MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilinde kesteshilik óneri atamaları

Keste tigiw óneri - erteden kiyatırǵan qol óneriniń bir túri. Kesteshilik penen hayal-qızlar shuǵıllanǵan. Keste biz benen, teben, iyne menen hár túrdegi jipek sabaqlardan paydalanıp kiyimlerge, hayal-qızlardıń, er adamlardıń

kiyimleriniń jaǵalarına, jeńiniń ushlarına, qaltaniń awızlarına, kóyleklerdiń jaǵalarına hám eteklerine tigilgen.

Keste sózi parsı-tájik tilindegi «kashta» sózinen fonetikalıq ózgeriske

ushırawı arqalı awısqan. Kashta, káshtá ( fors-toj. tartpaq, tartıp almaq, sızbaq, súwret sızbaq, kashidan, kashida, kashtarus. vıshivka demakdir). Túrkiy tilinde kashta termininiń túrli fonetikalıq variantları ushırasadı. 1

Keste tigiw menen shuǵıllanıwshı adam kesteshi, keste tigiw kásibi

kesteshilik dep ataladı.

Keste zat. 1. Gezlemege yamasa basqa bir zatqa túrli tústegi jip penen tigilgen naǵıs. 2

Keste at. Paxta jibinen hám de jipekten toqılǵan hártúrli naǵıslardı qoldan islew, salıw, toqıw, oyıw.3

Mısalı: Keste tigip otırǵan qız ózimnen on jas úlken Húrbiybi degen qız

apam. ( G.Esemuratova ).

Anası paqır qızınıń shashı órimge keliwden qolına iyne uslatıp

keste úyretti. ( K.Sultanov, «Ájiniyaz»).

Ádette, hayal-qızlardıń mereke jıyınlarda kiyetuǵın kiyimleri, bir qansha turmısta qollanılatuǵın buyımlar kestelenilgen.

(A.Allamuratov, «Máńgi miyras»).

Qaraqalpaqlardıń keste tigiw óneriniń ajayıp úlgileriniń birikók kóylek.

Kók kóylekkók reńge boyalǵan bózge sarı, qızıl, jasıl reńli jipek sabaq penen jaǵası, óńiri, jeńiniń ushı, etegi kestelengen kóylek. Basqa xalıqlarda ushıraspaydı. Kók kóylektiń «kesteli kóylek», «boyaq kóylek», «halqalı kóylek» degen atamaları bar. «Kók kóylek» dep atalıwınıń sebebi qoyıw kók reńge boyalǵan bózge jipek sabaq penen

23

kestelenip islengen. Mısalı: Kók kóyegim tayın. Onı 8-9 jasımnan-aq

kesteley baslap edim. ( G.Esemuratova).

Naǵıslarıń qız kewlindey dónedi,

Tolqınlanǵan aǵıs oyǵa keledi,

Kók kóylektiń óńirinen baslap eteginiń ushına deyin aldı betin alıp turǵan naǵıslar «sawıt naǵıs» dep ataladı. Sebebi naǵıslar tutası menen sawıtqa usaydı.

«Ádette qol óneri sheberleri hárqanday naǵıslardıń álwan - álwan túrlerin

dóretiwde tábiyat kórinislerine, ósimlik hám haywanat dunyasına, shıraylı estetikalıq zawıq baǵıshlawshı geometriyalıq tiplerge súyengen, olarǵa e liklegen,uqsaslıq nızamlıqların basshılıqqa alıp kelgen.»1

Kók kóylekti bayramlarda kiygen. «Kók kóylek qaraqalpaq xalıq eskustvosınıń eń ájayıp dóretpeleriniń biri bolıwı menen birge, onda xalqımızdıń tariyxınıń, jámiyetlik sanasınıń, estetikalıq kóz qarasınıń qáliplesiwiniń bir qansha dástúrleri sáwlelenedi. Onda kók reńdi káramatlı dep biliw, azada kók kiyiw, keste naǵısın sawıtqa uqsatıw usaǵan hártúrli tariyxıy-jámiyetlik qatlamlarǵa tiyisli nárseler bar.»

( A.Allamuratov, «Máńgi miyras» )

Kiymeshek – hártúrli reńdegi jipek sabaqlar menen kestelengen, bastı, arqanı, kókirekti jawıp turatuǵın hayal-qızlardıń milliy kiyimi. Kiymeshektiń aldı beti nagıslar menen kestelengen boladı.

24

Kiymeshek bir neshe bóleklerden turıp, ushıǵa hám pashshayıdanislenedi. Kiymeshektiń e ki túri bar. Jas kelinshekler kiyetuǵın kiymeshek

«qızıl kiymeshek», al jası úlken hayallar kiyetuǵın kiymeshek «aq kiymeshek» dep ataladı.

Qızıl kiymeshek – qızıl hám qara reńli ushıǵaǵa jipek sabaqlarmenen naǵıslar kestelengen kelinshekler kiyetuǵın bas kiyim.

Aq kiymeshek – aq gezlemege naǵıs kestelengen jası úlken hayallar kiyetuǵın bas kiyim. Mısalı: Qızlar jaǵı bolsa ǵoy, pútkilley uwdır-

1 Алланиязова Ш. Қарақалпақ тилиниң қол ӛнери лексикасы Нӛкис, 1997, 40-бет

juwdır, geybirewlerdiń iyninde kiymeshegi bolsa, ayırımları naǵıslı báshpent kiyip alǵan. ( K.Mámbetov, «Bozataw» ).

Kiymeshek bir neshe bóleklerden turıp, olar óz atamalarına iye: kiymeshek aldı, kiymeshek quyrıq, orta qara, shettegi qara, iyin qara

Kiymeshek aldı – naǵıs salınıp kestelengen, kókirekti jawıp turatuǵın kiymeshektiń aldıńǵı shashaqlı bólegi.

Kiymeshek quyrıq – kiymeshekyiń arqanı jawıp turatuǵın úsh múyeshli bólegi. Kiymeshek quyrıqtıń tómenine shashaqlar, onıń ushına monshaqlar diziledi. Úsh múyeshlenip jawırındı jawıp turatuǵın bólegi erneklep kestelenedi. Kiymeshektiń aldınıń orayı qara ushıǵaǵa naǵıslar menen kestelenip islenedi. Bul orta qara dep ataladı.

Kiymeshek aldınıń kestelengen tómengi ernegi sheptegi qara dep ataladı. Qızıl kiymeshektiń aldı menen artınıń naǵıs penen kestelenip tutasqan jeri dep

iyin qara ataladı. Mısalı: Kiymeshektiń aldı menen quyrıqshası qara ushıǵa, al ortasına zerli parsha tawar salınǵan. Kiymeshektiń jalın qızıl túsi jaslıqqa

ılayıqlanıp naǵıslanǵan.

( G.Kamalova, «Gózzal úlke»).

Jegde – jipekten kestelenip tigilgen basına búrkenip kiyip júretuǵın jeńli hayal-qızlardıń kiyimi. Onıń jeńi uzın bolıp, ol qolǵa kiyilmey bir-

25

birine baylanıstırıp arqaǵa taslanadı. Jegdeni qız-kelinshekler basına jamılǵan. Jegdeniń materialı hám jas ózgesheligine qaray aq jegde hám qızıl jegde dep

ataladı.

Qızıl jegde – qızıl jipekten kestelenip tigilgen qız-kelinshekler kiyetuǵın kiyim, «jipek jegde» dept e ataladı.

Aq jegde – úlken jastaǵı hayallar kiyetuǵın aq bózge naǵıslar kestelengen

kiyim.

Jegde baw – hárqıylı reńdegi jipek sabaqlardan islenip jegdeniń jaǵasına taǵılatuǵın pópek. Mısalı: Qız hárqıylı naǵıslar menen kestelengen jegdesin jamılǵan. ( G.Esemuratova ).

Pár kepiren tósenip, pashshayı jegde jamılıp, tawıstay dolanıp otır. (K.Sultanov, «Ájiniyaz»).

Mısallardan kórgenimizdey, jegdeniń qaraqalpaq tilinde aq jegde, qızıl jegde, jipek jegde, pashshayı jegde atamaları bar. Aq jegdeni «kesteli jegde» dep te ataǵan. Sebebi naǵısı kóp bolǵan.

Beshpent – kóylektiń sırtınan kiyetuǵın jeńi bar astarlı kiyim.1 Bul sóz qaraqalpaq tilinde «báshpent» túrinde de qollanıladı. Bul kiyimdi er hám hayalqızlar da kiyedi. Hayal-qızlar kiyetuǵın beshpentler jeńli hám jeńsiz bolıp bólinedi. Qaraqalpaq hayal-qızlarınıń milliy beshpentleri qanday materialdan bolıwına qaramastan onıń jaǵaları, jeńiniń ushı, qaltalarınıń awızları túrli naǵıslar menen kestelengen boladı.

Mısalı: Ústińe kiygeniń báshpent pashshayı, Tawıs túsli kóylekleriń darayı.

( Ájiniyaz, «Yol bolsın»)

Ústine qızıl shubar kóylekti shubatıldırıp kiyip, onıń sırtındaǵı qara beshpentiniń óniri menen etegin qarıs súyem naǵıslap, belin quwırshaqtay qınaǵan, basına aydınlı menen túrmeni júyin keltirip, tegislep sheber oraǵan.

( K. Sultanov, «Ájiniyaz» ).

Kamzol - hayal-qızlardıń sırtqı kiyimi, siyrek naǵısı boladı.

26

Mısalı: Onıń da kóyleginiń jaǵası menen kamzolınıń qaltaları naǵısqa dónip tur. ( K. Mámbetov, «Bozataw»).

Áne, sol qızıq túnlerdiń birinde qız apam basın sulıwlap orap, shılt jańa yarım aydınlı kóylegin, jıyınlıq kamzolın kiyip, tap peridey bolıp otırǵanın hesh umıtpayman. ( G.Esemuratova ).

Jaket – francuz tilinen kirgen sóz bolıp, hayal-qızlardıń kelte ústki kiyimin bildiredi.2 Qaraqalpaq tilinde jeńine, qaltasına, aldı tárepine naǵıs

_

1Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сӛзлиги, I том, Нӛкис, 1982, 252-б

2Словарь иностранных слов. М., 1988, стр.182

salınǵan hayal-qızlar kiyimin bildiredi.

Jeńsiz – jeńi joq kelte jiyekleri, qaltası kestelengen hayal-qızlardıń ústki kiyimi. Mısalı; Ústinde aq kóylek, qara jeńsiz qızdıń shegip otırǵan kestesi dizesiniń ústinde kórinip tur. (G.Esemuratova)

Jaǵa – kiyimniń joqarǵı jaǵındaǵı moyındı aylanıp turǵan bólegi, al kesteli jaǵa- kestelenip naǵıs salınǵan jaǵa.

Jeńse – kóylektiń, tonnıń, shapannıń jeńine merekege bararda jalǵaytuǵın kesteli kiyim bólegi. Qızıl, qara ushıǵadan, kókke boyalǵan bózden boladı. Ushıǵadaǵı naǵıslar kóbinese ósimlikke yamasa zergerlik buyımlarına usas boladı, al bózden naǵıslar geometriyalıq figuralarǵa usas boladı. Mısalı: Men kishkene waqtımda geyde túyinshigin aqtarıp, láttesi shıqqan góne-kóksilerin, bizlerge áhmiyeti joq buyımlardı– shayqalta dey me, belbew, jeńush dey me, jeńse dey me-aw, góne shapannıń jiyegi dey me, áytewir tozıwı jetken taqıya ma quday-aw, qullası hárqaysısın bir sıypap kórip, ıńıldap otırǵanları kóz aldıma keledi.

(G.Esemuratova). Jeńseniń qollanılıw ornına baylanıslı ton jeńse, shapan jeńse

degen atamaları bar.

Jeńush – kóylektiń jeńine taǵatuǵın jeńseniń kelte túri. Mısalı: - Sheshe, biziń biykeshtiń jeńushınıń bir jeri shala qalıp tur.

27

( G.Esemuratova).

Oramal – basqa tartatuǵın tórtmúyeshli materialdan islengen bas kiyim. Qaraqalpaq tilinde «sharshı» degen ataması da bar. Ózbek tilinde rumolhayallar bas kiyimi, tórtmúyeshlik formasındaǵı material jún, jip, jipek, sintetik material hám t.b. lardan toqıladı.1

Oramal sózi kestelenen buyımlarǵa baylanıslı qol oramal, shashaqlı oramal túrinde qollanıladı. Mısalı: Azanda oyanıp qarasam dastıǵımnıń basında kózdiń jawın alatuǵın bir naǵıshlı oramal

1Амалий саньат қисқача луғоти. Тошкент, 1992, 31-бет

jatır.Oramaldıń qır dógeregine sheberlik penen naǵısh oyılıp, ortasına gúldiń súwreti salınǵan. ( K.Ma;mbetov ).

Shapan – hártúrli gezlemelerden jiyekleri, qaltaları kestelenip tigilgen hayalqızlardıń hám erlerdińsırtqı kiyimi. Qaraqalpaqlarda shapanlar hayallar ushın da, erler ushın da bir formada bolıp keledi. Burınları shapanlarǵa onsha náıs salıp kestelenbegen. Háziri dáwirde shapanlardıń jaǵasına, jiyeklerine, qaltalarına naǵıslar salınıp tigiledi.

Shapanlar materialına, isleniw texnikasına qaray bólinedi. Qaraqalpaq tilinde shapanǵa baylanıslı pashshayı shapan, aydıllı shapan, qazma maqpal shapan,

zer shapan, duwxat shapan, sırma shapan, paxtalı shapan atamaları bar.

Shapannıń bólekleri: boy, etek, jeń, shalǵay, shabıw, qaptalındaǵı kesilgen jeri – jırmash. Mısalı: Qızdan alısıraqta basında aq degeleyi jaltıraǵan bir jigit qızıl mór shapanınıń shalǵayı jelbirep keste tigip otırǵan qızǵa názerlep adımlap kiyatır.

(G.Esemuratova).

Belbew – sırtqı kiyim jıynaqlı bolıp turıwı ushın hárqıylı gezlemelerge naǵıs salınıp kestelengen belge buwatuǵın sharshı. Belbewdi erler de, hayal-qızlar da baylaydı. Belbewdiń teriden islenip kórkem etip bezelgen túri – qamarı, degment belbew dep ataladı. Ekinshi atıqayıs.

28

Mısalı: Bellerinde shashaqlı qırmızı belbew. (K.Sultanov, «Ájiniyaz»).

Olardıń baslarında shógirme, ústilerinde móreli shapan, bellerinde mádeli

menen qızıl túrme belbew.

(Q.Ayımbetov, «Ótken kúnlerden elesler»).

Kostyum – erler hám hayal-qızlardıń hárqıylı gezlemelerden tigilgen sırtqı kiyimi. Házirgi dáwirde kostyumlerdiń jaǵalarına, jeńlerine, jiyeklerine naǵıs salıp kestelenedi.

Yubka – hayal-qızlardıń belden tómen jaǵına kiyetuǵın kiyimi. Yubkalardıń eteklerine naǵıs salınadı. «Yubka» sózi «kostyum» sózi menen

«kostyum yubka» túrinde qollanıladı.

Taqıya – hárqıylı gezlemelerge kestelenip naǵıs salınǵan erler hám hayalqızlardıń bas kiyimi. Taqıyalar isleniw usılına qaray kesteli taqıya, sırma taqıya, pópekli taqıya atamalarına iye.

Mısalı: Baslarında pópekli taqıyaları bar. (K.Mámbetov, «Bozataw»).

Qız tómende turıp kestelengen shayqalta menen sulıw taqıyasın jigitine usınıp tur. ( G.Esemuratova ).

Óńirshe – hayal-qızlardıń kóyleginiń naǵıslar oyılıp kestelengen kókirek bólegi, hárqıylı bahalı taslar taǵılǵan túrleri de boladı. «Óńir» sózi kópshilik túrkiy tillerde kóylektiń kestelengen jaǵasın kókirek bólegin bildiredi. Qaraqalpaq tilinde kóylektiń kestelengen óńirshege baylanıslı «óńirshe» sózi qollanıladı.

I.2. Kestelengen buyımlardıń atamaları

Kesteshilik óneri – qaraqalpaq xalqınıń erte dáwirlerden berli kiyatırǵan kórkem qol óneriniń eń názik, eń qospalı kiyimlerge, buyımlarǵa ayırıqsha gózzallıq, jarasıqlı estetikalıq zawıq beretuǵın qol óneriniń bir túri. Kesteler tek kiyim-kensheklere ǵana emes, al turmısta qollanılatuǵın ayırım buyımlarǵa da tigilgen. Kestelengen buyımlardıń naǵısları olarǵa ayırıqsha sán berip turadı. Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramındaǵı kestelengen buyımlardı paydalanıw ornına

29

baylanıslı atalıwı onıń semantikalıq ózgesheligin kórsetedi. Ózbek tiliniń qol

óner leksikasın izertlewshi T.Tursunova kásiplik leksikada sózlerdiń jasalıwınıń leksika-semantikalıq usılında on bir principti atap ótedi.1 Solardıń ishinde predmet yaki buyımlardıń paydalanıw ornına baylanıslı atalıwı qaraqalpaq tilinde de ushırasadı. Mısalı:

Shayqalta – qurǵaq shay salıw ushın bózden naǵıs salınıp kestelengen buyım. Uzın tórt múyeshli hám jibi dóńgelengen formada boladı.

1 Турсунова Т Ўзбек тили амалий санаът лексикаси, Тошкент, 1978

Mısalı: Men anamnıń alań bolǵanınan paydalanıp shayqaltanı qolıma alıp dıqqat qoyıp qaytadan úńilip otırsam, kewlime qonım berip, apam tikken

naǵıslar kózimniń jaawın alıp baratır. Shayqaltanıń awzın buwǵan bawımnıń ózi álleqanday sheberlik. ( G.Esemuratova ).

Un shanash – sók, un salıp qoyıw ushın bózden islengen, beline quraq etip

qızıl, kók naǵıs salınǵan buyım.

Bul buyımlardan basqa házirgi dáwirde kúndelikli turmısta qollanılatuǵın zatlar da naǵıs penen kestelenip islenedi. Bularǵa kóbinese sumka, shıjlan,

telefonqap, pasport qap, papkiler, hárqıylı kórinistegi duwalar hám pınallar kiredi.

Sumka – hártúrli zatlardı salıw ushın tawardıń betine naǵıs salıp

kestelengen buyım. Sumka teriden hám tawardan islenedi. Sońǵı dáwirde

Qaraqalpaq tilinde «naǵıslı sumka» dep te qollanıladı.

Gilem-kóshe bul qalanıń jolında,

Gilem-sumka qız-kelinshek qollında.

( I.Yusupov ).

Shıjlan – aqsha hám basqa nárselerdi salıw ushın gezlemege naǵıssalıp kestelengen qaltasha. Shıjlan kóbinese teriden islenedi. Sońǵı dáwirde

30

hayal-qızlar shıjlanlardı da naǵıs penen kestelep, ayırıqsha sulıwlıǵı menen adamdı ózine tartadı.

Telefonqap – telefonlardı salıp qoyıw ushın kestelenip islengen qaltasha. Házirgi texnikanıń rawajlanǵan dáwirinde hámme uyalı telefonlardan

paydalanadı. Sheber qızlarımız telefonlar ushın da qaltalardı naǵıs penen kestelep tigip atır.

Pasport qap - pasporttı taza saqlaw ushın arnalǵan hárqıylı gezlemege naǵıs salınıp kestelengen buyım.

Kestelengen buyımlar biziń milliy naǵıslarımızdı pútkil dunyaǵa tanıtıp atır. Hárbir kestelengen buyımnıń qollanılıw ornı hám atqaratuǵın xizmeti bar. Solardıń biri attıń er-turmanında qollanılatuǵınnaǵıslı buyımlardıń atamaları.

Ayıl (at ayıl) – attıń erin baylaytuǵın teri yamasa bózden islengen lenta. Bózden islengenleri kestelenedi. Naǵısı teksheli romb, úsh múyeshli.

Mısalı: On eki qawsırlı at ayıl tiktim. ( Gazetadan ).

Atkózlik– teriden, bózden islengen attıń kózlerin shıbınnan qorǵawshı hám oǵan sán beriwshi qol óneri buyımı.Bózden islengen atkózliktiń qızıl, sarı, kók sabaqlar menen kestelengen naǵısı boladı.

I.3. Keste tigiwde qollanılatuǵın materiallardıń

аtamalari

Kesteshilik ónerinde kesteni tigiw ushın paydalanılatuǵın gezlemelerdiń

áhmiyeti úken. Sebebi, naǵıslardıń sulıw, shıraylı bolıp kesteleniwinde materiallar ayırıqsha orın iyeleydi.

Kiyim-kensheklerdi tigiw ushın qaraqalpaqlarda dáslep bózden, keyin jipekten paydalanılǵan. Gezlemelerdiń jetispewshiligi sebepli XIX ásirde qaraqalpaqlar basqa xalıqlar menen qarım-qatnas nátiyjesinde basqa jerlerden materillar ákeline baslaǵan. Bul tuwralı A.Allamuratov óziniń “Каракалпакская народная вышивка” degen miynetinde Riza-kuli-mırzanıń

31

mına pikirin keltiredi: “Qaraqalpaqlardıń basqa mámleketler menen qarımqatnası keńeyedi, sawdagerler qaraqalpaq bazarlarına Rossiya, Kavkaz, Persiyadan tovarlar alıp kele baslaydı. Máselen, 1874-jılı Shımbay bazarında Buxaradan ákelingen jipekler, Rossiyadan alıp kelingen tovarlar satılǵan.” 1

Al, qatraqalpaqlardıń etnografiyasına arnalǵan miynette XIX ásirdiń aqırı

XXásirdiń baslarında kiyim-kensheklerdi tigiw ushın materiallardıń

1.Алламуратов.А Каракалпакская народная вышивка. Нукус, 1977, стр.7

jetispewshiliginen, Buxara hám Xiywadan jipek hám pashshayını, túrkmenlerden jipek mádeli hám túrmelerdi, al Rossiyadan aydınlı hám ushıǵa sıyaqlı gezlemelerdi alıp kelip paydalanǵanlıǵı kórsetiledi.1

Keste tigiw ushın kerekli bolǵan negizgi narseler: qızıl hám qara reńli ushıǵa, aq hám kókke boyalǵan bóz, hár túrli reńli jipek sabaq. Usılardan paydalanıp keste toqıw ushın qaraqalpaq qız-kelinshekleri iynedenbasqa ásbap qollanbaǵan

Atlas- jipekten islengen gezleme. Hár qıylı naǵıslar salınıp hayalqızlar hám erler ushın kiyimler tigilgen.

Atlas 1 at. Gezleme, materialdıń bir túri, júzi jıltıraq, júzleme jipek. 2. Goegrafiyalıq atama, karta.2

Atlas II kel. Adam atlarının bir bolıwı, atı bir.

Mısalı: Hárqıylı atlas , ǵazma maqpal, bilezik, júzik, dizilgen marjanmonshaqlar. ( G.Esemuratova).

Maqpal- gezlemeniń bir túri. Tábiyǵıy jipek yamasa jasalma talshıqtan islengen, júzi tıǵız túkli gezleme. Maqpaldıń bir neshe túrleri bar: ǵıjım maqpal,

barxıt maqpal, mawıtı maqpal, shıymaqpal, ǵazma maqpal. Maqpaldan hayal-qızlar hám erler ushın taqıyalaǵa, shapanlarǵa, beshpentlerge naǵıslar

salınıp tigilgen.

Mısalı: Ushıǵa, maqpaldan saldır jaǵańdı. (Omar shayır)

32