MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilinde kesteshilik óneri atamaları

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ

MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI

Xojanazarova K.

Qaraqalpaq tilinde kesteshilik óneri atamaları 5A120102-Lingvistika (qaraqalpaq tili)

Magistr dárejesin alıw ushın jazılǵan dissertaciya

MAK da jaqlawǵa ruqsat Magistratura bólimi baslıǵı

doc. Gulimov A.

Ilimiy basshı: f.i.k., doc. Sh.Allaniyazova

Nókis-2013

3

MAZMUNÍ

Temanıń aktuallıǵı

Izertlewdiń maqseti hám wazıypaları Temaǵa baylanıslı ilimiy miynetlerge sholıwJumıstıń obiekti hám predmeti

Izertlewdiń ilimiy jańalıǵı Izertlewdiń metodları hám derekleri Jumıstıń ilimiy hám ámeliy áhmiyetiJumıstıń qurılısı Orınlanǵan jumıstıń tiykarǵı nátiyjeleri

I BAP Qaraqalpaq tilindegi kesteshilik atamalarınıń tematikalıq toparları

4

KIRISIW

Hár qanday til óziniń sózlik baylıǵına iye. Hár bir tildegi belgili bir dáwirde payda bolǵan sózlerdiń jıyındısı sol tildiń sózlik quramın quraydı. Ǵarezsizlikke eriskennen keyingi jıllarda xalqımızdıń milliy madeniyatına, úrp-ádet dástúrlerine, ruwxiy baylıǵına bolǵan itibar jáne de kúsheydi. Bul haqqında

Prezidentimiz I.A.Karimov: “Álbette hár qanday xalıq yaki millettiń mánawiyatın onıń tarıyxı, ózine tán urp-ádet hám dásturleri, turmıslıq qádiriyatlarınan ayırip kóz aldımızǵa keltirip bolmaydı. Bunda ruwxıy mıyras, mádeniy baylıqlar, áyyemgi tarıyxıy estelikler eń áhmiyetli faktorlardan biri bolıp xizmet etetuǵinlıǵı tabiyǵıy ’’.1 Usınday milliy miyraslarımızdıń biri - xalqımızdıń qol óneri sonıń ishinde qaraqalpaq xalqınıń milliyligin kórsetip turatuǵın hayal-qızlarımızdıń kesteshilik óneri, ondaǵı milliy naǵıslar.

Qaraqalpaq til biliminde tilimizdiń fonetikalıq, leksikalıq, grammatikalıq,stillik ózgesheliklerine, tildiń tarıyxına baylanıslı bir qansha máseleler izertlengeni menen, elege shekem izertlewdi talap etetuǵın máseleler kóp. Qaraqalpaq til bilimindegi usınday máselelerdiń biri tilimizdiń sózlik quramı, ondaǵı ayırım atamalardıń izertleniw máselesi.

Qaraqalpaqstan Respublikasında qaraqalpaq xalqınıń milliy qol ónerin jańa zamanǵa say rawajlandırıwǵa, milliy qádiriyatlarımızdı tiklewge hám onı xalqımız arasına keń en jaydırıwda úlken ilajlar ámelge asırılıp atır. Milliy kiyim tigiw cexları ashılıp, onda hayal-qızlarımız kesteshilik sırların úyrenip milliy naǵıslar salınǵan buyımlar, kiyimkenshekler tigilip dunya júzine tanılıp atır. Bul jaslardı iygilikli islerge

6

baslawǵa, elimizdiń ekonomikalıq turmısın rawajlandırıwǵa baǵdarlaydı. Olar eń dáslep milliy qádiriyatlarımızdı tereńnen úyreniwi kerek. Sonlıqtan da, biz bul magistrlik dissertaciyamızdı usınday áhmiyetli máselelerdiń birine arnadıq.

Tildiń rawajlanıwı hám qaliplesiwi eń aldı menen onıń leksikasında kórinedi. Bul tuwralı qaraqalpaq tiliniń leksikologiyasın hár tárepleme izertlegen ilimpaz E. Berdimuratov bılay dep jazadi: «Qaraqalpaq tiliniń sózlik sostavı bir neshe tariyxıy dáwirlerdi basınan keshirdi hám sol dáwirler dawamında tolıp atırǵan ózgerislerge ushıradı. Onda qaraqalpaq xalqınıń tariyxı, ótken hám házirgi dáwiriniń tolıq kartinası kórinedi».

Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramı hám oniń rawajlanıwı tuwralı pikir júrgiziw arqalı qaraqalpaq til bilimindegi tiykarǵı máselelerdiń birin – sózlik quramnıń rawajlanıw basqıshların, ondaǵı kesteshilik leksikasınıń ornın

úyrenemiz.

Temanıń aktuallıǵı. Tilimizdiń sózlik quramınıń tıykarın atamalarsız, hár qıylı terminologiyalıq qatlamsız kóz aldımızǵa keltiriw qıyın. Usınday atamalardıń biri qaraqalpaq tilindegi kesteshilik óneri atamaları. Qaraqalpaq tilindegi kesteshilik óneri atamalarında eski atamalar kóplep ushırasadı. Bunday eski atamalar áste-aqırın umıtılıp, leksikalıq baylıǵımızdıń quramınan shıǵıp qalıwı múmkin. Sol kózqarastan qaraǵanda xalqımızdıń ásirler dawamında paydalanıp kelgen kesteshilik buyımları óziniń uzaq dáwirlik tariyxına iye bolǵanı ushın da olardı lingvistikalıq jaqtan izertlew házirgi qaraqalpaq til biliminiń áhmiyetli máselesi bolıp esaplanadı.

Qaraqalpaq tilindegi kesteshilik óneri atamaları haqqında tek ǵana ayırım ilimiy jumıslarda azı-kem maǵluwmatlar berip ótilgen, biraq arnawlı túrde izertlenilgen jumıslar joq. Sonlıqtan da, bul atamalardıń payda bolıw hám rawajlanıw jolların, olardıń mánilerin ashıp kórsetiw,

7

mánisi boyınsha túrlerin anıqlaw hám házirgi dáwirde qollanılıw ózgesheliklerin izertlew qaraqalpaq til bilimi ushın oǵada áhmiyetli .

Kesteshilik óneri atamaları, olardıń túrleri, dialektologiyalıq sózliklerde, sonday-aq tariyxıy, etnografiyalıq miynetlerde hám kórkem ádebiyatlarda sáwlelengen. Biraq kóplegen leksikalıq birlikler qaraqalpaq tiliniń tariyxın izertlewde, onıń leksikalıq qurılısınıń payda bolıw nızamlılıqların anıqlawda ele janlı paydalanılmay kiyatır. Qaraqalpaq xalqınıń qol óneri buyımları, milliy kiyimleri qayta tiklenip, olarǵa milliy naǵıslar salınǵanı menen bul kestelengen buyımlardıń, naǵıslardıń atamaları lingvistikalıq kózqarastan úyrenilmey atır.

Temanı izertlewdiń jáne bir áhmiyetli tárepi sonda, ol qaraqalpaq tili terminologiyalıq sistemasınıń qáliplesiw hám rawajlanıw basqıshların anıqlawda járdem beredi.

Qaraqalpaq tilindegi kesteshilik buyımları atamaları toplanıp, lingvistikalıq kózqarastan birinshi ret úyrenilip atırǵanlıǵı da temanıń aktual ekenliginen derek beredi.

Izertlewdiń maqseti hám wazıypaları

Bul jumıstıń tiykarǵı maqsetı qaraqalpaq tilindegi kesteshilik buyımları atamaların toplap, qálipke salıw hám leksikalıq qatlamnıń bul túrine tán bolǵan belgilerdi ashıp beriw. Bul maqsetti ámelge asırıw ushın jumısta tómendegi maselelerdi sheshiw kózde tutıldı.

-qaraqalpaq tilindegi kesteshilik buyımları atamalarınıń qáliplesiw jolların hám tariyxın anıqlaw;

-kesteshilik atamaları quramındaǵı leksikalıq birliklerdiń tariyxıyetimologiyalıq qatlamların belgilew;

biri-birinen ózgesheliklerin anıqlaw;

-kesteshilik buyımları atamalarınıń jasalıw usılları, ózine tán

ózgeshelikleri , dúzilisi boyınsha túrlerin anıqlaw;

8

-dialektlik dubletlerdi hám olardıń qaraqalpaq ádebiy tilinde qollanılatuǵın variantların ashıp beriw;

-kesteshilik buyımları atamalarınıń qaraqalpaq ádebiy tili leksikasın bayıtıwdaǵı rolı hám tutqan ornın belgilew;

Temaǵa baylanıslı ilimiy miynetlerge sholıw

Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramı oǵada bay. Ol jámiyetlik turmıstıń barlıq táreplerin óz ishine qamtıytuǵın leksikalıq birliklerden ibarat. Qaraqalpaq tiliniń

sózlik quramındaǵı leksikalıq birliklerdiń bir bólegin hár túrli kásipke baylanıslı sózler quraydı. Bunday sózler qaraqalpaq xalqınıń burınnan shuǵıllanıp kiyatırǵan kásibiniń hárqıylı tarawları menen tikkeley baylanıslı bolıp, sol kásip iyeleriniń turmıs tájiriybeleri nátiyjesinde dóregen sózler esaplanadı. Kesteshilik

óneri menen shuǵıllanıwshı hayal-qızlar har qıylı materiallardan kiyimkenshekler tikken, olardı naǵıslar menen kestelegen. Uluwma xalıqlıq til baylıǵınıń belgili bir bólegin jámiyettiń óndirislik isleri nátiyjesinde hám adamzattıń ásirler dawamında miyneti procesinde payda bolǵan arnawlı atamalar quraydı. Bunday sózler lingvistikalıq ádebiyatlarda kásiplik leksika dep ataladı.

Belgili bir kásipke baylanıslı atamalar adamlardıń miynet islew procesinde jańa mánige iye bolıp, arnawlı atamalar qatarında qollanıladı. Álbette, payda bolǵan bunday jańa sózler tildiń sózlik quramın bayıtıp otıradı. Kásiplik leksika uluwma xalıq tili leksikasınıń bir bólegin quraydı hám ádebiy tildi bayıtıwda e ń bahalı dereklerden e saplanadı.

«Qol óneri leksikasi jańa dáwirge baylanıslı jańa mánide qollanılıp, qaraqalpaq tili leksikasın jane de bayıtıp barmaqta». 1

Til adamzat jámiyetinde insanlardıń ózara miynet etiw nátiyjesinde payda bolǵan jámiyetlik qubılıs bolıp, ol insan turmısın hár tarepleme sáwlelendirip otıradı. Sonlıqtan da tildiń grammatikalıq qurılısı menen leksikasın izertlewshilerden sol tildiń tariyxına qatnasın úyreniw talap etiledi. Qol ónerine baylanıslı leksikanı izertlew tek lingvistikalıq

9

1.Алланиязова Ш. Қарақалпақ тилиниң қол ӛнери лексикасы Нӛкис, 1997, 6-бет

kózqarastan emes, al tariyxıy-etnografiyalıq jaqtanda úlken áhmiyetke iye. Kesteshilik ónerinde hayal –qızlardıń sheberligi, talantlılıǵı, arzıwarmanları, oyları kórinedi. Sonday-aq kesteshilik atamaları qaraqalpaq tiliniń sózlik quramınıń bir bólimi, bul temanı izertlew kesteshilik hám gilemshilik atamaları boyınsha sózlikler dúziwde hám til tariyxın izertlew sıyaqlı áhmiyetli jumıslardı amelge asırıwǵa múmkinshilik tuwdıradı. Kesteshilikke baylanıslı atamalar xalıq tilinde qollanılatuǵın hár qanday sózlerdiń ápiwayı bir jıyındısı emes, ol kesteshilik kásibine baylanıslı qanday da bir túsiniklerdi ózinde qamtıǵan arnawlı sóz atamalardıń sisteması esaplanadı. Kásiplik leksikanıń bir bólegi ózi bildiretuǵın predmet hám túsiniklerdiń turmısta áhmiyetliligine baylanıslı uluwma qollanılatuǵın sózlerge aylanıp keń qollanılsa, ekinshi bir bóleginiń qollanılıw órisi tar yamasa sheklengen boladı. Sózlik quramdaǵı ayırım kesteshilik atamalarınıń qollanılıw jedelligi joyılǵan, al ayırım atamalar jańadan payda bolǵan. Belgili bir kásipke baylanıslı sózler, olardıń ataması uluwma xalıq tiline ótip, apiwayı sózlerge aylanıp ta ketedi. Sonday-aq olar kóp qollanıla bergenlikten, hár qıylı teńewler ushın tiykar boladı, naqıl-maqallar hám frazoelogizmlerdiń quramına kirip ózlesip ketedi.

Qaysı ilim tarawında bolmasın belgili bir máseleni tolıǵiraq úyreniw ushın onıń izertleniw tariyxına názer awdarıw kerek. Usı arqalı sol tarawda islengen jumıslar da máseleniń qaysı tarepine ele de kóbirek kewil awdarıw kerek ekenligin anıqlawǵa múmkinshilik beredi. Kesteshilik atamaları qol óneri leksikasına baylanıslı sózler bolıp esaplanadı. Kásiplik leksikaǵa baylanıslı sózlerdi úyreniw orıs til biliminde ádewir erte aslandı. XVIII ásirdiń ortalarınan baslap-aq turmıstıń har qıylı tarawlarına baylanıslı kásiplik terminler jıynala basladı.

10

Kesteshilik hám gilemshilik atamaların izertlewde biz eń dáslep túrkiy tillerdegi sózliklerge súyenemiz. Eski túrkiy esteliklerinde kesteshilikke

baylanıslı atamalar ushırasadı.

M. Qashqarıy sózliginde1 ayırım kesteshilikte qollanılatuǵın atamalar ushırasadı. S.E.Malovtıń miynetinde .2 eski túrkiy jazba esteliklerine arnalǵan izertlewinde kesteshilikke baylanıslı atamalar da ushırasadı. E.V.Sovertyannıń miynetinde 3 ayırım kesteshilik atamalarınıń etimologiyalıq ózgesheliklerine toqtaydı.

Kásiplik sózlerdi izertlew máselesinde turkiy tillerde sońǵı dáwirde ayırıqsha kewil bólindi. Bul tarawǵa baylanıslı maǵluwmatlar jıynalıp, dissertaciyalıq

jumıslar hám ilimiy miynetler baspadan shıqtı.

Kásipke baylanıslı sózlerdiń izertleniwine ózbek tilshi ilimpazı S.Ibragimovtıń4 kásip - ónerge arnalǵan miynetlerinde qol ónerine baylanıslı atamalar sóz etiledi. Bul miynette qol ónerine baylanıslı terminlerdi bir neshe

tarawlarǵa bólip, olardıń leksika-semantikalıq ózgesheligin, morfologiyalıq

qurılısın izertlegen. Ilimpazdıń bul miyneti uluwma turkiy tilleri ishinde kásiplik leksikaǵa baylanıslı birinshi izertlew jumısı boldı.

Kesteshilik ónerine baylanıslı leksikanı izertlew sońǵı dáwirlerde basqa da

ilimpazlar tárepinen dawam ettirildi. Bul baǵdarda ózbek tilinde

T. Dadaxanovanıń kesteshilik leksikasın izertlewge arnalǵan kandidatlıq dissertaciyasında5 kesteshilik leksikasınıń sózlik quramdaǵı ornınbelgilep,

leksika-semantikalıq, grammatikalıq, dialektlik ózgesheliklerin kórsetedi. T Tursunovanıń “Uzbek tili amaliy sanát leksikasi ” 6. miynetindeqol

óneriniń bir túri bolǵan kesteshilik leksikasın hár tarepleme izertlegen.Bul miynette kesteshilik hám gilemshilik leksikasınıń tariyxı, leksika – semantikalıq

ózgeshelikleri, sózlerdiń jasalıwı, tematikalıq toparlarıboyınsha keń maǵluwmatlar beriledi.

1. М. Қашқарый Девону луғат-ат түрк T 3, Ташкент, 1960-1963.

11

2.Maлов С Е Памятники древнетюркской письменности М-Л 1951

3.Севортян Э В Этимологический словар тюркских языков Т, I-II. M, 1974-1978

4.Ibragimov S. Farǵona shevalarining kasb-hunar leksikasi. T, I-II, III. Tashkent, 1956,1959

5 Dadaxanova T Лексика вышивалного искусства в узбекском языке Ташкент 1963

6 Турсунова Т Ўзбек тили амалий санаът лексикаси, Тошкент, 1978

Ózbek tilinde M.Asamutdinovanıń1 kandidatlıq dissertacıyasında ózbek tilindegi kiyim-kenshek hám onıń bóleklerine baylanıslı sonday-aq, kesteshilikke baylanıslı atamalar da sóz etiledi. Túrkmen tilinde S.Muradovanıń2, A.Gurbanberdievtiń3 kandidatlıq dissertaciyalarında gilemshilik leksikası onıń semantikalıq, grammatikalıq ózgesheliklerihám naǵıs atamaları úyrenilgen.

Tatar tilinde de qol ónerine baylanıslı kásiplik leksika R.K.Raximovanıń4 miynetinde arnawlı izertlew obiekti boldı. Ol bul izertlewinde toqımashılıqqa, kiyim-kenshekke, bas kiyim hám ayaq kiyim atamaların lingvistikalıq baǵdarda

izertlegen.

Qaraqalpaq til biliminde kesteshilik hám gilemshilik atamaları lingvistikalıq

jaqtan usı waqıtqa shekem arnawlı izertlenilgen joq. Bul boyınsha ayırım

maǵluwmatlardı tariyxshı etnograflardıń miynetlerinen hám Qaraqalpaqstan

aymaǵında bolıp qaraqalpaqlardıń mádeniyatı, tili, salt-dástúri boyınsha maǵluwmatlar jıynaǵan rus ilimpazlarınıń miynetlerinen alıwǵa boladı.

N.A.Baskakovtıń5 qaraqalpaq tiliniń dialektologiyasına arnalǵan

miynetiniń birinshi bólimi Qaraqalpaqstannıń Taxtakópir, Shımbay, Xoleli,

Tórtkul hám t.b rayonlarınan jıynalǵan materiallarǵa tiykarlanǵan. Onda kesteshilikke baylanıslı awizeki dóretpelerden de mısallar keltirilgen. Miynettiń ekinshi bólimi sózliklerge arnalǵan.

Qaraqalpaq tilindegi kesteshilik atamalarınıń mánilerin anıqlawda qaraqalpaq

12