilimizdiń eń eski qatlamlarınıń biri bolıp tilimizdiń sózlik quramında uzaq dáwirlerden berli qollanılıp kiyatır.

«Gilem» sózi parsı tilinnen kirgen sóz bolıp «palas» degen mánini bildiredi. Bul sóz eski túrkiy jazba e steliklerinde hártúrli variantlarda

65

qollanılǵanın kóremiz. Máselen, Maxmud Qashǵariydiń «Devonu luǵat at

túrk» miynetinde gilem, palas sózleriniń mánilerinde pútkilley basqa sózler yazim, kúvúz, kubsun túrinde beriledi: jazim-gilam-ковер (MK, I 54-20), kizizkigiz, namat, kiwiz-uyga, erga solinadigan keng va enli palas(MK, I 347-3, Ind. 106), kubuz - yungdan toqilgan erga solinadigan har qanday palas, gilam, sholcha, namat (MK , III , 178-19) ; prof. C.E. Malovtıń kitabında jadum, varsup, jadumковры (Malov, 368 ).

«Gilem» - sózi túrkiy tilinde hárqıylı fonetikalıq variantlarda: qirǵiz

tilinde - kilim, ózbek tilinde - gilam, túrkmen tilinde - kilim, qazaq tilinde -

Bular kóbinese qara úydi bezewge, tósewge, dıywalǵa ildiriwge, atlardıń erturmanlarına baylanıslı sózler.

Parsı tilinen kirgen «palas» sózi qaraqalpaq tilinde «túksiz gilem» mánisinde qollanıladı. M.Qashǵariydıń “Devanu luǵat at turk” miynetinde

«gilem, palas» sózleriniń mánilerin bildiriwshi basqa sózler yazim, kuvuz, kubsun sózleri beriledi: Jazim – gilam - ковер (MK,I,15-20), kubuz - júnnen toqılǵan jerge salınatuǵın hárqanday palas, gilem, shalsha, namat (MK,III,17819). Gilemshilikke baylanıslı buyımlardıń ishinde eń kóp qollanılatuǵın «palas» sózi. T.Tursunova óziniń gilemshilikke baylanıslı miynetinde ózbek tilinde

«palas» sóziniń eki túrli mánisi bar ekenligin aytadı. Birinshi mánisi túksiz gilem, al ekinshi mánisi polǵa tósew ushın qollanılatuǵın hárqanday buyım. Sonday-aq, ol «Nawayı shıǵarmalarınıń sózligi»ndegi «palas» sóziniń eki túrli mánisin kórsetedi. «Palas» parsısha sóz: birinshi mánisi - júnnen toqılǵan kiyim, arzan kiyim, ekinshi mánisikiyiz, namat, shalsha.1

1 Турсунова Т Ўзбек тили амалий санаът лексикаси, Тошкент, 1978, 98-101- бетлер

66

Gilemshilikte «shalsha» sózi de qollanıladı. «Shalsha» - jip hám júnnen

órmekte toqılǵan buyım. Bul sóz parsı tilindegi «jún» sózi menen baylanıslı bolıp erte dáwirlerde «júnnen toqılǵan kiyim» ekinshiden «oramal» mánilerinde qollanǵan. «Shal» sózi „Qaraqalpaqsha - russha“ sózlikte: shal –

домотканный, грубошерстний палас 1 –dep berilgen.Al, «shalsha» qara úydiń ortasınan baslap oshaq átirapına tóseletuǵın kishkene tósekti bildiredi.

«Shalsha» sózi menen birge «alasha» sózi de júnen yaki paxtadan toqılǵan túkli tósek mánisinde kópshilik túrkiy tillerde qollanıladı. «Alasha» túrkiy tillerdiń kópshiliginde, qazaq tilinde- alasha - ápiwayı gezleme; uyǵır tilinde - álichá - palas, sholcha; qırǵız tilinde –alacha – gezlemeniń bir túri; túrkmen tilinde – alachaápiwayı gezleme; ózbek tilinde – olochaápiwayı gezleme, bóz

mánilerinde qollanıladı.

xalıqlarında sáwkelege uqsaǵan háyal-qızlardıń bas kiyimin ańlatadı. Onı chuvashlar - tuxya, bashqurtlar - takiya, udimurtlar - tekya dep ataydi.2

Parsı tilinen awısqan sózge «qorjın» sózi de kiredi. Qorjın- atqa bókteriw ushın arnalǵan zat salatuǵın qos qalta.

1Каракалпакский – русский словарь.M.,1958, стр 722

2Алланиязова Ш. Қарақалпақ тилиниң қол ӛнери лексикасы Нӛкис, 1997, 17-бет

67

Bul sóz qaraqalpaq awızeki dóretpelerinde, klassik shayırlardıń shıǵarmalarında

qollanılǵan. Mısalı:

Kiyim alıp qorjınnan. (« Qırq qız» dástanı)

Egnimde qorjınım, álemde tayaq. ( Ájiniyaz)

Jipek –parsı tilinen kirgen sóz bolıp, pilleden alınǵan jip, gezleme mánilerin

bildiredi. Usıǵan baylanıslı jipek jip, jipek tawar, jipek jegde, jipek shapan, atamaları qollanıladı. Bulardan basqa kesteshilikte qollanılatuǵın material atları ushıǵa, mawıtı parsı tilinen kirgen sózler.

Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramında basqa tillerden kirgen sózlerdiń basım kópshiligin rus tili hám rus tili arqalı Evropa tillerinen kirgen sózler quraydı. Kesteshilik hám gilemshilik ónerinde de mashina, stanok, sumka, kostyum, yubka, darojki sıyaqlı sózler bar. «Mashina» sózi XIX ásirdiń aqırlarinda

kirip kelgen sóz bolıp, tigiwshilikte

«Zańgir mashina» ataması menen qollanǵan. Házirgi dáwirde «tigiw mashinasi» dep ataladı.

Zańgir mashinasi, qolı ónerli Madal hám matarli súymurıq párli

(Qaraqalpaq xalıq qosıǵı.)

Kesteshilik óneriniń rawajlanıwına baylanıslı naǵıslar kotyum, yubka hám sumkalarǵa da salanıp, bul sózler uluwma tildegi sıyaqlı kesteshilik ónerinde de

xalıqlardıń ásirler dawamında birge jasaǵanlıǵınnan derek beredi. Arab, parsı tillerinen kirgen sózler de kesteshilik hám gilemshilkke baylanıslı kóp ásirlerden

sózler az da bolsa ushrasadı. Sózlerdiń shıǵıs dereklerin, mánilerin áhmiyetke iye.

68

III bap. Qaraqalpaq tilindegi kesteshilik atamalarınıń

jasalıw usılları

Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramı bir neshe tariyxıy dáwirlerdi bastan keshirdi hám sol dáwirlerde tolıp atırǵan ózgerislerge ushıradı. Tildiń sózlik quramı xalıqtıń ekonomikalıq, mádeniy hám siyasiy turmısınıń ózgeriwi hám rawajlanıwı menen tikkeley baylanısta boladı. Usıǵan baylanıslı tildiń ishki rawajlanıw nızamlılıqları arqalı ishki hám sırtqı derekler tiykarında jańa túsiniklerdi ańlatatuǵın sózler sózlik quramǵa qosıladı.

Házirgi qaraqalpaq tiliniń leksikası turmıstıń barlıq táreplerin óz ishine alatuǵın bay sózlik ǵaziyneden turadı. Ol tildiń ishki rawajlanıw nızamlılıqlarına sáykes sózdiń payda bolıw, jasalıw usılları, sonday-aq, basqa xalıqlar menen qatnas nátiyjesinde sóz awısıwı arqalı jetilisip, keńeyip kiyatır.1 Biz bul processti qol óneri leksikasında da kóremiz. Kesteshilik hám gilemshilikke baylanıslı atamalardıń payda bolıwı birinshi gezekte, ishki múmkinshilikler arqalı boladı. Bunı biz, ásirese, naǵıs atamalarında kóremiz. Uluwma tildegi sozler belgili bir uqsaslıqlar nátiyjesinde naǵıs atamasına ótken. Máselen, múyiz, suw, japıraq, erik gúl, qumırısqa bel t.b. Ekinshiden, sóz jasawshı affiksler arqalı bir túbir sózden bir neshe sózler jasaladı: keste – kesteshi – kesteshilik; gilem – gilemshi

– gilemshilik t.b. Úshinshiden, sóz qosılıw usılı arqalı da bir neshe jańa mánili atamalar payda boladı. Mısalı; jipek jegde, qızıl kiymeshek, aq qur, qızıl basqur, kók kóylek, keste tigiw, taqır gilem t.b.

Demek, qaraqalpaq tilinbdegi sóz jasaw usılları yaǵnıy semantikalıq, affiksaciya, sóz qosılıw, sóz qosılıw hám affiksaciya usılları qol óner leksikasınıń bir túri bolǵan kesteshilik hám gilemshilik atamalaına da tiyisli. Kesteshilik hám gilemshilikte leksika-semantikalıq, affiksaciya, sóz qosılıw usılları eń ónimli usıllar esaplanadı

1 Бердимуратов Е. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Лексикология. Нӛкис, 1994, 61-бет

69

III.1. Leksika - semantikalıq usıl menen jasalǵan

kesteshilik atamaları

Qol ónerine baylanıslı sózlerdiń kópshiligi leksika – semantikalıq usıl menen jasalǵan. Bul usılda sózlik quramda jiyi qollanılıp júrgen anaw yaki mınaw sózdiń mánisinde semantikalıq ózgerisler payda boladı. Sóz mánisiniń keńeyiwi arqalı jańa mánidegi sóz óz nominaciyasına iye boladı, sáykes atama sıpatında sózlik quramǵa qosıladı. Máselen, «qur» sózi kópshiliktiń bir orınǵa jıynalıp, aynala dógerek bolıp turıwın bildiredi. Bul sóz qara úydi bezewde qollanılatuǵın naǵıslı buyımlardı bildiredi. Qara úydiń dóńgelek túrinde bolıwına baylanıslı «qur» sózi aq basqur, qızıl basqur, aq qur, qızıl qur sózleri de qollanıladı.

Mısalı; Dóńgelek aynalǵan qur. Qurdıń bir shetinde baqsı – jırawlar aytıp otır. ( Q.Ayımbetov ).

Mısalı; Qız eki-úsh jıl dawamında naǵıs salıw ónerlerin úyrendi, basqa qońsı awıllardaǵı qur toqıp atırǵan qızlardıń naǵısların da kórip qaytıp turdı.

(Q.Ayımbetov ).

Kesteshilik hám gilemshilikte naǵıs atamaları tiykarǵı orındı iyeleydi.

Óytkeni, keste tikken hám gilem toqıǵan sheberler naǵıslardı tigiwde hám toqıwda tábiyat kórinisine, haywanatlar dunyasına, ayırım buyımlarǵa,

ósimliklerge eliklep, uqsaslıq nızamlılıqların basshılıqqa alıp naǵıslardıń álwan túrlerin dóretken hám sol zattıń atı menen ataǵan. Sonlıqtan uluwma tildegi sózler naǵıs atamasına kóshken. Belgili tyurkolog K.Muwsaev1 sózlerdiń semantikalıq rawajlanıwı haqqında ayta kelip, haywanlardıń múshelerine baylanıslı sózlerdiń semantikası, sonıń ishinde múyiz atamasınıń túrkiy tillerde keń semantikalıq óriske iye emes ekenligi, solay da onıń geypara túrkiy tillerde jańa mánige ózlestirilip, sırtqı uqsaslıǵına qaray azerbayjan, qazaq, qırǵız,

1Мусаев.К. Названия частей тела животных. Лексика тюркских языков в сравнительном освицении.

М., 1975, стр.150.

70

qaraqalpaq, altay tillerinde qoshqar shaqına usaǵan naǵıstıń túrli múyiz ataması menen atalatuǵının belgilep ótedi. Usıǵan baylanıslı naǵıs atamalarında qos múyiz, taq múyiz, toqalaq múyiz, segiz múyiz, úsh múyiz, qoshqar múyiz taǵi basqa atamaları bar. Bunday uqsaslıq tiykarında payda bolǵan basqa naǵıs atamalarında da kóremiz. Mısalı; Ǵaz moyın – ǵazdıń moynına usas naǵıstıń atı,

ǵarǵa tırnaq – tırnaqqa usatıp kestelengen naǵıs atı.

«Zer» sózi parsı tilinen kirgen sóz bolıp, altın, tilla sózleri menen mániles. Kesteshilikte altınǵa usas jıltır jip penen tigilgen naǵıs «zer naǵıs» dep aytıladı. Zer shapan – zer salıp naǵıslanǵan shapan.

Qırǵız tiliniń gilemshilik, toqımashılıqqa baylanıslı terminlerin izertlegen M.Yusupova sózlerdıń jasalıwında tildegi sózlerdiń mánileriniń ózgerip, óan qosımsha máni beriw arqalı jańa sóz jasalatuǵınlıǵın kórsetedi: a) buyımlardı islewde qollanılatuǵın materiallarǵa baylanısli terminler (jún, jip); b) islew processine baylanıslı terminler ( sabaw, iyiriw, soǵıw, tigiw, oyıw, toqıw): v) islewde qollanılatuǵın qural-saymanlar (pıshaq, qayshı, qazıq, qılısh, oymaq): g) buyım – larǵa salınǵan naǵıslardıń atamaları ( taraq, suw, qanat, múyiz).1

Bunday sózlerdiń jasalıwındaǵı leksika-semantikalıq ózgeshelikti qaraqalpaq tilindegi kesteshilik hám gilemshilikke baylanıslı sózlerde de kóremiz. Mısalı: Taraq – gilem toqıwda qollanılatuǵın aǵashtan islengen qural, qılısh – gilem toqıwda jipti tıǵızlaw ushın paydalanılatuǵın qılısh túrindegi aǵash qural.

1Юсупова М Ӛрмокгүлүк, шырдакчылык жана килемшиликке байланыштуу терминдердиң жасалуу ықмалағы. Қырғыз

терминологиясының мәселелери. Фрунзе, 1981, 85-бет

71

III.2. Affiksaciya usılı menen jasalǵan

kesteshilik atamaları

Uluwma tildegi sıyaqlı kesteshilik hám gilemshilik leksikasında affiksaciya usılı eń ónimli usıllardıń biri.

Sóz jasawdıń affiksaciya usılı degende - túbir morfemaǵa yamasa sóz tiykarına sóz jasawshı affikstiń qosılıp jańa mánidegi sózlerdiń jasalıwı túsiniledi.1 Házirgi qaraqalpaq tilinde bul usıl júda ónimli usıl bolıp, tildiń sózlik quramın jańa sózler menen tolıqtırıwında tiykarǵı orındı iyeleydi. Sonıda aytıp

ótiw kerek, affikslerdiń kásiplik leksikadaǵı múmkinshiligi hám áhmiyeti ádebiy tildegige qaraǵanda ádewir keńirek. Affikslerdiń terminologiyadaǵı jeke

ózgeshelikleri olar payda etetuǵın mánilerdiń qollanılıw usıllarınıń ózine tán

áhmiyetli tárepi menen baylanıslı. Bul pikirdiń qaraqalpaq tili, ásirese, onın kesteshilik hám gilemshilik atamaları ushın da sáykes keletuǵınlıǵın sóz etiletuǵın jaǵdaylar tastıyıqlaydı. Kesteshilik hám gilemshilik atamaların jasawda – shı//-shi, -shılıq//-shilik, -lıq//-lik, -lı//-li, -ma//-me, -ıw//-iw affiksleri

ónimli qollanıladı.

-shı//-shi affiksi atlıqlarǵa jalǵanıp atlıq sóz jasaydı. Bul affiks penen jasalǵan atlıqlar qanday da belgili kásip penen shuǵıllanıwshı adamdı bildiredi. Orxon – Enisey estelikleriniń tilinde de –chı//-chi qosımtası házirgi túrkiy tillerindegidey mánidegi sózlerdi jasaydı.

Kesteshilik hám gilemshilik atamaların jasawda eń ónimli qollanılatuǵın qosımtalardıń biri – shı//-shi affiksi. Bul qosımta sóz túbirine qosılıw arqalı belgili bir tarawǵa baylanıslı kásip iyesin bildiretuǵın sózlerdi jasaydı. Mısalı; Kesteshi – keste tigiw menen shuǵıllanıwshı adam. Kesteshi apay ómirinshe tiginshi bolıp islegen.

( G.Kamalov

1 Dawletov.A.,Dawletov.M., Qudaybergenov.M. Házirgi qaraqalpaq ásebiy tili. Morfemika.Morfologiya. Sóz jasalıw. Morfonologiya.

Nókis, 2010, 38-bet

72