MD hám PQJ / Xalıq dástanlarında arxaikalıq qatlamlar (Sháryar Muńlıq- Zarlıq dástanları mısalında)

Dushpannan alar óshi bar,

Onǵa tartar kúshi bar, Bir

óziniń basında, Qırıq adamnıń aqılı bar.Jete qoysa shaǵına, Arıslanday kúshi bar,

Bir mıń jılǵa óshpestey,Otız eki jası bar,

Bermek boldı qudayım,

Biz esittik shárti bar.58

Jáne de dástanlarda tuwılǵan balanıń atın qoyadı. Mısalı, «Qoblan» dástanında:

Perzent bolıp ol shıqsa, Qoblan dep qoyshı ózini, Aytıp boldım sózini, Sóytip kelgen babańız, Ǵayıp boldı kózinen.59

«Sháryar» dástanında:

Túsimde perilerim qalmayın kelgen,

Qol kóterip bizge pátiya bergen, Qızır

Ilyas men – dep xabarın bergen,Atın

Sháryar dep pidá áylegen.

Túsimde perilerim qalmayın kelgen,

Biybi Patpa Biybi Maryamnıń degen,

Atın Ánjim qoyıp pidá áylegen.60

«Máspatsha» dástanında:

58Қарақалпақ фольклоры. X том. «Мәспатша». Нөкис, 1982-жыл.

59Қарақалпақ фольклоры. VIII том. Қоблан. Нөкис, 1981-жыл.

60Қарақалпақ фольклоры. XIII том. Шәрьяр. Нөкис, 1984-жыл.

61

Názer saldı ullı patsha, Aytqan sózler saǵan jaqsa, Xabar tawıp tolıp-taspa, Ul beredi dep asıp-saspa,

Qırıq balanıń ornın tutar, Atın qoyǵaysań Máspatsha.61

Dástanlarda balalardıń atların perilerdiń qoyıwı bir jaǵınan xalıqtıń balanıń atın jası úlken adamǵa qoydırıw dástúri bolsa, ekinshi jaǵınan balanıń atına qúdiretlilikti baylanıstırıw bolıp tabıladı. Sebebi, joqarıdaǵı tárip etilgen «aq saqallı», basında sállesi bar, iyninde jándesi bar, qolında hassası bar ǵarrı balanıń atın qoyadı da

«kózden ǵayıp bolıp» ketedi. Bul kópshilik qaraqalpaq dástanlarındaǵı tradiciyalıq motiv bolıp esaplanadı.

Qızır Ilyas pirler bolsa tuwılǵannan baslap oǵan pármana, jawjaraqların, atın tańlap beredi. Mısalı, «Qoblan» dástanında

Aynalayın, jan balam, Sózdi tıńla sen balam, Háwes boldıń kóriwge, Atıńdı kútip otırman,Jawjaraǵın bermege, Seniń menen tanısıp, Lepesimnen bolǵan soń. Sebep penen bizlerge, Shólde balam kelgen soń, Qızır Ilyas pirimen, Shiltenlerdiń birimen. Qıstan tapqan jerine,

Áweli aytsań alanı,

61 Қарақалпақ фольклоры. X том. Мәспатша. Нөкис, 1982-жыл.

62

Yad etseń bizdey babańdı,

Sonda tayar bolarman.62

Jáne de Qoblanǵa Aqshanıń dushpan ekenligin aytıp, ıras atın Qoblan ekenligin hám Qurtqanıń xabarın aytıp kózden ǵayıp boladı.

Qızır Ilyas pirlerdiń eń tiykarǵı xızmetleriniń biri dástandaǵı batırlar óz dushpanlarınan ázzi kelgen jerinde pirim dep shırlap shaqırǵanda «aq qarabas quw bolıp» yaki qustıń basqa túri bolıp járdemge keledi. «Qorıqpa balam qorıqpa» degen sózleri menen batırǵa dushpanın jeńiwge járdem beredi.

Mısalı: «Qoblan» dástanında Qoblan pirlerine bılayınsha sıyınadı: Nalıs etip jaratqanǵa jılayman,

Kózim jasım seller qılıp bulayman, Men jalǵızban quwat beriń sıyındım,Dawıttıń ulısań ullı Sulayman.

Belime buwǵanım jipekten pota,

Bende edim, bastan ayaq xaqlıqta,

Jalǵız edim járdem beriń sıyındım,

Iyesi shóllerdiń ya «Qıdır ata».63

Bunnan keyin batır dushpannıń bastan ayaǵına óz dushpanların usınday pirlerdiń járdemi menen jeńip otıradı.

Bunday pirlerge sıyınıw «Máspatsha», «Sháryar» dástanlarında kórinip turadı.

Dástanlardaǵı batırlardıń óz dushpanların quday, áwliye, pirlerge sıyınıp jeńiwi tuwralı prof I.Saǵitov bılay deydi: «Álbette, bunday sózler hesh bir shınlıqqa tuwra kelmeydi hám olar musılman dininiń

62Қарақалпақ фольклоры. XIII том. Қоблан. Нөкис, «Қарақалпақстан» баспасы. 1981-жыл. 31-32-бет.

63Сонда, 46-бет.

63

ruwxanıylarınıń dástanǵa tiygizgen tásirleriniń nátiyjesi dep qaraw kerek».64

Ulıwma Orta Aziya xalıqlarınıń sonıń ishinde qaraqalpaq xalqınıń da eposlarına túrlishe diniy kitaplar menen musılman dininiń inanımları keń túrde tásiyrin tiygizgen.

Ásirese, ertedegi arab, parsı kitaplardaǵı túrlishe batırlar ertekdegidey qıyalıy nárseler menen mifler eposlarǵa tán keń túrde kirgizilgen. Sonlıqtan da Orta Aziya xalıqlarınıń dástanlarında túrlishe jin, shaytan, dáw, peri, shilten, pir, payǵambar sıyaqlı qıyalıy nárseler kóp ushrasıp otıradı. Jáne de usılarǵa qosımsha mınaday pikirdi aytadı:

«Bul qosımtalardıń dástanǵa islam dini ruwxanıylarınıń, baylar menen mola, iyshanlardıń tásiri astında kirgenligi anıq».65

Haqıyqatında da bul aytılǵan pikir júdá durıs pikir bolıp esaplanadı. Sebebi, Qızır Ilyas islam dini tarqalǵan ellerde júretuǵın áwliye pir. Ol jaqsı kórgen adamına kórinedi eken. Qızırdı kórgen adam ne tilese tilegi qabıl boladımısh degen diniy inanımlar bar.

Eposlarda pirler júdá hadal, tuwrı jollı e tip kórsetiledi. Máselen

«Qoblan» dástanında Qoblanǵa járdemge kelgen Qızır Ilyas pirin Kóbikli dáw kórip «pir bolsań ekewimizge birdey bol» dep pirge sóyleydi:

Bir gúl edim, ashılmadım daǵı sol,

Móminlerge shúbe deydi deydi durıs jol,

Sebep nege musılmanǵa burasań,

Pirler bolsań ekkimizge birdey bol, Alıstan kóringen jawdıń pási emes,Pirler bolsań ekkimizge teńdey bol, Ara turmaq sendey pirdiń isi emes.66

64Сағытов И. «Қарақалпақ халқының қаҳарманлық эпосы». Нөкис. 1986. 64-бет.

65Сонда, 165-бет.

66«Қоблан». Нөкис. «Қарақалпақстан». 1981. 153-154-бетлер.

64

Bunnan keyin Qızır Ilyas babası kózinen ǵayıp boladı, ekewine teń turadı. Batırdıń qıynalǵan jerinde pirleriniń mudamı ǵayıp bolıp batırǵa járdem beriwi

ásirese «Qoblan» dástanında oǵada isenimli kórkem sulıw etip berilgen. Eposlarda Qızır Ilyas pirlerden basqa da Házireti Áliy, Muwsa, Dawıt,

Shaximardan, Iysa, Biybi Patpa, Biybi Maryam sıyaqlı payǵambarlardıń da atları jiyi qollanıladı.

Bulardan basqa da jılqınıń piri Jılqıshı ataǵa sıyınıwǵa eposlarda basım ushırasıp otıradı. Máspatsha dástanında:

Belimee bayladım qashmirli pota,

Mártimnen ayırılıp, kóp shektim japa,

Sandalıma ziban berer kúnińdi,

Bir ziban bergeyseń Jılqıshı ata.67

Adamlar júdá erte dáwirlerde haywanlardıń adam tábiyatlı pirleri bar dep shamalaǵan. Sóytip, jılqınıń piri «Jılqıshı ata», qara mallardıń piri

«Záńgi baba», túyelerdiń piri «Waysıl qara» bolıp moyınlanıp kelgen.

Eposlarda qaharmanlardıń atı da kúshli rol oynaydı. Sonlıqtan qaharman qıynalǵan jerinde jılqınıń piri Jılqıshı atadan járdem sorap otıradı. Joqarıdaǵıday hár qıylı pirlerge sıyınıp olardan mádet soraw sıyaqlı diniy tásirler «Qoblan» dástanında júdá keń orın alǵan. Bunda musılman dininiń tásiri de, sonday-aq eski shaman dininiń qaldıqları da kórinedi. Ásirese, joqarıda kórip ótkenimizdey islam dininiń tásirleri júdá kóp orın alǵan. Kópshilik eposlarda qatnasatuǵın unamsız tiplik obrazlardıń biri Mástan kempir qaraqalpaq eposlarında jamanlıq, zulımlıqtıń qolı sıpatında xızmet atqaradı. Qaysı bir kempir qatnasatuǵın dástandı alıp qaramayıq, ol bastan-ayaq unamlı qaharmanlarınıń obrazı, xarakterlerine qarsı háreket etiwi menen shuǵıllanadı. Ol mal dúnyaǵa qızıǵadı. «Nasıbay pulı» ushın hesh

67 Қарақалпақ фольклоры. X том. Мәспатша. Нөкис, «Қарақалпақстан» баспасы. 1982, 130-бет.

65

nárseden qaytpay, qay jerde jaman is bolsa sol jerde tabıladı. Oǵan hiylekerlik,

ótirikshilik, jalataylıq, jawızlıq, óz mápi ushın hesh nárseden qaytpaytuǵın sıyaqlı jerkenishli qásiyetler júklengen. Onıń usınday jerkenishli qásiyetlerin

«Sháryar» dástanındaǵı mına sózlerinen bayqaymız. Jılqıdan shıqqan bózgnaem, Aǵzıma bolǵan sózgenem, Sháryardan ǵam jeme, Nasıbay puldan mamańa, Xabarın ber qızgenem.68

Mástan mudamı jamanlıq tárepinde bolıp batırdıń jaralanıwında, zindanǵa túsiwinde, aldanıwına, hátteki óliwine sebepshi boladı. Mástankempir obrazınıń unamsız xarakteri mına baǵıtta kórinedi. Ol zulım, patshanıń qara niyetli qatınlarınıń haram niyetin iske asırıw ushın isleydi. Kópshilik qaraqalpaq dástanlarındaǵı sıyaqlı «Sháryar» dástanında da mástan kempir mifologiyalıq belgilerge qaraǵanda ózine shın mánisinde haqıyqıy turmıslıq elementlerdi sińdirip alǵan. Mástan kempirdiń hesh qanday ayırmashılıǵı joq. Ol bárshe adamlar sıyaqlı turmıs keshiredi. Dástandaǵı mástan kempir obrazı arqalı zulımlıq, mákkarlıqtıń eń jaman belgileri berilgen. Ol dástannıń baslanıwınıń-aq 9 xanımnıń aytqanı menen mal-dúnyaǵa qızıǵıp Gúlsharaǵa, Sháryarǵa,

Ánjimge qast etiw menen shuǵıllanadı. Gúlsharanı balalarınıń ayırıp, azaplap, sergizdanlıqqa saladı. Ol bunıń menen de sheklenbesten «nasıbay puldı» molaytıwǵa qızırıp, Sharyar erjetkennen keyin de onıń izinen qalmay túrli jollarǵa iytermeleydi.

Sháryardıń Búlbilgóyaǵa barıp tas bolıp qatıp qalıwına sebepshi boladı.

68 Қарақалпақ фольклоры. XIII том. Шәрьяр. Нөкис, «Қарақалпақстан» баспасы. 1984. 64-бет.

66

«Sháryar» dástanında mástan kempir obrazına júdá jaqın keletuǵın obraz 9

xanımnıń obrazı. Olarda kúndeslik, bir-birewge jekkóriwshiliktiń ótken dáwirdegi kartinaları orın alǵan. Olar xannıń dúnyasınan paydalana otırıp,

mástan kempirdi kómekke alıw menen, joqarıdaǵı haramlıq xarakterlerin isleydi. Dástannıń aqırında mástan kempirdiń alǵan lágen-lágen pulı basına jetedi. Kempir qolǵa túsip, batırlar tárepinen iyet ólimine ushırap, haqıyqatlıq,

jamanlıq, zulımlıq, jawızlıqtıń ústinen jeńiske erisedi.

Joqarıda aytıp ótkenimizdey mástan kempir eposlarda zulımlıqtıń qolı sıpatında xızmet atqarıp unamsız obraz sıpatında kórinedi. Ol tiykarǵı

máselelerdiń sheshiliwinde belgili rol atqaradı, waqıyalardıń bastan-ayaq shiyelenisiwinde, rawajlanıwında belgili dárejede orın iyelep turatuǵın miflik obraz bolıp tabıladı.

Dáw obrazı kópshilik qaharmanlıq eposlarda qatnasatuǵın miflik obraz. Ol realist adam obrazınan pútkilley basqasha boladı. Dáw eposlarda jawızlıqtıń

-Altmısh batpan Ámiwdi, Seksen batpan shúy temir, Toqsan batpan som temir,

69 Қоблан. Нөкис, «Қарақалпақстан», 1981, 146-бет.

68

Altmısh batpan gerdandı,

Ol basına dástanǵan.70

Qaraqalpaq eposlarında dáw obrazı tek jawızlıq, zorlıqtı ańlatpay, túrli dáwirlerdiń belgilerin ózinde sáwlelendiredi. Solardıń biri patriarxat dúziminiń belgileri. Dáwlerdiń gózzal qızlardı urlap, tutqında saqlanıwına patriarxat dúziminiń belgileri kórinip turadı. Mısalı,

«Edige» dástanında Qaratiyin Álip dáw Satemir xannıń qızı Aqbilekti zorlap alıp ketip óziniń tuqınında saqlaydı.

Biz dáw obrazı qatnasatuǵın qaysı bir dástandı alıp qaramayıq, qaharman hámmesinde túrli-túrli dáwlerdi óltirip, hámiyshe jeńip kete beredi. Bul jabayı adam menen mádeniy adam ortasındaǵı gúres, evolyucion parıqtı bildiredi. Jabayı adamǵa qaraǵanda mádeniy «men» keńirek hám mánislirek.

Sonıń ushın da mádeniy adam mudamı jeńiske erisedi. Eposlardaǵı qaharmannıń dáwdi mudamı óltiriwi, bul tiykarınan insannıń ruwhındaǵı jabayılıqtı óltirip, óz mádeniylesken «men»ine jaqınlasıwınıń belgisi bolıp tabıladı. Dástanlarda dáwler kópshilik jaǵdaylarda jawız kúshler simvolı bolıp súwretlenedi. Máselen, «Qoblan» dástnında da dáwler hádden tıs jawız, «Edige» dástannında da Qara Tıyın Alıp dáw obrazı bir qansha qospalılıq sıpat iyeleydi.

«Dástanda Qara Tıyın Alıp dáw obrazına qaraqalpaq erteklerindegi jawızlıqtıń simvolı dáwler obrazı ideyalıq derek bolıp xızmet etse de jırawlar bul obrazǵa haqıyqıy bendege tán júrek beriwge háreket etedi. Sebebi, ol dástanda hár qıylı adamıylıq halatlarda sáwleleniw tabadı.

Mısalı, ol bir orınlarda dańqlı patsha Satemirdiń qızı Aqbilekti tartıp alǵan, hátte burınıraq on jeti xannıń elin talap, ózlerin búldirgen basqınshı jawız sıpatında súwretlense, jáne bir orında

70 Қоблан. Нөкис, «Қарақалпақстан», 1981, 146-бет.

69

«erdiń erden qáwpi bar» degendey Edigeden setem alıp, qorqıp basqa jurtqa kóship ketken ápiwayı bir bende etip súwretlenedi».71

Jáne de Qara Tıyın Alıp dáw ańqaw, aldawǵa isengish de bolıp kórinedi. Mısalı, Aqbilek qaytıp Qara Tıyınnıń qasına kelip: - Sizge mıltıq oq kár etpeydi. Máselen ata qoyǵanda qáyerińnen ótediı Dep soraw qoyadı. Álip babań jaqsı, juwap bermedi, bul sózdi qoymaydı.

Aqbilek sen sorap qoymadıń ǵoy, aytayın, ya qoltıqtan, ya júrekten ata qoyǵanda, masaqsız qamıs oq ótpey ketpeydi»72, - dedi.

Usılayınsha Aqbilektiń járdemi menen Edige Qara Tıyın Alıp dáwdi hiylekerlik penen óltiredi. Ol ólim halatında jatqanda, ol burınǵı basqınshı, jawız Qara Tıyın Alıp dáw emes, al biziń kóz aldımızǵa jábirkesh adamnıń obrazı bolıp sáwlelenedi.

«Dástanda Kara Tıyın Alıp dáw obrazı qanshelli qospalılıq sıpat iyelemesin, bul obrazda qanshelli qospalılıq sıpat iyelemesin, bul obrazda dáwler kópshilik jaǵdayda jawız kúshler simvolı bolıp súwretlenetuǵın miflik baslama saqlanıp qalǵan.

Xalqımız arasında dáwdi tábiyat hádiyselerine baylanıstırıwshı kóplegen túsinikler kelip shıqqan. Máselen, quyındı dáw dep túsiniw, bul miflik túsinikke dıqqat awdarsaq quyınnıń ortasında jawız kúsh dáw bolar emish».73

Quyın menen baylanıslı bunday eski miflik túsinikler Orta Aziya xalıqları mifologiyasınıń eń eski obrazlarınan biri dáwdiń xalıq awızeki dóretpelerinde hár túrli kórinis tabıw nátiyjesinen kelip shıqqan. Ertek hám dástanlarda dáw bir mákannan ekinshi bir mákanǵa kóship ótkende, quyındı esletedi. Erteklerde dáwler keliwden aldın álbette kúshli samal, shań-tozań kóteriledi. Tábiyattaǵı bunday ózgeris-kúshli

71Алламбергенов К. «Едиге» дәстанында демофологизация қубылысы ҳәм әпсанаўый ертеклик мотивлер. «Қарақалпақстан муғаллими», 1995, №3-4, 113-бет.

72«Едиге». Нөкис, «Қарақалпақстан», 1990, 28-бет.

73Алламбергенов К. «Едиге» дәстанында демофологизация қубылысы ҳәм әпсанаўый ертеклик мотивлер. «Қарақалпақстан муғаллими», 1995, №3-4, 113-бет.

70

samal, aspandı bult qaplap, qarańǵılıq basıwı dáwdiń kiyatırǵanınan derek beredi. Bul qaraqalpaq xalıq ertekleriniń tradiciyalı motivleriniń biri.

Eposlarda periler adamzattan pútkilley basqasha etip súwretlenedi. Olar

ǵayrı-tábiyiy fantastik belgiler – sıyqırlaw, duwalar, aspanda ushıp júriw qusaǵan kúshlerge iye boladı. Máselen, «Edige» dástanında peri qızları kepter bolıp ushıp keledi. Túkli Azizdiń uslap alǵan peri qızınıń qoltıǵınıń astında qanatı boladı, ókshesi joq. Ol suwǵa túskende qarınların aqtarıp, gellesin qoparıp, qolına alıp juwadı.

Peri qızlarda qanshelli tilsimli, ǵayrı-tábiyiy kúshlerge iye bolsa, qaharmannıń baxıtqa jetisiwinde sonshelli dárejede kómegi tiyedi. Máselen,

«Sháryar» dástanın alıp qarayıq:

Búlbilgóyanıń mákanına baratırǵan Sháryarǵa Qundızxan peri túrli bálemeterden saqlaytuǵın ákesiniń kármatlı júzigin beredi. Sháryar búlbilgóyanıń mákanına jetemen degenshe túrli qáwipten usı júzliktiń arqasında qutılıp óte beredi.

Sháryar tas bolıp qatıp qalǵannan keyin de onı qutqarıwǵaÁnjimge periler járdem beredi. Olardıń káramatı sonda bir qalanı ekinshi jerge yarım kúnde kóshirip qondıradı. Dástanda bulay bolıp súwretleniwiniń sebebi bir tárepten adamlardıń waqıyanı erteklik dárejede qıyallawınan hám sózdiń magiyalıq qúdiretine iseniwden payda bolsa, ekinshiden dóretiwshiler menen tıńlawshılardıń dúnya tanıwı menen baylanıslı bolǵanlıqtan, oǵan qosa «duwa» túsiniginiń qosılǵanlıǵın kóriwge boladı.

Ulıwma peri qızlar ne islese de hámmesin duwa menen isleydi. Bulardıń hámmesi de ertedegi adamlardıń diniy isenimlerinen payda bolǵan bolıwı kerek. Periler eposlarda waqıyalardıń baylanısıwında, rawajlanıwında anaw ya mınaw dárejede orın tutatuǵın miflik obrazbolıp tabıladı.

71