MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilinde kesteshilik óneri atamaları

Janbaw – otawdıń sırtqı hám ishki óńirine tutılatuǵın naǵıslı hám shashaqlı qur. Qollanılıw ornına baylanıslı ishki janbaw hám sırtqı janbaw dep ataladı. Sırtqı janbaw enlirek boladı.

Mısalı: Qızıl basqur, aq basqur, uwıq baw, ishki janbaw, sırtqı janbaw, beldew pitip, esikqas, shayqalta pitpey tur.

( G.Esemuratova ).

Iyinbaw – otawdı bekkemlew hám sánli etip kórsetiw ushın qollanılatuǵın túkli, naǵıslı hám shashaqlı qur.

Dizbe – otawdıń uwıqların keregeniń basına dizip bekitetuǵın ensiz ápiwayı bir qatar naǵısı bar toqılǵan jip.

Izba – qara úydiń eki keregesin qosıp baylaw ushın paydalanılatuǵın

naǵıslı jip.

Esikqas – gilem usılında túkli etip toqılǵan otawdıń bezew hám bekkemlew bólegi. Ol esiktiń joqarısınan uwıqtıń sırtınan naǵısı ishke qaratılıp tutıladı.

Mısalı: Esikqas – uwıq penen úziktiń arasına tutıladı. Tórde otırǵan qonaqlar esikke qarap otırǵanda qızdıń hónerin kórip kewli pitip otıratuǵın sán ushın islenedi. Onıń uzınlıǵı bir yarım metrdey boladı. (G.Esemuratova, Shıǵarmaları, II tom).

Onıń sırtında qálemshe jez shiyden saylap toqılǵan e sikqastıń óńiri taǵı bir sheberdiń sátine túsken múlki.

(K.Sultanov, «Ájiniyaz»).

Shiyóńir – otawdıń kirer jerdegi óńirshe esiktiń eki qaptalına tigine ornatılǵan túkli naǵısı bar sánli toqıma zat. Shiyóńir qara úydiń esigin bezeytuǵın buyım. Ol esiktiń sırtqı eki qaptalına shiydiń sırtına tigine tutıladı. Al, shiyóńirge usas esikqas esiktiń mańlayshasına ishinen gorizantal baǵıtta tutıladı.

Bulardan basqa toqılǵan buyımlarǵa baylanısli jaynamaz, sumka sózleri de qollanıladı.

Jaynamaz – namaz oqıwǵa arnalǵan tósekshe.

43

Solay etip, gilemshilikke baylanıslı sózlerdiń shıǵıs dereklerin, mánilerin

úyreniw arqalı olardıń kópshiliginiń sózlik quramda jiyi, al ayırımları sıyrek qollanılatuǵınlıǵın kóremiz.

Túrkiy tillerdegi , sonıń ishindegi qaraqalpaq tilindegi gilemshilikke baylanıslı sózlerdiń fonetikalıq, leksika-semantikalıq hám grammatıkalıq

ózgesheliklerin úyreniw túrkiy tillerdiń tariyxıy rawajlanıw basqıshların belgilewde úlken áhmiyetke iye.

I.5. Keste tigiw hám gilem toqıwda qollanılatuǵın

ásbap hám qurallardıń atamaları

Kiyim-kensheklerge, úy buyımlarına keste tigiw, gilemlerdi toqıw ushın hárqıylı ásbaplar qollanıladı. Sonlıqtan qaraqalpaq tilinde keste tigiw hám toqıw

ónerinde qollanılatuǵın ásbap hám qurallar óz atamalarına iye. Keste tigiw ushın qollanılatuǵın tiykarǵı ásbap – iyne.

Iyne – tigiw ushın ótkir ushlı, tesikli etip polattan, temirden islengen qural. Onıń úlken iyne, kishkene iyne, juwan iyne, jińishke iyne degen atamaları bar.

Kestelerdiń sulıwlıǵı onıń tigisine baylanıslı. Keste tigiw óneri hayalqızlardan sheberlikti, shıdamlılıqtı, sulıwlıqtı talap etedi. Kesteler áytewir tige salatuǵın tigis emes. Hárbir kesteniń tigiw usılı bar. Sonlıqtan da, kesteshilikte tigis atamaları da qollanıladı. Tigiske baylanıslı atamalar: ilme tigis, jona tigis, qurtartım tigis, shırıs tigis, teris qayıw hám siyrek tigis.

Ilme – bir-birine tiyip turatuǵın eki sabaq penen ushıǵanıń ústine iyne menen tigiletuǵın tigis.

44

Kestede kóp qollanılatuǵın tigistiń atı – jiyek shalıw. Bul usıl iyne qollanılmay esilgen jipti barmaqlarǵa salıp torlaw usılı. Kesteshiler kiymeshek aldına, jeńsege hám atkózlikke enli etip jiyek salǵan. Jiyek salıw arqalı jumıstıń pitkenligin bildirse, ekinshiden sheti sótilip, ıdırap ketpew ushın paydalanılǵn.

Teris qayıw tigisi - bózdiń astarı jaǵınan jiyi sabaqtı sabaqqa tiydirip islew usılı. Bul usıl kóbinese shayqaltada qollanılǵan.

Toqıw óneri – oǵada mashaqatlı názik nárse. Toqıw ushın qollanılatuǵın

ásbaplar: urshıq, qozaq, órmek, stanok.

Urshıq – júnnen, paxtadan jip iyiriw ushın qollanılatuǵın ásbap. Qara maldıń urshıq súyeginen, aǵashtan islengen urshıq bas hám urshıq saptan turadı.

Mısalı: Urshıq iyiriw de úlken sheberlikti talap etedi. ( G.Kamalova, «Gózzal úke»).

Qozaq – paxtadan bóz toqıw ushın qollanılatuǵın toqıw quralı. Jún gilemlerdi hám paxta gilemlerdi toqıw ushın toqımashılıq stanokları paydalanılǵan. Qaraqalpaq tilinde bunday stanoklar «órmek» dep ataladı.

Órmek – iyirilgen jún yamasa paxta jipti toqıw ushın qollanılatuǵın stanok.

Bóten adam kirgizbewdi buyırıp,

Bir ońasha jerge órmek quradı. (I.Yusupov) Órmektiń bóleklerine baylanıslı iyik, pilte, kelep aǵash, bel aǵash,

taban, arqaw, máki, sobalaq, gúle, adarǵı t.b. sózleri qollanıladı.

Seriw aǵash – órmektiń bir bólegi, toqıǵanda qollanıladı.

Awarǵı – jalpaq taqtay, onıń jardemi menen toqıw tabanınıńjoqarı hám tómengi qatarlarınıń jaǵdayı ózgertiledi.

Máki – toqıw processinde bózdiń arqaw jibin bılay-bılay ótkeriwushın qollanılatuǵın eki ushı súyir aǵashtan islengen sabaq salǵısh.

Teriw aǵash – onıń járdemi menen naǵıs islenedi, ótkir ushlıboladı.

45

Seriw jip – tabannıń eki qatar sabaqları arasına ótkeriletuǵın jip.

Gúzew aǵash – órmektiń bir bólegi.

Qılısh – jalpaq qılısh tárizli taxtay, onıń menen arqaw sabaqtınıqlaydı.

Páshek – órmektiń arqaw jibiniń túydegine aytıladı.

Taraq – toqıw ushın qollanılatuǵın qural.

Dúkan – gilem toqıw úskenesindegi jipti ótkerip toqıytuǵın jeri. Mısalı: Teben bolıp temir taraq tisleri,

Qırqılıq jińishkerdi qılısh ushınday. (I.Yusupov).

Órmektegi mıń sabaqtıń birisin, Úzgen menen gilem qalmas toqılmay.

Órmekte hayal-qızlar hárqıylı reńli júnnen naǵıslı palaslar, alashalar, dorojkalar hám qara úy ushın qurlar toqıydı. Házirgi dáwirde keste tigiwde hám gilem toqıwda gilem toqıytuǵın úskeneler, keste tigetuǵın mashinalar qollanıladı.

Jumıstıń bul babında qaraqalpaq tilindegi kesteshilik hám gilemshilik atamaları tematikalıq toparlarǵa bólip kórsetildi. Kesteshilikte kiyimkenshek atamaları hám buyım atamaları, al gilemshilikte qara úyde qollanılatuǵın buyım atamalarınıń kóplegen túrleri bar bolıp, olar házirgi kúnde de paydalanılıp kiyatır. Ayırım kestelengen kiyimlerdiń atamaları gónergen sózlerge aynalǵan. Máselen, kiymeshek, jegde, jeńush, jeńse t.b.

Kesteshilikte hám gilemshilikte qollanılatuǵın naǵıs atamalarınıń

90 ǵa jaqın túri bolıp, olardıń ayırımları házirgi kúnde siyrek qollanıladı.

I.6. Qaraqalpaq tilindegi naǵıs atamaları

Qaraqalpaq xalqında keń rawajlanǵan kórkem, eń názik, eń qospalı qol óneri túrleriniń birikesteshilik. Kesteshilik – qol óneriniń basqa túrleri sıyaqlı kóp

ásirlik tariyxqa iye. Qız-kelinshekler úy-buyımlarına,

46

kiyim-kensheklerge kesteler toqıǵan, naǵıslardıń álwan túrlerin dóretken. Olardıń sheberligi, talantlılıǵı sulıw hám shıraylı kestelerinde kórinedi.

Qaraqalpaq xalqınıń kesteshilik ónerin, milliy naǵısların arnawlı izertlegen ilimpaz A.Allamuratov. Ol óziniń «Каракалпакская народная вышивка» (

Нукус, 1977), «Máńgi mıyras» (Nókis, 1993) miynetlerinde qaraqalpaq xalqınıń

qol óneri, sonıń ishinde kesteshilik óneri, naǵıslardıń túrleri, atamalarınıń

ózgeshelikler haqqında sóz etedi. Qaraqalpaq tiliniń qol óner leksikasın arnawlı izertlegen Sh.Allaniyazova kesteshilik óneriniń ayırım túrleri, naǵıs atamalarınıń leksikasemantikalıq ózgesheligi haqqında qısqa toqtap ótken. «Keste» sózi

parsı-tájik tilindegi «kashta» sózinen fonetikalıq ózgeriske ushırawı arqalı

awısqan «-shilik» qosımtası qosılıw arqalı kásip-óner atamasın bildiriwshi

kesteshilik sózi jasalǵan. Kesteshilikte naǵıs atamaları ayırıqsha semantikalıq

ózgeshelikke iye.

Gezlemege tigilgen yaki toqılǵan hár bir naǵıstıń óz ataması bar. Nagıslar hám olardıń atamaları tek etnografiyalıq tárepten izertlenip qoymastan, lingvistikalıq kóz-qarastan túrkiy tillerde S.Muradovanıń túrkmen tilindegi, T.Tursunovanıń ózbek tilindegi kesteshilik ónerine arnalǵan miynetlerinde naǵıs

atamaların uqsaslıq negizi tiykarında bir neshetematikalıq toparlarǵa ajıratadı.

«Naǵıs» sózi arab tilindegi «naqısh» sózinen qaraqalpaq tiline kelip kirgen.

«Naǵıs» sózi kórkemlik ushın qoldan tigilgen, kestelengen, aǵashqa oyılǵan,

sızılıp yaki boyap salınǵan barlıq naǵıslardı bildiredi. Naǵıs salıw qol óneriniń barlıq túrlerine tán. Kesteshilik ónerindegi naǵıs atamaları tábiyat kórinislerine,

ósimlikler hám haywanlar, olardıń múshelerine, úy buyımlarına, geometriyalıq figuralarǵa uqsatıw arqalı payda bolǵan. Qaraqalpaq hayal-qızları kúndelikli turmısta ushırasatuǵın, ózleri qorshaǵan ortalıqtaǵı nárselerdi keste e tip toqıǵan hám

47

naǵıslardı solardıń atı menen ataǵan. Biz naǵıs atamaların semantikalıq

ózgesheligine qaray bir neshe tematikalıq toparlarǵa bólemiz.

Qaraqalpaq kestesinde qollanılatuǵın naǵıslardıń túri júda kóp. Bir qansha naǵıslar, olardıń túrleri, bólekleri qurlarda, gilemlerde, aǵashqa oyılǵan naǵıslarda ushırasadı. Keste naǵısları xalıq turmısı menen, onıń dunya tanıwı, hárqıylı túsinikleri menen tıǵız baylanıslı. Bular naǵıstıń súwretinen de, atamasınan da kórinip turadı.

A.Allamuratov óziniń kesteshilikke baylanıslı miynetlerinde naǵıs atamaların

úsh túrge bólip qaraydı: Birinshisi ósimlik taqıletli atamalarında ósimlik yamasa gúli aytılatuǵın naǵıslar. Mısalı: «gúl ashıldı», «qoralı gúl», «qáreli gúl», «ǵawasha gúl», «erik gúl» t.b. Ekinshisi haywanat dunyasına baylanıslı atamalar, bul jerde «atamalar» degen sózdi arnawlı qollanıp otırmız. Sebebi, «qoy tisi», «jılan bawır»,

«ǵarǵa tırnaq», «ǵaz moyın», «bóri kózi», «túye taban» dep atalǵan naǵıslardan tap sol atalǵan zatlardıń dál súwretin kóriw qıyın. Bir qansha qıyal etip kóz aldıńa elesletiw múmkin.1

Bulardan basqa naǵıs atamalarınıń tábiyattaǵı qubılıslarǵa, zatlarǵa baylanıslı atalatuǵınlıǵın aytıp, oǵan «suw naǵıs», «espe», «atlaw bas», «xanım túkirigi» hám t.b. atamalardı kirgizedi.

1. Gúlge uqsatıw arqalı payda bolǵan naǵıs atamaları.

Erik gúl, qáreli gúl, ǵawasha gúl, qoralı gúl, gúl naǵıs, bawırsaq gúl, qalta gúl, gúl ashıldı. Erik gúlgúlge uqsatıp kestelengen naǵıstıń atı.

Ǵawasha gúlsarı, aq sabaqlar menen kestelengen, sırtı kók, qızıl menen qorshalanǵan naǵıs atı. Kóbirek qızıl kiymeshek aldında boladı. Bawırsaq gúlbawırsaq túrinde kestelengen naǵıs túri. Mısalı: Bawırsaq gúl iriden islenip, ol orta qaranı tolıq alıp turadı, ishi tórtke bólinip, hár qaysısında bir gúlden ornalasadı. (A.Allamuratov, “Máńgi miyras”)

48

atamaları:ayǵabaǵar naǵıs, japıraq naǵıs. Japıraq naǵıs- japıraqqa uqsatıp kestelengen naǵıs atı. Mısalı: Murtlash keregege kerilgen kergi menen boǵjamanıń japıraq-japıraq naǵıslarına únildi.

( K.Sultanov, “Ájiniyaz”)

Qaraqalpaq xalıq naǵısı negizinen tábiyat penen ósimlik, janlı maqluq, kosmos penen tıǵız baylanıslı, negizgi ómirge jaqın, biraq zatlardıózindey e tip súwretlewden awlaq boladı. «Ayǵabaǵar» naǵısında usıdástúrdiń miyrasınan sırtqa umtılıw bar.

(A.Allamuratov, “Máńgi miyras”).

___ _ _ _ _ _ _ _ _

1Алламуратов.А Мәңги мийрас Нӛкис, 1993, 49-бет

49

3. Suwdıń aǵısına hám ornına baylanıslı payda bolǵan naǵıs atamaları:

suw nagıs, suw tartqan naǵıs, suw aǵar naǵıs, ırǵaq naǵıs, darya naǵıs, salma naǵıs t.b. Darya naǵıssuwdı elesletuǵın sızıq túrindegi naǵıs. Mısalı: Aq basqur bir qarıstay qaqpa, sońınan tırnaqsha, taǵı azmaz qaqpa, keyin kerege, qayıqsha, espe onnan soń suw aǵarnaǵıs salıp toqıladı. (Gazetadan)

4. Geometriyalıq figuralarǵa baylanıslı naǵıs atamaları: shaqmaq naǵıs, atanaq naǵıs, solaq naǵıs, shatırash naǵıs, teńge naǵıs, kerege kóz naǵıs, dastıq kóz naǵıs, tırnaqsha naǵıs t.b. Mısalı: Mine, mınaw espe naǵıs dep ataladı,- dedi apam biriniń izinen biri hárqıylı túrdegi qızıl, jasıl, aq, sarı, qızǵısh bolıp esilip túsken naǵıstı kórsetip.

( G.Esemuratova )

Shıtak naǵıs – naǵıstıń túri. Mısalı: Keregeniń basların baylaǵan gil shıtak naǵıs. ( K.Sultanov “Ájiniyaz” ).

Shıtaq dep- háykel, óńirmonshaqtıń ushına ildiriw ushın mıstan islengen hár túrli dúzilistegi bóleksheler. Usı shıtaqqa uqsatıp salınǵan naǵıslar «shıtaq naǵıs» dep ataladı. Kerege kóz – sopaq tórtmúyeshlik túrindegi naǵıstıń atı. Mısalı: Jeńselerge shaqmaq, solaq degen naǵıslar salınadı. ( Gazetadan). Keregeniń basların baylaǵan ızba gil shıtaq naǵıs. ( K.Sultanov, «Ájiniyaz»).

5.Úy buyımlarına baylanıslı naǵıs atamaları: piskekshe naǵıs, atlawbas naǵıs, shıris piskekshe naǵıs, tikesh naǵıs t.b. Atlawbas naǵısatanaq túrindegi naǵıs atı.

6.Asbaplarǵa baylanıslı naǵıs atamaları: shılawısh naǵıs, kelep aǵash naǵısı, iymek qashaw naǵıs, shanıshqı naǵıs t.b. Kelep aǵash – iyirilgen jipti júydeklew ushın boyı 70 sm ge shamalas e ki basına, ushına 10 sm dey aǵash shege qaǵılǵan ásbap. Usı ásbapqa uqsatıp salınǵan naǵıskelep aǵash naǵısı dep ataladı. Mısalı: Bulardan basqa ırǵaq, shılawısh, ǵaz moyın, ǵarǵa tuyaq,

ǵawasha gúl naǵıslardı sala bereseń. ( Gazetadan )

50

7. Qural-saymanlarǵa baylanıslı naǵıs atamaları: sawıt naǵıs, sadaq naǵıs, qalqan naǵıs, oq kózi naǵısı t.b. Mısalı: Kók kóylektiń óńirinen baslap eteginiń ushına deyin aldı betin alıp turǵan naǵıslar tolıǵı menen “sawıt naǵıs” dep ataladı. Ne ushın olay degende, kempirǵarrrılar bayaǵı batırlardıń sawıtına usaydı dep juwap beredi. Shınında da, kók kóylektiń óńirindegi naǵıslar sawıttı eske túsiredi.

( A.Allamuratov “Kók kóylek” ).

1.Bezeniw zatlarına baylanıslı naǵıs atamaları: sırǵa naǵıs, shınjıra naǵıs, taraq naǵıs t.b. Taraq naǵıstaraqqa uqsatıp salıngan naǵıs. Mısalı: Taq múyiz naǵıs 10 jipten, shınjıra naǵıs qızıl-jasıllı 6 jipten toqıladı. Usınday júyesi menen islenip kete beredi.

( Gazetadan ).

9 Múyizge baylanıslı naǵıs atamaları: qos múyiz, taq múyiz, segiz múyiz,

úsh múyiz, qoltıqsha múyiz, toqalaq múyiz, ulken múyiz, on eki múyiz, xorasanı múyiz, qarsı múyiz, sulama múyiz, qoshqarshaq múyiz, sınıq múyiz, jumalaq múyiz t.b. Qoshqar múyizmúyizge uqsaǵan naǵıs atı. Qos múyizeki jaqqa teńdey shıyratılǵan naǵıstıń túri. Qoltıqsha múyizúshmúyeshlik túrindegi naǵıstın atı. Mısalı: Mine, mınaw qoshqar múyiz dep ataladı,- dep apam tap qoshqarlardıń múyiziniń dál ózi bolıp túsken naǵıstı nusqap. ( G.Esemuratova). Eki jaǵınan sherik espe taratıp, shaqmaq naǵıs salıp múyiz salasań. Toqalaq múyiz benen gawasha gúl segiz jerge salınadı. ( Gazetadan).

10.Haywanlardıń múshelerine uqsatıw arqalı payda bolǵan naǵıs atamaları: qoy tisi, bóri kóz, túye taban naǵıs, iyt taban naǵıs, eshki iz naǵıs, tay tuyaq naǵıs, omırtqa naǵıs t.b. Mısalı: Onıń qaptalında omırtqa degen naǵıs boladı. Ol shıtırıq bolıp keledi.

(Gazetadan ).

11.Jer-suw haywanlarına, jánliklerdiń múshelerine usatıw arqalı payda bolǵan naǵıs atamaları: jılan bawır, shayan quyrıq naǵıs,

51

qurbaqa naǵıs, baqanshaq naǵıs, tıshqan iz, baqa túyme naǵıs, qumırısqa bel naǵıs, balıq kóz naǵıs t.b. Tıshqan izbir qatar úzik tigis túrindegi naǵıs atı. Mısalı: Qumırısqa bel me, tıshqan iz be, suwınnıń shaqı ma, qısqası qaysı dáskedegi naǵısqa zeyin awdarsań da “men qalayman” dep barlıq ónerin otawǵa kelgen qonaqqa sınatıp turǵanday jalt-jult etedi. ( K.Sultanov. “Ájiniyaz” ).

Aq basqurdıń sheti 10 qara jipten, balıq kóz naǵıs 8 jip, solak naǵıs 9 jipten toqıladı. Balıq kóz naǵıs eki mártebe qaytalanadı.

( Gazetadan).

-Mine, mına naǵısqa qara, bul naǵıstıń ataması qumırısqa bel dep ataladı. Sımbatlı qızdıń beli usı taqilette jip-jińishke qıpsha bel bolıp keledi degen uǵımdı keste arqalı bildirgenbiz,- latınsha (s) háribine usap túsken naǵıstı kórsetti kempir apam. (G.Esemuratova).

12. Quslarǵa baylanıslı payda bolǵan naǵıs atamaları: qus tili, ǵaz moyın naǵıs, ǵarǵa tırnaq naǵıs, ǵarǵa tuyaq naǵıs, qus qanat naǵıs

t.b. Ǵaz moyınǵazdıń moynına usas naǵıstıń atı. Garǵa tırnaq – tırnaqqa uqsatıp kestelengen naǵıs atı.

Mısalı: Bulardan basqa ırǵaq, shılawısh, ǵaz moyın, ǵarǵa tuyaq, ǵawasha gúl naǵıslardı sala bereseń. ( Gazetadan ).

Qaraqalpaq tilindegi bul naǵıs atamalarınan basqa hárqıylı qarımqatnaslar nátiyjesinde basqa xalıqlardan alınǵan nágıslar da ushırasadı. Olar sol xalıqtıń atı menen atalǵan. Máselen, túrkmen gilemlerinde ushırasatuǵın bir neshe naǵıslar jıynaǵı qaraqalpaq hayal-qızlarınıń kestelerinde qollanılıp, ol

«túrkmen naǵıs» dep atalǵan. 1

Qaraqalpaq naǵısları boyınsha izertlew júrgizgen T.A.Jdanko túrkmen naǵıslarına usaǵan naǵıslardı «túrkmen naǵıs» ataması menen ataydı.1 Al,

A.Allamuratov «túrkmen naǵıs» atamasındaǵı

1Алланиязова Ш. Қарақалпақ тилиниң қол ӛнери лексикасы Нӛкис, 1997, 23-бет

1Т.А.Жданко Народное орнаментальное искуство каракалпаков. Труди Хорезмской Экспедиции. Т.

III, Москва, 1958, стр.401

52